ALAŞ TUIN KÖTERGENDER
kerey.kz
Jwmat ÄNESWLI
- HH-ğasır basındağı otarşılarğa qarsı küres sipatı
Alaş partiyasınıñ qwrılğanına aldağı jılı jüz toladı. «Alaş» partiyasınıñ qwrıluı -qazaq halqınıñ keleşegin ayqındaudağı, memleketigin qwru aldıñdağı şıqqan ülken beles boldı. «Alaş»partiyası Qazaq jerinde qwrılğan alğaşqı partiya. Men osı şağın maqalada partiyanı qwrğan qazaq ziyalılarınıñ armandarı, közdegen maqsattarı ne edi, «Alaş» partiyasın qwrudıñ alğı şarttarı qanday boldı» degen mäselelerdi biraz zerdelegen edim. Jalpı, HH- ğasırdıñ bas kezinde bastalğan qazaq oqığandarı men Alaş qozğalısı, Alaş partiyasınıñ tarihı äli tolıq qandı zerttelmegeni bayqaladı.
HIH -ğasırdıñ ayağında Resey imperiyası qazaq jerinde tolıq otarşıldıq üstemdigin ornattı. Reseydiñ patşalıq ükimeti 1868-jılı qazaq dalasında Orınbor,Batıs Sibir, jäne Türkistan gubernatorlıq äkimşilik basqaru jüyesin ornattı. Bwl patşalıq äkimşilik jüye birneşe ondağan jıldar işinde soltüstik pen batıstağı qazaqtardı tuğan, ösken jerlerinen ığıstırıp, olardı jartılay şöleyt jerlerge köşirip, şwraylı jerlerge orıs şaruaların, qaraşekpendilerdi qonıstandırıp ülgerdi. Onıñ sırtında patşalıq ükimet qazaqtardıñ är şañırağınan alatın salıqtı ösirdi. Bir sözben aytqanda, HH-ğasırdıñ basında Resey imperiyasınıñ qazaq jerindegi otarşıldıq sayasatı tolıq küşine endi. Soğan oray, patşalıq ozbır qanauşı küşterge qarsı halıqtıñ narazılığı är jerde bolıp twrdı.
HH- ğasırdıñ bas kezinde qazaq oqığandarınıñ köbeyui Resey imperiyasınıñ otarşıldıq sayasatına qarsı pikirleri qalıptasqan küresker toptıñ qalıptasuına ıqpal etti. 1905-jılğı alğaşqı Orıs revoliciyası qazaq ziyalılarınıñ otar eldiñ qazaqqa jasap otırğan qısımşılıqtarına qarsı küreste biriguine äkeldi.
1905-jılı 28-şildede Qoyandı järmeñkesinde ataqtı «Qarqaralı peticiyası» patşalıq bilikke jol tarttı. «Qarqaralı peticiyasınıñ» tarihı bertinge deyin jan -jaqtı tolıq qandı zerttelmey kelgen bolatın. Sondıqtanda «bwl 14500 adam qol qoyğan peticiya edi» dep jazılıp keldi.
Al, şıntuaytında Qoyandı järmeñkesinde jazılğan «Qarqaralı peticiyasınıñ» tarihın soñğı jıldarı birşama zerttegenderdiñ biri- Soltüstik Qazaqstan universitetiniñ professorı Zarqın Tayşıbay. Onıñ maqalalarında Qoyandı järmeñkeci ötip jatqan uaqıtta 1905-jılı 25-26-mausım küni Resey patşasınıñ atına, patşalıq ükimettiñ atına jäne İşki ister ministrligine üş hat (peticiya) joldanğanı aytılğan. Patşanıñ atına jazılğan peticiyağa Orınbor, Batıs Sibir guberniyasına qarastı Torğay, Semey, Pavlodar, Kökşetau, Qarqaralı jäne t.b. uezderiniñ elge belgili 42 adamı qol qoyğan eken. Peticiyağa qol qoyğandardıñ işinde K.Toğısov, A.Ayağanov,O.Müsäpirov,T.Nwraqanov, A.Jolşarin, M.Tättimbetov, M.Aqaev, A.Janderkin(Jaqıp Aqbaevtıñ äkesi), N.Ormanbetov jäne t.b. bolıs biler bolğan. Z.Tayşıbay «Qarqaralı peticiyası» attı maqalasında peticiya jazılğan kezde Älihan Bökeyhanovtıñ Qoyandı järmeñkesinde de, Qarqaralıda da bolmağanın jazadı. Keyin Dala gubernatorınıñ «Qaraqaralı peticiyasın» wyımdastıruşılardı anıqtau turalı äskeri gubernatorğa, Qarqaralı ueziniñ bastığına jibergen bwyrığına oray, tergeu jürgizilgen kezde Älihan Bökeyhanovtıñ atalğan merzimde Ombıda twrğanı anıqtaladı. Qarqaralı ueziniñ bastığı Osovskiy tıñşıları jetkizgen derekterge süyenip, Dala gubernatorı Suhotinge jibergen telegrammasında «Joğarığa jiberilgen «arızdar» (peticiyalardı aytıp twr) Ombığa Bökeyhanovqa jiberildi. Peticiyanı jazuğa wsınıs aytqan Ä.Bökeyhanov. Arızdardıñ teksin jazğan Jaqıp Aqbaev» delingen onda.
