Tarih Qazaq handığına 550 jıl Qazaq şejiresi
«SİBİR PATŞALIĞINIÑ SIPATTAMASIN» JAZĞAN GERHARD MILLER TURALI
kerey.kz
Jwmat ÄNESWLI
Qazaq tarihınıñ HVIII-ğasırdıñ oqiğalarınıñ keybir twstarında Karl Millerdiñ esimi kezdesedi. Internette «Ruskie issledovateli Kazahstana i Sredney Azii» attı eñbekte «Resey Taşkent, Bwharamen sauda baylanısın ornatuğa müddeli boldı. Olardan qanday tauar alıp, qanday tauar ötkizuge bolatının zerttegen. Osı maqsatta Reseydiñ Gerber attı sayahatşısı1730-jılı Or qalasınan Bwharağa sapar şekken. Biraq Gerber Orıs geografiyalıq qoğamınıñ tapsırmasın orınday almağan. Reseydiñ «Ruskie issledovateli…» attı atalmış resursında Gerberden keyin 1738-jılı Karl Miller Orınbor qalasınan Irğız, Torğay arqılı Bwharağa barıp qaytqanı aytıladı. Ol bwl caparında 1450-şaqırım jol jürip, aman esen Orınborğa kelgeni aytılğan. Sonday aq, Orınbor äkimşiliginiñ bastığı Neplyuevtiñ erekşe tapsırmasımen Karl Millerdiñ 1742-jılı Joñğar eliniñ basşısı Galdan Cerenge elşi bolıp barğanı jöninde birşama hikayat tarihşı ğalım Irina Erofeevanıñ «Mejdu vsemi starşinami znatneyşiy» attı kitabında aytıp ötken. Onda Karl Millerdiñ qasına on bir qosşı ertip Irğız, Torğay, Wlıtau, Betpaqdala,Qaratau rqılı jürip, İle özeniniñ bastauı mañında ornalasqan joñğar qoñtayşısı G.Cerenniñ mekeniniñ şetine jetkeni aytılğan. Bwl jolı elşi atın ielengen K.Millerge Resey patşasınıñ ul'timatum taqılettes mände jazılğan Hatın joñğar qoñtayşısı G.Cerenge tapsıru mindettelgen. Biraq, Miller G.Cerenniñ özimen kezdese almaydı, anığın aytqanda, G.Cerenniñ äskeri qolbasşısı (Şora Manjı) Millerge joñğar qoñtayşısımen kezdesip, Orıs patşasınıñ hatın oğan qolma qol tapsıruğa mümkindik bermeydi. Miller G.Cerenniñ qabıldauın eki ay kütip, kezdese almay amalsız keri oralğan. Miller qaytar jolında Türkistanğa soğıp, sodan keyin ğana Orınbarğa 1743-jılı jazda kelgen. K.Miller Orınbordan bastalıp, Torğay, Wlıtau, Betpaqdala, İle, Talas özenderiniñ boyın, yağni, Qordayğa deyingi joldardığ alqaptardı, eldi mekenderdi kartağa tüsirgen. Reseydiñ tarih, geografiyasın zertteuşiler « K.Millerdiñ körsetken joldarımen bwrın soñdı eşkim jürip, kartağa tüsirmegenin» atap körsetedi.K. Millerdiñ «Elşilik saparı» atalğan bwl sayahatı turalı tarihşı I.Erofeevanıñ «Mejdu vsemi starşinami znatneyşiy» attı kitabında «Za ves' period poezdki v Djungariyu i obratno K.Miller proşel po territorii Zapadnogo i Central'nogo Kazahstana, Çu Talasskogo mejdureç'e iPrisırdar'inskogo regiona ogromnı rasstoyanie veliçinoy bolee çetıreh tısyaç' km.,piçem, mnogie obsledovannıe im rayonı ne poseşalis' evropeyskimi puteşestvennikami kak do nego, tak i celoe stoletie spustya» dep jazğan ( 134-bet.)
Osı derekterdiñ bäri osıdan säl bwrın «Kerey.kz», «Qasım.kz» portaldarında jariyalanğan meniñ «Qazaq jeriniñ alğaş kartağa tüsirilu tarihı» attı maqalamda tolığıraq aytılğan.
Men osı atalmış maqalamdı «Osı Karl Miller dep atalğan orıs sayahatşısı turalı aytar äñgime köp, biraq, ol basqa taqırıp. Onı ret kelse, keyin jazarmın» dep ayaqtağan edim.
