تاريح قازاق حاندىعىنا 550 جىل قازاق شەجىرەسى

«ءسىبىر پاتشالىعىنىڭ سيپاتتاماسىن» جازعان گەرحارد ميللەر تۋرالى

kerey.kz

 |  Dec 19, 2016

جۇمات انەسۇلى

قازاق تاريحىنىڭ حVIII-عاسىردىڭ وقيعالارىنىڭ كەيبىر تۇستارىندا كارل ميللەردىڭ ەسىمى كەزدەسەدى. ينتەرنەتتە «رۋسكيە يسسلەدوۆاتەلي كازاحستانا ي سرەدنەي ازي» اتتى ەڭبەكتە «رەسەي تاشكەنت، بۇحارامەن ساۋدا بايلانىسىن ورناتۋعا مۇددەلى بولدى. ولاردان قانداي تاۋار الىپ، قانداي تاۋار وتكىزۋگە بولاتىنىن زەرتتەگەن. وسى ماقساتتا رەسەيدىڭ گەربەر اتتى ساياحاتشىسى1730-جىلى ور قالاسىنان بۇحاراعا ساپار شەككەن. بىراق گەربەر ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ تاپسىرماسىن ورىنداي الماعان. رەسەيدىڭ «رۋسكيە يسسلەدوۆاتەلي…» اتتى اتالمىش رەسۋرسىندا گەربەردەن كەيىن 1738-جىلى كارل ميللەر  ورىنبور قالاسىنان ىرعىز، تورعاي ارقىلى بۇحاراعا بارىپ قايتقانى ايتىلادى. ول بۇل cاپارىندا 1450-شاقىرىم جول ءجۇرىپ، امان ەسەن ورىنبورعا كەلگەنى ايتىلعان. سونداي اق، ورىنبور اكىمشىلىگىنىڭ باستىعى نەپليۋەۆتىڭ ەرەكشە تاپسىرماسىمەن كارل ميللەردىڭ  1742-جىلى جوڭعار ەلىنىڭ باسشىسى گالدان تسەرەنگە ەلشى بولىپ بارعانى جونىندە ءبىرشاما حيكايات تاريحشى عالىم يرينا ەروفەەۆانىڭ «مەجدۋ ۆسەمي ستارشينامي زناتنەيشي» اتتى كىتابىندا ايتىپ وتكەن. وندا كارل ميللەردىڭ قاسىنا ون ءبىر قوسشى ەرتىپ ىرعىز، تورعاي، ۇلىتاۋ، بەتپاقدالا،قاراتاۋ رقىلى ءجۇرىپ، ىلە وزەنىنىڭ باستاۋى ماڭىندا ورنالاسقان جوڭعار قوڭتايشىسى گ.تسەرەننىڭ مەكەنىنىڭ شەتىنە جەتكەنى ايتىلعان. بۇل جولى ەلشى اتىن يەلەنگەن  ك.ميللەرگە رەسەي پاتشاسىنىڭ ۋلتيماتۋم تاقىلەتتەس ماندە جازىلعان حاتىن جوڭعار قوڭتايشىسى گ.تسەرەنگە  تاپسىرۋ مىندەتتەلگەن. بىراق، ميللەر گ.تسەرەننىڭ وزىمەن كەزدەسە المايدى، انىعىن ايتقاندا، گ.تسەرەننىڭ  اسكەري قولباسشىسى (شورا مانجى) ميللەرگە جوڭعار قوڭتايشىسىمەن كەزدەسىپ، ورىس پاتشاسىنىڭ حاتىن وعان قولما قول تاپسىرۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. ميللەر گ.تسەرەننىڭ  قابىلداۋىن ەكى اي كۇتىپ، كەزدەسە الماي امالسىز كەرى ورالعان. ميللەر قايتار جولىندا تۇركىستانعا سوعىپ، سودان كەيىن عانا ورىنبارعا  1743-جىلى جازدا كەلگەن. ك.ميللەر ورىنبوردان باستالىپ، تورعاي، ۇلىتاۋ، بەتپاقدالا، ىلە، تالاس وزەندەرىنىڭ بويىن، ياعني، قوردايعا  دەيىنگى جولداردىع القاپتاردى، ەلدى مەكەندەردى كارتاعا تۇسىرگەن. رەسەيدىڭ تاريح، گەوگرافياسىن زەرتتەۋشىلەر « ك.ميللەردىڭ كورسەتكەن جولدارىمەن بۇرىن سوڭدى ەشكىم ءجۇرىپ، كارتاعا تۇسىرمەگەنىن» اتاپ كورسەتەدى.ك. ميللەردىڭ «ەلشىلىك ساپارى» اتالعان بۇل ساياحاتى تۋرالى تاريحشى ي.ەروفەەۆانىڭ «مەجدۋ ۆسەمي ستارشينامي زناتنەيشي» اتتى كىتابىندا «زا ۆەس پەريود پوەزدكي ۆ دجۋنگاريۋ ي وبراتنو ك.ميللەر پروشەل پو تەرريتوري زاپادنوگو  ي تسەنترالنوگو كازاحستانا، چۋ تالاسسكوگو مەجدۋرەچە يپريسىردارينسكوگو رەگيونا وگرومنى راسستويانيە ۆەليچينوي بولەە چەتىرەح تىسياچ كم.،پيچەم، منوگيە وبسلەدوۆاننىە يم رايونى نە پوسەششاليس ەۆروپەيسكيمي پۋتەشەستۆەننيكامي كاك دو نەگو، تاك ي تسەلوە ستولەتيە سپۋستيا» دەپ جازعان ( 134-بەت.)