Qoyandı järmeñkesinde jazılğan ekinşi peticiyağa bwrın jazılıp jürgendey emes, 12756 adam qol qoyıptı. Tarmaqtı üşinşi peticiya İşki ister ministrligine joldanıptı. Osı üş peticiyanıda şilde ayında Älihan Bökeyhanov öz qolımen Ombıdan Peterburgke jöneltipti.
1905-jılğı Qarqaralı peticiyası Orınbor, Batıs Sibir guberniyasınıñ general gubernatorların ğana emes, Resey imperiyasınıñ biligindegilerdi de şoşıttı. Öytkeni, 1905-jılı bastalğan alğaşqı revolyuciya jañğırığı Reseydiñ işki aymaqtarında da tıyılmay jalğasıp jatqan- tın. Oğan bwğan deyin tıp -tiış jatqan otar eldiñ bas kötere bastauı Orıs patşasın şın alañdatqan edi. Patşalıqtan qazaq jerindegi general gubernatorlarğa peticiya jazuşılar men wyımdastıruşılardı qatañ jazalau turalı nwsqau beriledi. Qarqaralı peticiyasın jazuşılardı, wyımdastıruşılardı tergeu birneşe jılğa sozıldı. Älihan Bökeyhanovtıñ, Ahmet Baytwrsınovtıñ, Mirjaqıp Dulatovtıñ, Jaqıp Aqbaevtıñ soñdarına twraqtı tıñşılar salıp qoyğan. Sol Tergeu barısınıñ nätijesine oray, Qarqaralı ueziniñ bastığı Osovskiydiñ joğarığa jibergen derekteri boyınşa «peticiyanıñ teksin jazğan» delingen Jaqıp Aqbaev 1907-jılı türmege sottıñ şeşimimen YAkutiyağa (bir derekte Jetisuğa delingen) jer audarılğan. Sol kezdegi anıqtalğan derekter boyınşa Jaqıp Aqbaev Peterburg universitetiniñ zañ fakul'tetin altın medal'men bitirgen zañger. Qarqaralıda uezdik sotta qızmet istegen. Patşa ükimetiniñ ozbırlıq, otarşıldıq sayasatına qarsı jiındarda sözder aytıp, tıñşılardıñ közine tüsken. (keyin Jaqıp Aqbaev 1917-jılı qwrılğan Alaş partiyasınıñ belsendi, beldi qayratkeri bolğan. Avtor).
Qarqaralı peticiyasına baylanıstı Älihan Bökeyhanovta 1907-jılı ayıptalıp, sottıñ şeşimimen Tomğa jer audarılğan. Al, Qarqaralı peticiyasınıñ wyımdastıruşılardıñ biri- Ahmet Baytwrsınov Qarqaralıda eki jıldıq orıs qazaq uçilişesinde qızmet istep jürgen jerinen 1909-jılı twtqındalıp, toğız ay türmede otırdı. Ol twtqınnan 1910-jılı bosanıp, sot jer audaruğa şeşim şığarğan. A.Baytwrsınov Orınborda twrudı özi qalağan.
Mirjaqıp Dulatovta «Oyan, qazaq!» baspadan şıqqalı jergilikti jandarmeriyanıñ baqılauında bolğan. Äri M.Dulatovtıñ üstinen jandarmeriyağa «Qaraqaralı peticiyasın» jazuğa ügittedi, qol jinadı, şeruge qatıstı» degendey derekter jinalğan. Soğan baylanıstı 1910-jılı Semeyde twtqındalıp, türmege jabıladı. Onda bir jıldan astam uaqıt otırıp, şığadı. Sodan keyin ol bir uaqıt jandarmeriyadan tasalau üşin Türkistanğa barıp, sonda twradı.
Sonımen, Orınbor men Batıs Sibir gubernatorları «Qarqaralı peticiyasın» wyımdastıruşılardı quğındaudı 5 jılğa deyin sozdı.
1905-jılı Reseydiñ patşasına, Ükimetine, İşki ister ministrligine joldanıp, olardı biraz dürliktirgen «Qarqaralı peticiyası» ne talap etilgen edi?. Ärine, «Qarqaralı peticiyasınıñ» maqsatı otarşılardan zardap şegip otırğan qazaq eliniñ müddesin, qwqığın qorğau bolatın. Resey patşasınıñ atına jiberilgen peticiyadağı on bir bapta, 1)meşitterdi müftiyatqa qaratu, 2)qazaq tilinde mektepter aşu, 3)äkimşilikter men sottarda isti qazaqşa jürgizu, 4)sot isterine prisyajnıy tağayındau, dälelsiz twtqındap, jer audaruğa tıyım salu, 5)qazaq jerlerine şetten jiberilgen orıs şaruaların qonıstandırudı toqtatu, 6)qazaqqa söz bostandığı berilip, gazet, jurnal aşuğa rwqsat beru, barlıq uezder men bolıstıqtarda mektepter aşu, zemstvo mekemelerin aşu jäne t.b. özekti mäseleler talap etilgen.