Sonımen, soñğı kezde ğasırdağı qazaq jerindegi tarihi oqiğalarğa qalam terbep jürgen tarihşı ğalım Irina Erofeevanıñ «Mejdu starşinami znatneyşiy» attı kitabında kezdesetin «orıs elşisi» atanğan Karl Miller degen kim?. Qazaq jeriniñ jartısınan astam jerin aralap, kartağa tüsirgen Karl Miller attı adam şınay tarihta bolğan ba! Mine, osı swraqtar meni köpten mazalap jürgen bolatın. Ortalıq Qazaqstannıñ jerin alğaş kartağa tüsirip Reseydiñ geografiyalıq qoğamına,tarihına, äridey aytsaq, Reseydiñ qazaq jerin tolıq otarlauına mümkindik aşıp, eñbegi siñgen adamnıñ Resey tarihında, Vikipediyada esimi jarqırap twruğa tiisti edi. Osı oymen «Vikipdiyanı aşıp qalsam, «Karl Miller» attı birneşe adamnıñ derekteri bar eken. Birinşisi, 1752-jılı tuğan, orıs armiyasında qızmet etken äskeri adam bolıp şıqtı. Bizdiñ izdep jürgen Karl Millerimiz jılı Orınbordan Peterburgke oralğanda, «vikipediyadağı» K.Miller äli tumağan bolıp şıqtı. Al, ekinşi K.Miller bügingi zamannıñ ataqtı «jwldızı» eken, Üşinşisi de solay…
Özimniñ mamandığım tarihşı. Reseydiñ ataqtı tarihşılarınıñ eñbekterin zerdelep jürgenime de talay jıldar bolıp edi. «Tatar moñğol» degen tirkestiñ orıs tarihında qay kezde payda bolğanına biraz nazar audardım. Osı maqsatta,osıdan biraz bwrın «KARAMZIN: tatar moğol şapqınşılığı turalı» attı maqalam biraz qazaq portaldarında jariyalanğan edi. Sol maqalamda HVIII-ğasırdağı orıs istoriografı Gerhard Miller turalı biraz mälimetter jazğan edim. Gerhard Miller Sibir tarihına, Qazaqstan tarihına tikeley qatısı bar tarihşı, kartograf.
Gerhard Miller Leypcig universitetin bitirgennen keyin, Resey Ğılım Akademiyasınıñ aşıluına oray, sonda arnayı qızmetke şaqırılğan.Ol Resey Ğılım Akademiyasında qarapayım qızmetten bastap, professor, Ğılım akademiyasınıñ lauazımdı müşesine deyin köterilgen. I-Petr patşanıñ twsında Birinşi Kamçatka ekspediciyası Soltüstik teñiz arqılı Beringtiñ basqaruımen Soltüstiktiñ Şığısına sapar şegip kelgen bolatın. 1733-jılı Elizaveta patşayımnıñ bwyrığımen Ekinşi Kamçatka ekspediciyası Kamçatkağa Sibirdiñ taygası arqılı baru josparlanıp, jolğa dayındalğan edi. Osı Ekinşi Kamçatka ekspediciyasına Gerhard Miller qosılğan edi. Osı küngi Vikipediyada «Gerhard Miller osı Ekinşi Kamçatka ekspediciyasına jetekşi bolğan» dep jazılğan.
Gerhard Miller turalı biraz tarihi derekter qaldırğandardıñ biri -orıstıñ ataqtı tarihşılarınıñ biri, attı eñbektiñ avtorı V.Klyuçevskiy. Ol öziniñ VII-tomında G.Miller turalı: «On provel vmeste naturalistom Gmelinım v puteşestvii 10 let. (ot1733 goda do1743- g.) i vozvratilsya v Peterburg v 1743- g. Izuçenie sibirskih arhivov on naçal s Tobol'ska, pererıl arhivı vo mnogih i drugih gorodah, nanimal piscov dlya perpiski interesovavşih ego dokumentov i vse eti materialı privez s soboy v Peterburg. Tak sostavilsya izvestnıy portfel' Millera 30 foliantov zapas ne isçerpannıy eşe i dosele» dep jazğan.