وسى دەرەكتەردىڭ ءبارى وسىدان ءسال بۇرىن «كەرەي.كز»، «قاسىم.كز» پورتالدارىندا جاريالانعان مەنىڭ «قازاق جەرىنىڭ العاش كارتاعا ءتۇسىرىلۋ تاريحى» اتتى ماقالامدا تولىعىراق ايتىلعان.

مەن وسى اتالمىش ماقالامدى «وسى كارل ميللەر دەپ اتالعان ورىس ساياحاتشىسى تۋرالى ايتار اڭگىمە كوپ، بىراق، ول باسقا تاقىرىپ. ونى رەت كەلسە، كەيىن جازارمىن» دەپ اياقتاعان ەدىم.

سونىمەن، سوڭعى كەزدە عاسىرداعى قازاق جەرىندەگى تاريحي وقيعالارعا قالام تەربەپ جۇرگەن تاريحشى عالىم يرينا ەروفەەۆانىڭ «مەجدۋ ستارشينامي زناتنەيشي» اتتى كىتابىندا كەزدەسەتىن «ورىس ەلشىسى» اتانعان كارل ميللەر دەگەن كىم؟. قازاق جەرىنىڭ جارتىسىنان استام جەرىن ارالاپ، كارتاعا تۇسىرگەن كارل ميللەر اتتى ادام شىناي تاريحتا بولعان با! مىنە، وسى سۇراقتار مەنى كوپتەن مازالاپ جۇرگەن بولاتىن. ورتالىق قازاقستاننىڭ جەرىن العاش كارتاعا ءتۇسىرىپ رەسەيدىڭ گەوگرافيالىق قوعامىنا،تاريحىنا، ارىدەي ايتساق، رەسەيدىڭ قازاق جەرىن تولىق وتارلاۋىنا مۇمكىندىك اشىپ، ەڭبەگى سىڭگەن ادامنىڭ رەسەي تاريحىندا، ۆيكيپەديادا ەسىمى جارقىراپ تۇرۋعا ءتيىستى ەدى. وسى ويمەن «ۆيكيپديانى اشىپ قالسام، «كارل ميللەر» اتتى بىرنەشە ادامنىڭ دەرەكتەرى بار ەكەن. ءبىرىنشىسى، 1752-جىلى تۋعان، ورىس ارمياسىندا قىزمەت ەتكەن اسكەري ادام بولىپ شىقتى. ءبىزدىڭ ىزدەپ جۇرگەن كارل ميللەرىمىز جىلى ورىنبوردان پەتەربۋرگكە ورالعاندا، «ۆيكيپەدياداعى» ك.ميللەر ءالى تۋماعان بولىپ شىقتى. ال، ەكىنشى ك.ميللەر بۇگىنگى زاماننىڭ اتاقتى «جۇلدىزى» ەكەن، ءۇشىنشىسى دە سولاي…

ءوزىمنىڭ ماماندىعىم تاريحشى. رەسەيدىڭ اتاقتى تاريحشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىن زەردەلەپ جۇرگەنىمە دە تالاي جىلدار بولىپ ەدى. «تاتار موڭعول» دەگەن تىركەستىڭ ورىس تاريحىندا قاي كەزدە پايدا بولعانىنا ءبىراز نازار اۋداردىم. وسى ماقساتتا،وسىدان ءبىراز بۇرىن «كارامزين: تاتار موعول شاپقىنشىلىعى تۋرالى» اتتى ماقالام ءبىراز قازاق پورتالدارىندا جاريالانعان ەدى. سول ماقالامدا حVIII-عاسىرداعى ورىس يستوريوگرافى گەرحارد ميللەر تۋرالى ءبىراز مالىمەتتەر جازعان ەدىم. گەرحارد ميللەر ءسىبىر تاريحىنا، قازاقستان تاريحىنا تىكەلەي قاتىسى بار تاريحشى، كارتوگراف.