Sol üşin patşalıq bilik «Qarqaralı peticiyasın» wyımdastırğandardı türmege otırğızdı,sottadı, jer audardı. Biraq, bwl sayasi küres qazaq oqığandarın el üşin, jer üşin küreste biriktire tüsti.
2. 1905-jıldan 1917-jılğa deyingi aralıqtağı sayasi ilgerileuşilikter
Alğaşqı orıs revodyuciyası men Qarqaralı peticiyasınan keyin qazaq jerinde oñ özgerister boldı ma? degen swraq tuınday qalğan jağdayda, qazaq oqığandarı birer jetistikterge qol jetkizgenin bayqauğa boladı. Olar atap aytqanda mınalar:
1. Ahmet Baytwrsınovqa gazet şığaruğa rwqsattı aluğa mümkindik berdi..
- Reseydiñ Memlekettik I –II-Dumasına Orınbor, Batıs Sibir, Türkistan guberniyalarınan, oğan qarastı uezderden deputattıqqa kandidattar wsınıla bastadı. Nätijesinde Dumağa batıstan A.Qalmenov,Oraldan Baqıtjan Qarataev,Aqmola uezinen Ş.Qosşığwlov,Torğay uezinen Ahmet Birimjanov, Pavlodar uezinen Älihan Bökeyhanov, Semey uezinen Jaqıp Aqbaev, Jetisudan Mwhamedjan Tınışpaev, B.Qwlmanov deputatttıqqa wsınılıp, Ş.Qosşığwlov,B.Qarataev, A.Birimjanov, Ä.Bökeyhanov, M.Tınışpaev, Dumağa deputattıqqa ötken.
Jalpı Reseydiñ birinşi, ekinşi Dumasıda patşa jarlığımen merziminen bwrın taratılıp jibergen. Eki Dumada da naqtı qızmet istep, komissiya müşesi bolıp, türli zañdıq wsınıstar jasağandar A.Birimjanov pen B.Qarataev. Degenmen,Reseydiñ I-II-Dumasına qazaq aymaqtarınan deputtatar saylanuı qazaq tarihında progressivtik mañızı bar qadam boldı.
3 . Odan keyin patşalıq ükimet «Qarqaralı peticiyasınıñ» talabına säykes, jası tolmağan jasöspirimderdi pravoslavie dinine qabıldaudı şektedi. Jergilikti uezderde zemstvo (bwl mekeme ol kezde jergilikti jerde mektepter aşu, därigerlik baqılau punkitterin aşu, jer bölu mäselelerimen aynalısatın) aşuda da señ qozğaldı.
- 1906-jılı Älihan Bökeyhanov Kadet partiyasına müşe bolıp, sol jılı ol Oralda birqatar qazaq oqığandarınıñ basın qosıp, Konstituciyalıq monarhiyalıq partiyanıñ qazaq jerindegi bölimşesin aşqan. (Keybir jazbalarda 1905-jılı ötken, 9 adam müşe bolğan» dep körsetilgen.Avtor.)Konstituciyalıq Monarhiyalıq partiyanıñ Oralda aşıluınıñ mañızdılığı- qazaq ziyalılarınıñ arasında wlttıq partiya qwruğa oy türtki boluında)
- HH-ğasırdıñ bas kezinde aq qazaq eliniñ müddesi üşin küresip, bir emes, Resey imperiyasınıñ patşasına, ükimetine, İşki ister ministrligine üş birdey peticiya jazğan qazaq ziyalılarınıñ revolyuciyalıq is -haraketteri ayaqsız qalğan joq. Mwnıñ soñı oqığan qazaq ziyalıları qazaq eliniñ qwqıqtarı men keleşegi üşin küresuge bolatınına közderi jetip, biriguge, toptasuğa wmtıldı. Bwl revolyuciyalıq damu üderisine A.Baytwrsınovtıñ 1909-jılı Peterbor baspasınan şıqqan «Qırıq mısal», Orınbor baspasında basılğan «Masa»`1910-, M.Dulatovtıñ «Oyan, qazaq!» 1909- kitaptarı men sol kezeñderde qazaq arasına tarağan «Ayqap»jurnalı , «Qazaqstan» gazeti zor sayasi ıqpal tigizgenin aytuğa boladı. Al, Orınborda jılı «Qazaq» gazeti şığa bastağanda, qazaq jwrtınıñ wlttıq belsendiligi 1905-jılğa qarağanda birşama artqanın añğaruğa boladı.
- Söytip,1905-jıldan 1907-jıldarğa deyin sozılğan orıs revolyuciyasınıñ qazaq jerinde de zor äseri boldı. Uspensk şahtalarında jwmısşılardıñ, Qarqaralı, Jetisuda şarualardıñ qozğalıstarı, mitingteri boldı. Eñ bastısı osı töñkeristik mäni bar qozğalıs jıldarında oqığan qazaq ziyalılarınıñ qatarı östi. Osı kezeñderde Älihan Bökeyhanov, Ahmet Baytwrsınov, Mirjaqıp Dulatov, Mwhamedjan Seralin, Jaqıp Aqbaevpen birge Baqıtjan Qarataevtıñ, Mwhamedjan Tınışpaevtıñ, Mwstafa Şoqaevtıñ, Halel Dosmwhamedovtıñ,Jahanşa Dosmwhambetovtıñ, Ä.Ermekovtiñ esimderi atala bastadı.