Reseydiñ Ğılım akademiyasınıñ, Geografiyalıq qoğamı Ekinşi Kamçatka ekspediciyasımen Öskemenge deyin barğan Gerhar Millerdiñ 1733-jıldan 1743-jılğa deyin YAkuttardıñ, tatarlardıñ jäne sol mañda meken etken basqa da wlıstardıñ tarihın, etnografiyasın, tilderin, wlttıq erekşelikterin zerttegenin aytadı.Sondağı derekter G.Millerdiñ 1740-jılı Tobılğa kelgenin aytadı. Tura osı jıldan bastap Gerhard Millerdiñ Peterburgke qaytqan kezine ( 1743-jılğa) deyingi, yağni üş jılğa deyingi üş jılda ne istegeni jwmbaq, ne qwpiya bolıp qalğan. Qwpiya bolatın sebebi, XVIII-ğasırdıñ 40-jıldarınıñ bas kezinde Reseydiñ Sırtqı ister kollegiyası Sibir aymağınıñ basşısı I.Neplyuevke «Bwhara, Taşkent, Qıtay arasındağı baylanıstı jaqsartıp, sauda isin jolğa qoyudı» tapsırıp jatqan kez. Öytkeni, Kişi jüz ben Orta jüz handarı 1731-jılı Reseydiñ qol astına öz erikterimen enetindigi turalı ant qabıldağanımen, Joñğar qoñtayşısı Galdan Ceren Äbilhayır han men Äbilmämbet hanğa ıqpalı jürip twrğan. 1742-jılı Galdan Ceren Äbilhayır hanğa, Baraq swltanğa elşisin jiberip, olardan töleñgitterimen, maldarımen birge amanat jiberudi, üy basına salıq töleudi talap etken. Sodan keyin kişi jüz ben orta jüzdiñ handarı, swltandarı, bileri bas qosıp, G.Cerenniñ talabı talqığa saladı. «Qayta şapqan jau jaman» degennen seskengen Baraq swltan men Äbilmämbet han Joñğariya qoñtayşısınıñ talabın orındauğa kelisedi, öytkeni, qalmaqtarğa qarsı twratın elde küş joq edi. Sondıqtan, Baraq swltan Joñğariyağa amanatın jiberip te ülgergen.
Biraq, Äbilhayır han men Şaqşaq Jänibek batır joñğarlıqtarğa qarsı orıstardıñ küşin paydalanudı jön köredi. Sodan Äbilhayır han Sibir aymağınıñ basşısı I.Neplyuevten kömek swraydı. Şaqşaq Jänibek batırda Äbilhayırdıñ bwl şeşimin qostağan. Däl osı kezge deyin, Resey qazaq jerindegi otarşıldıq sayasatın asa bir jandandıra qoymağantın.
Wlı jüzdiñ Reseydiñ qaramağına enbegen kezi. Joñğar qoñtayşısı Galdan Cerenniñ Kişi jüz ben Orta jüzge qoyğan talabı Resey patşayımınıñ namısın qayradı. Ol Joñğariyağa aparatın joldardı zertteudi, Wlı jüzdiñ, Taşken, Bwhara handıqtarınıñ äl quatın zerdeleudi tapsırğan.
Sonımen, Sibir aymağındağı orıs biliginiñ aldında mınanday birneşe mañızdı mäsele twrdı. Ol birinşiden, Wlı jüzdiñ ornalasqan aymağın, joldarın zertteu,
ekinşiden, joñğariya qoñtayşısınıñ äl quatın anıqtau,
üşinşiden, Bwharağa, Taşkenge, Qıtayğa şığatın joldardı anıqtau,
Törtinşiden, Orta jüzdiñ, Wlı jüzdiñ ornalasqan aymaqtarın, özen tauların, joldarın kartağa tüsiru mindetteri twrğan.
Besinşiden,Resey Sırtqı ister kollegiyasınıñ qatañ tapsırması boyınşa, 40- jıldardıñ basında Wlı jüzdiñ batırı Qoygeldi tonağan orıs keueniniñ qwnın töletu bolatın
Bwl Joñğariyağa baratın elşiliktiñ resmi mindeti edi.