گەرحارد ميللەر لەيپتسيگ ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەننەن كەيىن، رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ اشىلۋىنا وراي، سوندا ارنايى قىزمەتكە شاقىرىلعان.ول رەسەي عىلىم اكادەمياسىندا قاراپايىم قىزمەتتەن باستاپ، پروفەسسور، عىلىم اكادەمياسىنىڭ لاۋازىمدى مۇشەسىنە دەيىن كوتەرىلگەن.  I-پەتر پاتشانىڭ تۇسىندا ءبىرىنشى كامچاتكا ەكسپەديتسياسى سولتۇستىك تەڭىز ارقىلى بەرينگتىڭ باسقارۋىمەن  سولتۇستىكتىڭ شىعىسىنا ساپار شەگىپ كەلگەن بولاتىن.  1733-جىلى ەليزاۆەتا پاتشايىمنىڭ بۇيرىعىمەن ەكىنشى كامچاتكا ەكسپەديتسياسى كامچاتكاعا ءسىبىردىڭ تايگاسى ارقىلى بارۋ جوسپارلانىپ، جولعا دايىندالعان ەدى. وسى ەكىنشى كامچاتكا ەكسپەديتسياسىنا گەرحارد ميللەر قوسىلعان ەدى. وسى كۇنگى ۆيكيپەديادا «گەرحارد ميللەر وسى ەكىنشى كامچاتكا ەكسپەديتسياسىنا جەتەكشى بولعان» دەپ جازىلعان.

گەرحارد ميللەر تۋرالى ءبىراز تاريحي دەرەكتەر قالدىرعانداردىڭ ءبىرى -ورىستىڭ اتاقتى تاريحشىلارىنىڭ ءبىرى،   اتتى ەڭبەكتىڭ اۆتورى ۆ.كليۋچەۆسكي. ول ءوزىنىڭ VII-تومىندا گ.ميللەر تۋرالى: «ون پروۆەل ۆمەستە ناتۋراليستوم گمەلينىم ۆ پۋتەشەستۆي 10 لەت. (وت1733 گودا دو1743- گ.) ي ۆوزۆراتيلسيا ۆ پەتەربۋرگ ۆ 1743- گ. يزۋچەنيە سيبيرسكيح ارحيۆوۆ ون ناچال  س توبولسكا، پەرەرىل ارحيۆى ۆو منوگيح  ي درۋگيح گوروداح، نانيمال پيستسوۆ دليا پەرپيسكي ينتەرەسوۆاۆشيح ەگو دوكۋمەنتوۆ  ي ۆسە ەتي ماتەريالى پريۆەز س سوبوي ۆ پەتەربۋرگ. تاك سوستاۆيلسيا يزۆەستنىي پورتفەل ميللەرا 30 فوليانتوۆ زاپاس نە يسچەرپاننىي ەششە ي دوسەلە» دەپ جازعان.

رەسەيدىڭ عىلىم اكادەمياسىنىڭ، گەوگرافيالىق قوعامى ەكىنشى كامچاتكا ەكسپەديتسياسىمەن وسكەمەنگە دەيىن بارعان گەرحار ميللەردىڭ    1733-جىلدان 1743-جىلعا دەيىن ياكۋتتاردىڭ، تاتارلاردىڭ جانە سول ماڭدا مەكەن ەتكەن باسقا دا ۇلىستاردىڭ تاريحىن، ەتنوگرافياسىن، تىلدەرىن، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەگەنىن ايتادى.سونداعى دەرەكتەر  گ.ميللەردىڭ 1740-جىلى توبىلعا كەلگەنىن ايتادى. تۋرا وسى جىلدان باستاپ گەرحارد ميللەردىڭ پەتەربۋرگكە قايتقان كەزىنە ( 1743-جىلعا) دەيىنگى، ياعني ءۇش جىلعا دەيىنگى ءۇش جىلدا نە ىستەگەنى جۇمباق، نە قۇپيا بولىپ قالعان. قۇپيا بولاتىن سەبەبى،  XVIII-عاسىردىڭ 40-جىلدارىنىڭ باس كەزىندە رەسەيدىڭ سىرتقى ىستەر كوللەگياسى ءسىبىر ايماعىنىڭ باسشىسى ي.نەپليۋەۆكە «بۇحارا، تاشكەنت، قىتاي اراسىنداعى بايلانىستى جاقسارتىپ، ساۋدا ءىسىن جولعا قويۋدى» تاپسىرىپ جاتقان كەز. ويتكەنى، كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇز  حاندارى  1731-جىلى رەسەيدىڭ قول استىنا ءوز ەرىكتەرىمەن ەنەتىندىگى تۋرالى انت قابىلداعانىمەن، جوڭعار قوڭتايشىسى گالدان تسەرەن ءابىلحايىر حان مەن ابىلمامبەت حانعا ىقپالى ءجۇرىپ تۇرعان. 1742-جىلى گالدان تسەرەن ءابىلحايىر حانعا، باراق سۇلتانعا ەلشىسىن جىبەرىپ،  ولاردان  تولەڭگىتتەرىمەن، مالدارىمەن بىرگە امانات جىبەرۋدى، ءۇي باسىنا سالىق تولەۋدى تالاپ ەتكەن. سودان كەيىن كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ حاندارى، سۇلتاندارى، بيلەرى  باس قوسىپ، گ.تسەرەننىڭ تالابى تالقىعا سالادى. «قايتا شاپقان جاۋ جامان» دەگەننەن سەسكەنگەن باراق سۇلتان مەن ابىلمامبەت حان جوڭعاريا قوڭتايشىسىنىڭ تالابىن ورىنداۋعا كەلىسەدى، ويتكەنى، قالماقتارعا قارسى تۇراتىن ەلدە كۇش جوق ەدى. سوندىقتان، باراق سۇلتان جوڭعارياعا اماناتىن جىبەرىپ تە ۇلگەرگەن.