- Sonday aq, qazaq ziyalılarınıñ arasında wltjandı twlğalar men birge, Konstiutciyalıq -monarhiyalıq, social- demokratiyalıq jäne basqa da közqarastağı, ağımdağı toptar payda bola bastadı. Osı kezde pantürkişildik toptar payda bolıp, Reseyde Mwsılman partiyasınıñ qoğamı qwrılğanın aytu kerek. Sonday aq, 1917-jılı Twrar Rısqwlov, Säken Seyfullin. Älibi Jangeldin tärizdi bol'şeviktik ideyanı qoldağan qayratkerler de şığa bastadı. Reseydegi RSDRP nıñ qazaq jerinde bölimşeleri aşıldı.
8. Alğaşqı orıs revolyuciyasınan keyin Resey patşasınıñ manifesi şığıp, orıs jerinen tıs, otar elderde de söz bostandığı, wlttardıñ erkindigi, teñdigi turalı söz qozğala bastadı. «Qarqaralı peticiyasınan» keyin bolğan oqiğalar eldi jalpı sauattandırmay, qazaqtı otarşıldıqqa qarsı küreske şaqıru, wyımdastıru öte kürdeli şarua ekenin qazaq ziyalıları tüsindi. Jäne olar eldi jalpılay sauattandıru üşin birşama uaqıttıñ ötui qajettigin, belgili bir kezeñnen ötu zañdılığın tüsindi. Mine, osı tar jol, tayğaq keşude wlttı jalpı sauattandıru men oğan ayqın da, dara jol aşqan adam Ahmet Baytwrsınov edi. 1909-jılı baspadan şıqqan Ahmet Baytwrsınovtıñ «Qırıq mısalı» men Mirjaqıp Dulatovtıñ «Oyan, qazağı!» wlt sanasın oyatıp, ruhın köterudegi alğaşqı qadam boldı. Ahañ 1910-jılı «Masa» attı jinağı baspadan şıqqannan keyin, wlttıñ ruhına ädebi şığarma arqılı dem berumen is bitpeytinin tereñ wğındı . Ol wlttıñ wlt bolıp qalıptasuı üşin öziniñ töl Älippesi, ğılımi negizderge süyengen Tili, ädebieti, öneri boluı tiisti ekenin, osı atalğan mädeniet örkenderi bolmasa, qazaqtıñ wlt bolıp qalıptasuı, örkenietti el bolıp qalıptasuı mümkin emestigin tüsindi.
1998-jılı Astanada ötken Ahmet Baytwrsınovtıñ 120-jıldığına arnalğan ülken jiında qazaqtıñ dara jazuşısı Äbiş Kekilbaev A.Baytwrsınovtıñ qazaq älippesin, qazaq tili grammatikasın (fonetikası, sintaksisi, morfologiyası), birneşe metodikalıq oqu qwraldarın, terminologiyasın, «Ädebiet tanıtqışın», jäne t.b. eñbekterin «ataq, dañq üşİn emes, eliniñ keleşegi üşin, «JANKEŞTİLİKPEN» jazğan» dep ädil bağasın bergen edi.
Ahmet Baytwrsınovtıñ Älip bii, Qazaq tiliniñ grammatikası, alğaşqı terminologiyası, «Oqu qwraldarı» qazaq halqın jalpılay sauattandıru jolın jeñildetken, soğan deyin aralasıp ketken arab, türik, tatar terminderinen qazaq tilin birjola tazartqan, halıqtı sauattandıru isindegi revolyuciyalıq, töñkerisşil jol edi.
Söytip, A. Baytwrsınovtıñ «Älipbii» men «Qazaq tiliniñ oqulıqtarı» qazaqtıñ wlttıq tilin jaña mädeni biikke köterip edi. Ahañnıñ «Älipbii» men «Oqulıqtarın» sol kezdegi qoğam jatırqamay qabıldadı jäne oqu jüyesine siñisip ketti. Bwl qazaqtıñ wlt bolıp qalıptasu däuiriniñ eñ mañızdı kezeñi boldı.
Al, «Qazaq» gazetiniñ şığuın qazaq wltınıñ jañğıru kezeñi dep atauğa boladı. «Qazaq» gazeti elge tarağan alğaşqı sanınan küninen bastap, orıs otarşıldıq sayasatına qarsı bağıttalğan küresker ruhtağı gazet boldı. «Qazaq» gazeti türli közqarasta bolğan qazaq ziyalıların el müddesi üşin toptasuğa sebi tidi.. Gazet sonau 1918-jılğa deyin qazaqtıñ taza wlttıq tiliniñ qalıptasuına zor qızmet jasadı. «Qazaq» gazeti jer mäselesin, oqu ağartu mäselelerin, sot isterin ünemi nazardan tıs qaldırmay jazıp otırdı. «Qazaq» gazeti wlttıñ kökeyindegi mäselelerdi üzbey jazıp otırğasın, eldiñ arasında bedeli artıp, keñinen taraldı. YAğni, gazet qazaqtıñ öziniñ wlt retinde sezinuine, wyısuına sebep boldı.Sodan qazaqtıñ osı kezeñindegi oqığandarı eldiñ keleşegin, Memleket bolu mümkindigin oylay bastadı.