بىراق، ءابىلحايىر حان مەن شاقشاق جانىبەك باتىر جوڭعارلىقتارعا قارسى ورىستاردىڭ كۇشىن پايدالانۋدى ءجون كورەدى. سودان ءابىلحايىر حان   ءسىبىر ايماعىنىڭ باسشىسى ي.نەپليۋەۆتەن كومەك سۇرايدى.  شاقشاق جانىبەك باتىردا ءابىلحايىردىڭ بۇل شەشىمىن قوستاعان. ءدال وسى كەزگە دەيىن، رەسەي قازاق جەرىندەگى وتارشىلدىق ساياساتىن اسا ءبىر جانداندىرا قويماعانتىن.

ۇلى ءجۇزدىڭ رەسەيدىڭ قاراماعىنا ەنبەگەن كەزى. جوڭعار قوڭتايشىسى گالدان تسەرەننىڭ كىشى ءجۇز بەن ورتا جۇزگە قويعان تالابى رەسەي پاتشايىمىنىڭ نامىسىن قايرادى. ول جوڭعارياعا اپاراتىن جولداردى زەرتتەۋدى، ۇلى ءجۇزدىڭ، تاشكەن، بۇحارا حاندىقتارىنىڭ ءال قۋاتىن زەردەلەۋدى تاپسىرعان.

سونىمەن، ءسىبىر ايماعىنداعى ورىس بيلىگىنىڭ الدىندا مىنانداي بىرنەشە ماڭىزدى  ماسەلە تۇردى. ول بىرىنشىدەن، ۇلى ءجۇزدىڭ ورنالاسقان ايماعىن، جولدارىن زەرتتەۋ،

ەكىنشىدەن، جوڭعاريا قوڭتايشىسىنىڭ ءال قۋاتىن انىقتاۋ،

ۇشىنشىدەن، بۇحاراعا، تاشكەنگە، قىتايعا شىعاتىن جولداردى انىقتاۋ،

تورتىنشىدەن، ورتا ءجۇزدىڭ، ۇلى ءجۇزدىڭ ورنالاسقان ايماقتارىن، وزەن تاۋلارىن، جولدارىن كارتاعا ءتۇسىرۋ مىندەتتەرى تۇرعان.

بەسىنشىدەن،رەسەي سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنىڭ قاتاڭ تاپسىرماسى بويىنشا، 40-  جىلداردىڭ باسىندا ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرى قويگەلدى توناعان ورىس كەۋەنىنىڭ قۇنىن تولەتۋ بولاتىن

بۇل جوڭعارياعا باراتىن ەلشىلىكتىڭ رەسمي مىندەتى ەدى.

ۇلى ءجۇزدىڭ ورنالاسقان   بۇل ورىنبور قالاسىنىڭ نەگىزى ءالى قالانباعان كەز. بىراق، ءدال وسى كەزدە ورىنبور ايماعىن گەنەرال ي.نەپليۋەۆ باسقارىپ تۇرعان.  ول جوڭعار قوڭتايشىسىنا ەلشى جىبەرۋدى، وعان كىمدى تاعايىنداۋدى ءبىراز ويلاستىرعان. ول كەزدە ءسىبىر ايماعى تۇگىلى، رەسەيدىڭ وزىندە جۇرگەن جەرلەرىن كارتاعا تۇسىرە الاتىن ادام از ەدى. سودان، «گەنەرال ي.نەپليۋەۆ سول تۇستا ءسىبىر ايماعىن عىلىمي تۇردە زەرتتەپ، تۋۆا، موردۆا، تاتار تىلدەرىن زەرتتەپ ۇلگەرگەن گەرحارد ميللەردى  جىبەرۋدى ءجون تاپقان» دەپ مەن جوبالايمىن. نەگە ولاي ايتىپ وتىرعانىمدى تۇسىندىرەيىن. ويتكەنى ،گ.ميللەر لەيپتسيگ ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن، وتە ءبىلىمدى، سوعان دەيىن وسكەمەن، بەرەزوۆكا ماڭىن تەرەڭ زەرتتەگەن، تاتار، نوگاي، موردۆا، چۋۆاش تىلدەرىن تۇسىنەتىن، جۇرگەن جەرلەرىن كارتاعا تۇسىرە الاتىن سول كەزدەگى بىردەن ءبىر ادام ەدى. سونىمەن بىرگە سول كەزدە توبىلدا (ور قالاسىندا) ميللەر تەكتى ءبىر اق ادام بولعان. ول گەرحارد ميللەر ەدى.