Osınday damu üderisinen ötken qazaq ziyalıları qazaq wltınıñ basın qosudı oylastıra bastağan edi. Osı sebepten 1913-jılı «Ayqap» jurnalınıñ redaktorı Mwhamedjan Seralin wlttıq wyım, ne partiya qwru üşin Qazaqtardıñ jalpıhalıqtıq siezin ötkizu turalı wsınıs jasağan bolatın.
Alaş partiyası qwrılatın I-jalpıhalıqtıq siezge deyin, 1917-jılı 2-8-säuirde Torğay oblısı qazaqtarınıñ siezi Orınbor qalasında ötken. Siez jwmısına A.Baytwrsınov jetekşilik jasağan. Mwnda qazaqtıñ kökeyinen tüspey jürgen Azamattıq komitetter qwru,Jerdi qazaqtarğa bölu, Oqu ağartu, Din, Sot isteri, Baspasöz teñdigi tärizdi mañızdı on tört baptan twratın mäseleler taldanıp, soğan oray siez soñında şeşimder qabıldanğan.Bwl siezdiñ byuro müşeleri bolıp Ä.Bökeyhanov, M.Dulatov, O.Almasov, S.Qadırbaev,K.Twrımov, I.Twrmwhanbetov saylanğan.Osı siezde Mäskeude ötetin Jalpı mwsılmandar siezine delegattar saylanğan.
Söytip, 1917- jılmen 1917-jılğa deyingi aralıqta qazaq halqı men oqığandarı wlttıq ruhtanu men sayasi jetiludiñ mañızdı kezeñin basınan ötkerdi.
3. «Alaş» partiyasınıñ qwrıluı jäne onıñ wlttıñ keleşegi üşin mañızdılığı
1917-jılğı Aqpan töñkerisinde patşa tağınan taydırılıp, Uaqıtşa ükimet onıñ ornına kelgen bolatın. Bwl qazaq elinde wlttıq qozğalıstıñ jedeldeuine sebepker boldı. 1917- jıldıñ 21- 26-şildesinde Orınborda Jalpıqazaqtıñ siezi boldı. Siezde negizinen avtonomiyalıq memleket qwru, oqu ağartu, jerdi qazaqtarğa tegin bölip beru, din mäseleleri qaraldı. Siezde avtonomiya qwru mäselesinde türli pikirler boldı. A.Baytwrsınov pen M.Dulatov täuelsiz memleket qwru turalı pikirde bolsa, Ä.Bökeyhanov Resey federaciyası qaramağındağı avtonomiyalıq respublika qwrudı wsındı. Siez soñında köpşilik dauıspen osı Ä.Bökeyhanovtıñ wsınısımen federaciya qwramındağı Qazaq avtonomiyasın qwru turalı şeşimge toqtalıp. Alaş partiyasınıñ qwrılğanın jariya etti. Semeydegi bölimşesiniñ jetekşisi bolıp ,J.Ğabbasov, Orınbor bölmşesin Torğay oblısınıñ jetekşisi bolıp Ä.Bökeyhanov saylandı. Osı jolı qwrılğan Alaş partiyasınıñ Ortalıq komiteti qwrılmadı. Alaş partiyasınıñ Bağdarlamasın qabıldaudı da küzde bolatın siezge qaldırıldı.
1917- jılı qaraşada «Qazaq» gazetinde «Alaş partiyasınıñ» bağdarlaması jariyalandı Sodan keyin Orınborda Jalpı qazaqtıñ II-siezi ötken. Bwl siezge Mwstafa Şoqay basşılıq etip, Alaş partiyasınıñ bağdarlamasımen tanıstırıp, bayandamanı Mirjaqıp Dulatov jasağan. Osı siezde Alaş orda ükimeti qwrılıp, oğan 25 ökil müşe bolıp saylanğan. Bwl ükimet müşeligine A.Baytwrsınov pen M.Dulatov öz qalaularımen kirmey qalğan. Jinalğandar köpşilik dauıspen Resey federaciyası qwramındağı avtonomiyalı derbes Qazaq memleketi boluın qwptadı. Sonday aq, siezge qatısuşılar partiyanıñ «Alaş» jäne ükimettiñ «Alaş orda» dep ataluın maqwldadı.
Jalpıqazaqtıq siez ayaqtalğannan keyin köp wzamay, Jımpitı qalasında bwrınnan elge tanıs qoğam qayratkerleri H.Dosmwhamedov pen J.Dosmwhanbetov Batıs jeriniñ oqığandarın jinap, «Oyıl uälayatı» degen wyım aşqanın jariya etken di. Biraq, mwnı Alaş partiyası, onıñ işinde Ä.Bökeyhanov qoldamadı jäne olardan kelgen resmi qwjattarğa qol qoymağan.
4.Alğaşqı «Qazaq avtonomiyası» qwrılğanğa deyingi oqiğalar
Qazaq jerinde bolğan jılğı köterilister men Alaş qozğalısınıñ tarihı äli tolıq zerttelmey jürgenin käsibi tarihşılardıñ özi moyındap jür. Sodan ba, osı kezde keybir tarihşılar Alaş qozğalısınıñ tarihın türli közqarastarda jazuğa beyim bolıp jür. Alaş qayratkerleriniñ keybirin basqa qayratkerlerden bölip alıp, halıqqa siñirgen eñbekterin alaböten madaqtau siyaqtı jaman ğadetter de orın alıp jür. Mäsele Alaş qozğalısınıñ tarihınıñ damu kezeñderin satı satısımen äli orın orınına qoymağanımızda. Sonday aq, osı küngi keybir maqalalarda «Qazaq avtonomiyasınıñ qwrıluın, qazaq memleketiniñ osı küngi şekaralıq territoriyasınıñ saqtaluına H.Dosmwhamedov pen J.Dosmwhamedov sebep boldı» dese, keybir maqalalarda olardı alaş qayratkeri Ermek Älimhanovqa teligen. Jalpı, qay tarih bolmasın, onıñ kez kelgen kezeñin onıñ aldındağı nemese, onan keyin bolğan damu ürdisterinen bölip qarastırudıñ eş jöni joq. Öytkeni, tarihtıñ kez kelgen oqiğaları bir birimen ayıra almaytınday jalğastı boladı.
1818-jılı qazaq jeriniñ şığısında, ortalığında, oñtüstiginde Uaqıtşa ükimet organdarınıñ, Kolçak armiyasınıñ üstemdik etip otırğan kezinde 1917-jıldıñ ayağında qwrılğan Alaş orda ükimeti Kolçakpen baylanıs jasap, 1919- jılğa deyin Keñes ökimetine qarsı küresti. Biraq, Kolçak alaştıqtar kütkendey, Alaş äskerin tolıq qarulandırmadı, onıñ sayasi, äskeri küşke aynaluına jol bermedi. Al, Kolçak sol kezde Alaş kösemderine «qazaq jerinde avtonomiyalıq memleket qwrıluğa jol bermeytinin» aşıq aytıp, tüsindirdi. Sol sebepti, 1917-jılı Orınborda ötken II-jalpıhalıqtıq siezge qatısuşılar Älihan Bökeyhanovtan kadet partiyası men Alaş partiyası arasındağı qatınasın anıqtaudı talap etti. Mine, osınday sebepterden keyin Älihan Bökeyhanov kadet partiyasınan bas tarttı. Köp wzamay ol «Qazaq»gazetinde « Kadet partiyasınan nege şıqtım?» attı maqalası jariyalandı.
Bir qızığı H.Dosmwhanbetov pen J.Dosmwhanbetov 1818-jılı qañtar ayında V.Lenin men I.Stalinniñ qabıldauına kirip, Qazaq avtonomiyasın qwru jöninde wsınıs jasağan.
Biraq, bol'şevikterdiñ ol kezde wlttar isimen naqtı aynalısuğa uaqıttarı da bolmağan tärizdi. Keñes ökimeti 1919-jılı ğana Uaqıtşa ükimettiñ Sibirdegi wyasın talqandap, Kolçaktıñ armiyasın küyretip, qalğandarın Qıtayğa qaray ısırdı. Barlıq jerde Keñes biligi üstem bola bastadı. Keñes ükimetiniñ basşıları 1917-qazan ayında jariyalağan Dekretterine oray (Ol Dekrette şarualarğa jerdi bölip beru, wlttarğa özderin basqaruğa mümkindik beru jäne basqa da demokratiyalıq mwrattarğa negizdelgen baptar jeke jeke atalğan). Keñes ükimeti markstik kommunistik bağdarlaması men osı dekretter negizinde federaldıq memleket qwrılımın basqarudı josparlı türde jüzege asıra bastadı. Ekonomikalıq sayasattar men territoriyadağaı köptegen wlttardı basqaru maqsatında ükimet janınan Wlttardı basqaru komissiyasın qwrıp, onı basqarudı I.Stalinge mindettedi. Lenin, Stalin, Sverdlov jäne basqada ükimet müşeleri Şığıstı Sibirdiñ Uaqıtşa ükimeti men Kolçaktan azat etkennen keyin, patşa ükimeti kezinde Batıs Sibir, Orınbor. Türkistan guberniyaları dep atalğan aymaqtı qalay basqarudı özara talqılağan. Sodan keyin ğana bwrınnan özderimen tanıs bol'şevik Älibi Jangeldinmen baylanısıp, Alaş partiyasınıñ işinen el men jer tarihın jaqsı biletin, tilge keluge bolatın birneşe adamdı birge alıp, kelissöz jürgizu üşin Mäskeuge keluge bwyıradı. Sonımen Älibi Jangeldin qasına Ahmet Baytwrsınovtı jäne tağı on şaqtı adamdı ertip, 1919-jılı naurız ayında Mäskeuge jürip ketedi.