ال، جوڭعار قوڭتايشىسىنا رەسەي سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى اتىنان ەلشى بولىپ باراتىن بولعان سوڭ،  ول ەسىمىن «كارل  ميللەر» دەپ وزگەرتكەن دەگەن قورىتىندىعا كەلۋگە بولادى. كەيبىر ينتەرنەتتىك جازبالاردا، «رۋسكيە يسللەدوۆاتەلي «كازاحستانا ي سرەدني ازي XVIII-ۆەكا» دەپ اتالعان تاقىرىپتا جaزىلعان دەرەكتەردە 1742- جىلى جوڭعاريا قوڭتايشىسى گالدان تسەرەنگە ەلشى بولىپ بارعان كارل ميللەر دەپ كورسەتىلگەن. بۇل جازبادا ك.ميللەردىڭ ىرعىز، تورعاي، سارىسۋ، قاراتورعاي، ۇلىتاۋ، بەتپاقدالا، ىلە، تالاس وزەندەرىنىڭ بويىمەن ىلە وزەنىنى باس جاعىندا وتىرعان جوڭعار قوڭتايشىسىنىڭ مەكەنىنىڭ شەكاراسىنا دەيىن بارعانى اتالعان. ك.ميللەر سول ەلشىلىكتەن قايتارىندا سىرداريا بويىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، تۇركىستانعا سوققان. ونىڭ وسى ەلشىلىك ساپاردا 4 جارىم مىڭ شاقىرىم جەردى  ءجۇرىپ وتكەنى ايتىلادى. وسى جولى كارل ميللەر اتانعان ادامنىڭ جۇرگەن جولدارىن كارتاعا تۇسىرگەنى، جانە بۇل جولمەن (بەتپاقدالا ارقىلى) بۇرىن سوڭدى ميللەردەن بۇرىن ەش ورىس ساياحاتشىسى جۇرمەگەنى اتالعان. 1743-جىلدىڭ تامىزىندا گۋبەرناتور ي.نەپليۋەۆ رەسەيدىڭ سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنا جىبەرگەن حابارلاماسىندا «يزۆەستنىي ي مەجدۋ ۆسەمي كيرگيز كايساتسكيمي ستارشينامي زناتنەيشي دجانيبەك تارحان … ۆ پرەپروۆەجدەني ەحاۆشەگو يز زيۋنگارسكوگو ۆلادەنيا مايورا ميللەرا دوۆولنۋيۋ ۆەرنوست ي سلۋجبۋ وكازال» دەگەن. (اۆپري. ف.) بايقاعان ادامعا ءسىبىر گۋبەرناتورى ءوز حابارلاماسىندا ميللەردىڭ ەسىمىن كورسەتپەگەن.   ءبىر قىزىعى، ورتالىق قازاقستاننىڭ جوڭعارياعا دەيىنگى كارتاسىن سىزىپ، جوڭعاريا ، بۇحار، تاشكەنت حاندىقتارىنىڭ ءال قۋاتى  مەن وعان تىكەلەي اپاراتىن بەتپاقدالا جولىن كارتاعا ءتۇسىرىپ بەرگەن ي.نەپليۋەۆ ايتقانداي «ۆەرنوست ي سلۋجبۋ وكازال»  دەگەن  «كارل ميللەر» دەگەننىڭ  دەرەكتەرى، نە ەسىمى 1743-جىلدان كەيىن ورىنبور، توبىل، ور تاريحىندا ايتىلمايدى. ويتكەنى، گەرحارد ميللەردەن باسقا ميلەر توبىل، ور، ورىنبور، وسكەمەن بەكىنىستەرىندە 1733-1743-جىلدارى بولماعان. مەن رەسەي تاريحىنىڭ ينتەرنەتىنەن  عاسىردا ءومىر سۇرگەن كارل ميللەردى ىزدەگەندە بىراق، ك.ميللەر شىقتى. سول كەزدە ۆياتسكىدەگى ورىس ارمياسىندا وفيتسەر شەنىندە بولعان ول1752- جىل تۋعان بولىپ شىقتى. ياعني، گەرحارد ميللەر سىبىردە جۇرگەن كەزدەرىندە ول ءالى تۋماعان ەكەن. ياعني، جىلى جوڭعاريا قوڭتايشىسى گ.تسەرەنگە جىبەرىلگەن «ەلشىلىك ەكسپەديتسياسىن» باسقارعان كارل ميللەر دەگەن تاريحتا بولماعان، نە ەلشىلىك ۇيىمداستىرىلعان كەزدە ءبىر سەبەپتەرمەن ەسىمى وزگەرتىلگەن. ونىڭ سەبەپتەرى مىنادا دەپ ايتۋعا بولادى.