Osı arada Qazan töñkerisinen keyin bwrınğı patşalıq imperiyanıñ ieliginde bolğan, älemdegi eñ territoriyası bar ülken mwrağa ie bolğan bol'şevikter memlekettik wyımdastıru jwmıstarın qabiletti jürgizgenin bayqauğa boladı. Keñes ükimeti bar bolğanı bir jıl işinde İşki ister ministrliginiñ qızmetterin barlıq territoriyada jolğa qoydı. Onıñ işine tergeu, barlau qızmetteride kiredi. 1919-Sibirdegi Uaqıtşa ükimetti birjola jeñgennen keyin Keñester ükimeti barlıq salalarda memlekettik basqaru isin jüzege asırdı. Soğan oray Resey qaramağındağı wlttarğa avtonomiyalıq qwqıqtarın jüzege asıru barısında V.Lenin men Wlt isteri jönindegi Halıq komissarı I.Stalinde wlttıq avtonomiya swrağan eldiñ territoriyası, olardıñ sayasi jetekşileri turalı tolıq jäne janama mälimetter jinağan tärizdi. Äsirese, Keñes ükimetiniñ basşılarında Alaş partiyasınıñ kösemi Älihan Bökeyhanov turalı, onıñ bwrın Kadet partiyasınıñ belsendi müşesi bolğanı, Keñes ükimetine qarsı belsendilik tanıtqanı jaqsı belgili bolğanın bajaylauğa boladı. Sol sebepti V.Lenin men I.Stalinniñ 1919-jılı Qazaq avtonomiyasın qwrudı qarastıru kezinde Alaş qayratkerlerine senimsizdikpen qaraytının aşıq bayqatqanday boldı.Soğan qaramastan, Qazaq avtonomiyası turalı qazaq delegaciyasımen kelissöz bastalğan twsta, Keñes ükimetiniñ basşılığı A.Baytwrsınwlınıñ keltirgen dälelderine qarsı uäj ayta almay,1919-jılı 4-säuirde Alaş qayratkerlerine keşirim jasau turalı qaulığa qol qoyğan.
Qazaq avtonomiyasın qwru turalı mäsele köbinese ükimettiñ Wlt isteri jönindegi halıq komissarı I.Stalinmen jürgen. Bwl tört ayğa sozılğan kelissözderde A.Baytwrsınov sol twsta qazaq halqı meken etetin oblıstar turalı tolıq mälimet bergen, qazaq halqınıñ grammatikalıq ğılımi tili qalıptasqan, ädebieti, mädenieti bar el ekenin osı jiındarda birneşe märte däleldegen. Lenin, Stalin, Sverdlov jäne t.b.Keñes ükimetiniñ qayratkerleri qatısqan mäjilisterde A.Baytwrsınov pen keñeske qatısuşı basqada ökilderden Alaş qozğalısı, Alaş partiyasınıñ qayratkerleriniñ revolyuciyalıq kezeñderdegi qızmetteri turalı da mälimetter swrağan. 1919-jılı säuir ayında Torğaydağı Sovdep komissarı Amangeldi Imanovtıñ oyda joqta qaza boluı Mäskeude ötip jatqan avtonomiya qwru turalı keñes kezinde birşama kedergi keltirgendey. Keñes basşılarınıñ alaştıqtarğa kümänmen qarauı küşeygen. Degenmen, Ahmet Baytwrsınovtıñ biliktiligi men bilimi, aytqan dälelderi Lenin men Stalinniñ bir şeşimge keluine äser etti desek artıq emes. Mäskeudegi A.Baytwrsınov bastağan delegaciya Qazaq avtonomiyasın qwru turalı Keñes ükimetiniñ basşılarımen tört ayğa juıq uaqıt kelssöz jürgizgenin eske sala ketken jön. Mäskeuge naurız ayında barğan qazaq ökilderi degenderine tek şilde ayında ğana qoldarı jetedi.