بىرىنشىدەن، گەرحارد ميللەر «ەكىنشى، كامچاتكا ەكسپەديتسياسىمەن» ءسىبىر تايگاسى ارقىلى كامچاتكاعا بارۋعا ءتيىستى ەدى. بىراق، گ.ميللەر وسكەمەنگە جەتكەندە اۋىرىپ قالىپ، كامچاتكا ەكسپەديتسياسىنا ىلەسە الماي، وسكەمەندە قالعان.

جالپى، گەرحارد فريدريح ميللەر  ورىس تاريحىنا ولشەۋسىز ەڭبەك سىڭىرگەن تاريحشى عالىم.

1743-جىلى ورىنبوردان پەتەربۋرگكە ورالعان  گەرحارد ميللەر ەليزاۆەتا پاتشايىمنىڭ بۇيرىعىمەن بىرنەشە لاۋازىمدى قىزمەتتەرگە تاعايىندالعان.بىراق، 1749-جىلى رەسەي عىلىم اكادەمياسىندا بولعان ۇلكەن جيىندا «ورىستار شىققان تەگى نورماندىقتار» دەگەن كونتسەپسياسى ءۇشىن،گەرحارد ميللەر  اكادەميك م.لومونوسوۆتىڭ كارىنە ۇشىراعان.  سوعان قاراماستان گ.ميللەر 1750- جىلى «ءسىبىر پاتشالىعىنىڭ سيپاتتاماسى» اتتى ەكى تومدىق كىتابىن جازدى. ونىڭ ەكىنشى تومى ءتۇرلى سەبەپتەرمەن تولىق جازىلماعان. ءبىر نازار اۋداراتىنى، وسى كىتاپتى م.لومونوسوۆ رەسەيدە باستىرتۋعا قارسى بولعان.  ويتكەنى، ميللەر جازعان ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ تاريحى لومونوسوۆتىڭ «ورىس حالقى وسى كۇنگى تۇراتىن جەرگە شىعىستان كەلدى» دەگەن تۇجىرىمىنا قايشى ەدى. ال، گ.ميللەر بۇل كەزدە «ورىستاردىڭ ارعى تەگى نورماندىقتاردان تارايدى» دەگەن كونتسەپتسياعا نەگىزدەلگەن ەدى. سودان  جىلى ميلەر «ءسىبىر پاتشالىعىنىڭ سيپاتتاماسى» ەڭبەگىن شەتەلدىك جۋرنالدا جاريالاعان.سودان كەيىن بارىپ، بۇل تاريحي، عىلىمي  ەڭبەك رەسەيدە تاراعان. ويتكەنى،  سوعان دەيىن، ورتا ازيا حالىقتارى تۋرالى ناقتى عىلىمي دەرەكتەر رەسەيدە دە، ەۋروپادا دا جوق، بەلگىسىز ەدى. «ءسىبىر پاتشالىعىنىڭ سىپاتتامسىنان» كەيىن عىلىمي ورتادا گ.ميللەردىڭ بەدەلى ارتتى. ول ودان كەيىن جازعان عىلىمي ەڭبەكتەرىن ءوزى باسقارعان ورىس جۋرنالىندا،شەتەلدەردىڭ باسىلىمدارىندا ءجيى جاريالاپ تۇرعان. گ.ميللەردىڭ اتالمىش كىتابىنىڭ ەكىنشى تومىندا تاتار حالقىمەن كورشى تۇراتىن ەلدەردىڭ دە سىپاتتاماسى بار دەسەتىن. گ.ميللەردىڭ عۇمىرى مەن ەڭبەكتەرىن زەرتتەۋشىلەر، ءسىبىر ايماعىن، قىرعىز قايساق (قازاقتىڭ) جەرىنىڭ باسىم بولىگىن ارالاپ،1733–43- كارتاعا ءتۇسىرىپ،  35 مىڭ شاقىرىمنان استام جەردى جۇرگەنىن، 4 مىڭنان استام ارحيۆتىك قولجازبالاردى پەتەربۋرگكە الىپ كەلگەنىن جازدى. تاريحشى كليۋچەۆسكي  «گ.ميللەر مىڭداعان قولجازبالارمەن بىرگە   30-فوليانت الا كەلگەنىن اتاپ كورسەتىپ، ولاردىڭ كوبى ءالى زەرتتەلمەي جاتقانىن» اتاپ جازعان.  . (فوليانت دەگەنىمىز ءتۇرلى ءتۇستى مينياتيۋرالارمەن كوركەمدەلگەن، اسەم جازۋلى، قۇرىممەن تىستالعان كىتاپ). سونداي اق، كليۋچەۆسكي II-ەكاتەرينا پاتشايىمنىڭ گەرحارد ميللەردىڭ ورتا ازيادان اكەلگەن ءبىراز ارحيۆتىك قۇجاتتارىن 20 مىڭ سومعا ساتىپ العانىن ايتادى. 20 مىڭ سوم ول كەزدە وتە كوپ اقشا. ميللەر وزىنە كورسەتكەن قامقورلىعى ءۇشىن پاتشايىمعا العىسىن بىلدىرگەن.

گەرحارد ميللەر اكادەميادا كوپتەگەن جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارعان. ورىس پاتشايىمىنىڭ بۇيرىعىمەن ماسكەۋدىڭ مەملەكەتتىك ءاريۆىنىڭ نەگىزىن قالاپ، سونى باسقارعان. گ.ميللەردىڭ «ءسىبىر تاريحىناندا» باسقا كوپتەگەن عىلىمي ەڭبەكتەرى  ءوزى رەداكتسيالاعان جۋرنالدا، شەتەلدەگى جۋرنالداردا فرانتسۋز، نەمىس تىلدەرىندە سىبىردەگى زەرتتەگەن ەڭبەكتەرى جاريالانىپ تۇرعان. «گ.ميللەردىڭ تۇسىرگەن ءسىبىر كارتاسى دا رەسەي گەوگرافيالىق قوعامىنا قوسقان ۇلكەن ەڭبەگى بولدى. سول سەبەپتى گ.ميللەر ورىس گەوگرافيالىق قوعامىن رەسەي عىلىم اكادەمياسىنا قوسۋ تۋرالى كەزىندە ۇسىنىس جاساعان. گ.ميللەردىڭ ورىس تاريحناماسى مەن تاريحىنا قوسقان ۇلەسىنىڭ ماڭىزى زور بولدى. 1781-جىلى گ.ميللەر دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن دە ورىستىڭ اتاقتى تاريحشىلارى ن.كارامزين، تاتيششەۆ، نوۆيكوۆ جانە تاعى باسقالار ونىڭ سىبىردەن الىپ كەلگەن ارحيۆتىك قۇجاتتارىن كوپ پايدالانعان. ن.كارامزين «يستوريا گوسۋدارستۆا روسسيسكوگو» اتتى ايگىلى كوپ تومدىق ەڭبەگىندە  «ابىلعازىنىڭ «تۇرىك شەجىرەسىن» پايدالانعانىن «التىن وردا»، «تاتار موعول شاپقىنشىلىعى» اتتى تارۋىنىڭ جيەگىندە كورسەتىپ وتىرعان. ياعني، ابىلعازى مەن باسقا دا ورتا ازيا عۇلامالارىنىڭ ەڭبەكتەرىن ن.كارامزين تەك گ.ميللەر اكەلگەن ءسابىر ارحيۆتەرىنەن الۋى مۇمكىن ەدى. گ.ميللەر ءسىبىر قۇجاتتارىن پەتەربورعا  جىلى الىپ كەلسە، ن.كارامزين ءوزىنىڭ اتاقتى «يستوريا گوسۋدارستۆا روسسيسكوگو» كوپتومدىعىن جىلى عانا شىعارعان.  كەيىنگى ورىس تاريحناماشىلارى ءالى كۇنگە دەيىن گ.ميللەردىڭ تاريحقا قاتىستى ەڭبەكتەرىن زەرتتەپ، عىلىمي اتاق الىپ ءجۇر. ال، گ.ميللەردىڭ سىبىردەن الىپ كەلگەن ءتورت مىڭنان استام مۇراعاتتىق قۇجاتتاردىڭ تولىق زەرتتەلمەگەنىن ايتىپ ءجۇر.  II-ەكاتەرينا پاتشايىمنىڭ «قازاقتار وزدەرىنىڭ تاريحىن بىلمەگەنى دۇرىس» دەگەن ءسوزى ەل اراسىندا بار. ەكاتەرينا پاتشايىم گەرحارد ميللەردەن كوپتەگەن ءسىبىر قۇجاتتارىن مىڭ سومعا ساتىپ الدى» دەپ جازعان اتاقتى ورىس تاريحشىسى ۆ.كليۋچەۆسكيدىڭ ءسوزى تاعى بار.  پاتشايىمنىڭ گ.ميللەردى ماسكەۋ ءاريۆىنىڭ باستىعى ەتىپ تاعايىنداعىنى دا راس. شامامەن سول جىلدارى گ.ميللەر ءوزى بۇرىن «ورىستاردىڭ ءتۇبى نورماندىقتاردان شىققان» دەگەن كونتسەپتسياسىنان جانە سىبىرگە بارىپ كەلگەننەن كەيىنگى كوزقاراستارىنان باس تارتقانى ءمالىم. وسىدان كەيىن.گ.ميللەردىڭ سوڭعى جازبالارىندا بۇرىنعىدان وزگە كوزقاراستار پايدا بولدى. سونداي اق، « جىلى ماسكەۋدى فرانتسۋزدار ورتەگەندە ماسكەۋ ءارحيۆىنىڭ ءبىراز قۇجاتتارى جانىپ كەتتى» دەگەن ءسوزدىڭ بولعانى دا راس. بىراق، بۇگىنگى ورىس تاريحشىلارىنىڭ اراسىندا  گ.ميللەردىڭ سىبىردەن اكەلگەن مۇراعاتتىق قۇجاتتارىنىڭ ءالى تولىق زەرتتەلمەي جۇرگەنىن ايتۋشىلار دا بار. مۇنى قاداپ ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، ورىس تاريحىندا وزىندىك ورنى بار گ.ميللەردىڭ1733-1743- جىلدار اراسىندا ورتا ازيادان جيناعان ءتورت مىڭنان استام مۇراعاتتىق قۇجاتتار مەن قولجازبالاردىڭ ماسكەۋ مەملەكەتتىك ارحيۆىندە، بۇرىنعى سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنىڭ مۇراعاتىندا، بۇرىنعى رەسەي گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ مۇراعاتتارىندا ءالى كۇنگە ساقتالۋى ابدەن مۇمكىن جاعداي. وسى مۇراعاتتارداعى قۇجاتتاردى زەرتتەۋگە قازاقستان عىلىم اكادەمياسى باس بولۋى قاجەت.  ويتكەنى، عاسىردان باستاۋ الاتىن قازاق تاريحى ، ياعني، قازاقتىڭ شىڭعىس حاننان بەرگى، التىن وردا تاريحى وسى  جىلدارى قازاق جەرىنەن جيناپ، پەتەربۋرگكە الىپ بارعان مول (مىڭداعان) ارحيۆتىك قۇجاتتاردىڭ شىڭعىس حان، باتىيحان، جوشىحان تاريحىنا قاتىستى ەكەنىنە مەنىڭ كۇمانىم جوق.سوندىقتان، «قازاقستان تاريحىن» تولىققاندى، دالەلدى جازىپ شىعۋ ءۇشىن بۇگىنگى تاريح عىلىمىنىڭ جاس  عالىمدارى وسى گەرحارد ميللەردىڭ قازاق جەرىنەن (بۇحارادان، تاشكەننەن، تۇركىستاننان) الىپ كەتكەن، بۇگىندەرى جوعارىدا اتالعان مەكەمەلەردىڭ مۇراعاتتارىندا ساقتالعان قۇجاتتاردى، قولجازبالاردى زەرتتەۋ وتە قاجەت اق. بىراق، ولاردى زەرتتەيتىن عالىمعا شاعاتاي،اراب، تۇرىك تىلدەرىن ءبىلۋ مىندەتتى. ويتكەنى، ول كەزدەگى (شىڭعىسحان، باتىيحان، جوشىحان، التىن وردا كەزىندەگى) قۇجاتتار وسىنداي تىلدەردە جازىلعان.