Alaş tarihın zerttegen, A.Baytwrsınov turalı birneşe ğılımi maqala jazğan akademik Keñes Nwrpeyis «Asa iri qoğam jäne memleket qayratkeri» attı maqalasında « 1919-jılı 10-şilde küni V.Lenin «Qırğız (qazaq. avt) Ölkesin basqaratın revolyuciyalıq komitet jönindegi uaqıtşa Erejege» qol qoydı. Kazrevkomnıñ müşeligine alğaşında A.Baytwrsınov, S.Meñdeşev, S.Pestkovskiy (törağa) engizilip, keyin onıñ qwramına B.Qarataev, M.Twnğanşin, B.Qaraldin, T.Sedel'nikov, T.Älibekov boldı» dep jazadı. Sonday aq, akademik osı maqalasında «A.Baytwrsınwlı Kazrevkom törağasınnıñ orınbasarı, äri onıñ işki ister böliminiñ meñgeruşisi retinde1920 jılğı 4-12-qazan künderi Orınbor qalasında ötken keñeste bükil Qazaqstannıñ qwrıltay siezin şaqıru jäne onıñ bastı qwjatı «Qazaq ASSR eñbekşileri parvolarınıñ Deklaraciyasın» dayındauğa ülken üles qostı» dep atap körsetken. Bwl Kazrevkomnıñ bir jıldan astam uaqıt işinde avtonomiyalıq respublikanı qwru barısındağı wyımdastıru jwmıstarı ayaqtalğanda 1920 jılğı tamız ayında Mäskeude ötetin «Qazaq ASSRi» avtonomiyalı ükimetin qwru turalı» mäsele boyınşa bir ay bwrın qazaq delegaciyası şaqırıldı. A.Baytwrsınov Kazrevkomnıñ orınbasarı retinde Pestkovskiyge onda bayandama jasauğa Alaş qayratkerleriniñ işindegi eñ jası Älimhan Ermekovtı jiberudi wsınadı. Söytip, A.Baytwrsınov Qazaq avtonomiyasınıñ basşılığına keleşegi bar jas Älimhan Ermekovtıñ kandidaturasın qolaylı körgen. Mäskeude jasalatın bayandamanı A.Baytwrsınov, Ä.Bökeyhanov, Ä.Ermekov bäri aldın ala oylasıp, birge jazğan. Sonımen 1920-jılı 17-tamızda Keñes ükimetiniñ basşılarınıñ qatısuımen Qazaq avtonomiyasınıñ qwrılımınıñ qwjattarın talqılau bastalıp, onda Älimhan Ermekov bayandama jasaydı.Bir apta talas tartıstan keyin, 27-tamızda «Qırğız (Qazaq) avtonomiyasın qwru turalı Dekretke V.Lenin men M.Kalinin qol qoydı.
Qazaq avtonomiyasınıñ Ortalıq Atqaru komitetiniñ törağası bolıp S.Meñdeşov saylanıp, ükimet qwramına Ä.Ermekov kirmey qalğan. Onıñ bastı sebebi, Keñes ükimetiniñ basşıları äli de Alaş qayratkerlerine senbeytindiginde bolsa kerek.
Qazaq tarihın tereñ zertteuşilerdiñ biri akademik Manaş Qozıbaev A.Baytwrsınovtıñ Alaş qozğalısı men mädenietin, ğılımın damıtudağı eñbekterin atay kelip «Üşinşiden, V.Leninniñ wsınısımen Qazaq ölkesin basqaratın Qazaq (qırğız) revolyuciyalıq komittetiniñ törağasınıñ orınbasarı bolğan A.Baytwrsınwlı bolaşaq Qazaq avtonomiyasınıñ ayasına barlıq qazaq jerin jinauda erekşe qajırlılıq tanıttı, Çelyabi oblısına enip ketken Qostanay uezin Qazaq ölkesine qaytaru üşin M.Seralinmen birge V.Leninge arnayı hat jazıp qana qoymay, sovetterdiñ Bükilodaqtıq atqaru komitetinde , (RKPb) ortalıq komitetinde qaratıp, oblıstı keri qaytarttı» dep Qazaq avtonomiyalıq respublikasınıñ qwrıluına, qazaq jeriniñ şekaralıq twtastığınıñ saqtaluına Alaş qozğalısı kösemderiniñ biri Ahmet Baytwrsınovtıñ siñirgen eñbekterin tarihi derekterge süyene otırıp atap körsetken. (Manaş Qozıbaev. «HH -ğasırdıñ wlı reformatorı»attı maqalasında).
1905-jıldan bastalıp, 1917-jılğı aqpan, qazan töñkeristerinen keyinde Wlt azattığı, memlekettiligi üşin küresin jalğastırğan Alaş qozğalısınıñ belsendi qayratkerleriniñ qatarında Mwhtar Äuezov, Beyimbet Maylin, Mağjan Jwmabaev,Swltanmahmwt Torayğırov, Jüsipbek Aymauıtov, Qoşke Kemeñgerov jäne t.b darındı aqın jazuşılarda bolıp, olar wlt mwratı üşin qızmet etti.
Eskertu: Bwl maqala şağın bolğanımen, 1905-jıldan bastalıp, 1920-jılğa deyingi aralıqtağı Alaş qayratkerleriniñ otarşıldıqqa qarsı küresin, qazaq halqın sauattandırıp, köz- kökiregin aşu üşin oqu -ağartu bağıtındağı qayrattı qızmetterin, qazaqtıñ qwqığın,dinin, jerin qorğaudağı keleli isterin kez -kezimen, ret -retimen tolıq körsetuge tırıstım.
Meniñ Alaş kösemi Älihan Bökeyhanovqa, Alaş qozğalısınıñ belgili qayratkeri Älimhan Ermekovke eşqanday qiğaş közqarasım joq. Men «tarihi oqiğalar qalay boldı, solay sipattaluı tiis» deytin közqarastağı adammın. Bwl maqala tarihi derekter negizinde, sol közqarasta jazıldı. Avtor.
Jwmat ÄNESWLI, jazuşı, tarihşı
Pikir qaldıru