ايتپاقشى، ورىس تاريحشىسى حانىكوۆتىڭ ەڭبەگىندە جانە «رۋسسكيە يسسلەدوۆاتەلي كازاحستانا، سرەدنەي ازي حVIII- ۆەكا» اتتى ماقالادا كارل ميللەردىڭ  جىلدارى جوڭعاريعا ەلشى بولىپ بارعانى، سول جەرلەردى كارتاعا تۇسىرگەنى ايتىلادىدا، ونىڭ سوعان دەيىنگى جانە ودان كەيىنگى ءومىرى تۋرالى جازىلماعان. ەگەر كارل ميللەر كارتوگراف، تاريحشى ەتنوگراف بولسا، ونىڭ تولىق ءومىربايانى تۋرالى دەرەكتەر ورىس تاريحىندا بولۋى كەرەك ەدى. ياعني، كارل  ميللەردىڭ 1740-جىلعا دەيىنگى،سوسىن 1743-جىلدان كەيىنگى ءومىربايانى، قىزمەتى تۋرالى دەرەكتەر ەش جەردە جوق.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، «قىرىق اۋىز ءسوزدىڭ، ءبىر اۋىز ءتۇيىنى» دەگەندەي،  ءبىراز تاريحي قۇجاتتاردى زەردەلەي كەلىپ، 1742-1743- جوڭعاريا قوڭتايشىسىنا ەلشى بولىپ بارعان كارل ميللەر ەمەس، اتى ءجونى وزگەرتىلگەن گەرحارد ميللەر دەپ ءۋاج ايتامىن.

جۇمات انەسۇلى، جازۋشى، تاريحشى

kerey.kz