Wlı jüzdiñ ornalasqan Bwl Orınbor qalasınıñ negizi äli qalanbağan kez. Biraq, däl osı kezde Orınbor aymağın general I.Neplyuev basqarıp twrğan. Ol Joñğar qoñtayşısına elşi jiberudi, oğan kimdi tağayındaudı biraz oylastırğan. Ol kezde Sibir aymağı tügili, Reseydiñ özinde jürgen jerlerin kartağa tüsire alatın adam az edi. Sodan, «general I.Neplyuev sol twsta Sibir aymağın ğılımi türde zerttep, tuva, mordva, tatar tilderin zerttep ülgergen Gerhard Millerdi jiberudi jön tapqan» dep men jobalaymın. Nege olay aytıp otırğanımdı tüsindireyin. Öytkeni ,G.Miller Leypcig universitetin bitirgen, öte bilimdi, Soğan deyin Öskemen, Berezovka mañın tereñ zerttegen, tatar, nogay, mordva, çuvaş tilderin tüsinetin, jürgen jerlerin kartağa tüsire alatın sol kezdegi birden bir adam edi. Sonımen birge sol kezde Tobılda (Or qalasında) Miller tekti bir aq adam bolğan. Ol Gerhard Miller edi.
Al, Joñğar qoñtayşısına Resey Sırtqı ister ministrligi atınan elşi bolıp baratın bolğan soñ, ol esimin «Karl Miller» dep özgertken degen qorıtındığa keluge boladı. Keybir internettik jazbalarda, «Ruskie islledovateli «Kazahstana i Sredniy Azii XVIII-veka» dep atalğan taqırıpta jazılğan derekterde 1742- jılı Joñğariya qoñtayşısı Galdan Cerenge elşi bolıp barğan Karl Miller dep körsetilgen. Bwl jazbada K.Millerdiñ Irğız, Torğay, Sarısu, Qaratorğay, Wlıtau, Betpaqdala, İle, Talas özenderiniñ boyımen İle özenini bas jağında otırğan Joñğar qoñtayşısınıñ mekeniniñ şekarasına deyin barğanı atalğan. K.Miller sol elşilikten qaytarında Sırdariya boyımen jürip otırıp, Türkistanğa soqqan. Onıñ osı elşilik saparda 4 jarım mıñ şaqırım jerdi jürip ötkeni aytıladı. Osı jolı Karl Miller atanğan adamnıñ jürgen joldarın kartağa tüsirgeni, Jäne bwl jolmen (Betpaqdala arqılı) bwrın soñdı Millerden bwrın eş orıs sayahatşısı jürmegeni atalğan. 1743-jıldıñ tamızında gubernator I.Neplyuev Reseydiñ Sırtqı ister kollegiyasına jibergen habarlamasında «Izvestnıy i mejdu vsemi kirgiz kaysackimi starşinami znatneyşiy Djanibek tarhan … v preprovejdenii ehavşego iz Zyungarskogo vladeniya mayora Millera dovol'nuyu vernost' i slujbu okazal» degen. (AVPRI. F.) Bayqağan adamğa Sibir gubernatorı öz habarlamasında Millerdiñ esimin körsetpegen. Bir qızığı, ortalıq qazaqstannıñ Joñğariyağa deyingi kartasın sızıp, Joñğariya , Bwhar, Taşkent handıqtarınıñ äl quatı men oğan tikeley aparatın Betpaqdala jolın kartağa tüsirip bergen I.Neplyuev aytqanday «vernost' i slujbu okazal» degen «Karl Miller» degenniñ derekteri, ne esimi 1743-jıldan keyin Orınbor, Tobıl, Or tarihında aytılmaydı. Öytkeni, Gerhard Millerden basqa Miiler Tobıl, Or, Orınbor, Öskemen bekinisterinde 1733-1743-jıldarı bolmağan. Men Resey tarihınıñ internetinen ğasırda ömir sürgen Karl Millerdi izdegende biraq, K.Miller şıqtı. Sol kezde Vyatskidegi orıs armiyasında oficer şeninde bolğan ol1752- jıl tuğan bolıp şıqtı. YAğni, Gerhard Miller Sibirde jürgen kezderinde ol äli tumağan eken. YAğni, jılı Joñğariya qoñtayşısı G.Cerenge jiberilgen «elşilik ekspediciyasın» basqarğan Karl Miller degen tarihta bolmağan, ne elşilik wyımdastırılğan kezde bir sebeptermen esimi özgertilgen. Onıñ sebepteri mınada dep aytuğa boladı.
Birinşiden, Gerhard Miller «Ekinşi, Kamçatka ekspediciyasımen» Sibir taygası arqılı Kamçatkağa baruğa tiisti edi. Biraq, G.Miller Öskemenge jetkende auırıp qalıp, Kamçatka ekspediciyasına ilese almay, Öskemende qalğan.
Jalpı, Gerhard Fridrih Miller orıs tarihına ölşeusiz eñbek siñirgen tarihşı ğalım.
1743-jılı Orınbordan Peterburgke oralğan Gerhard Miller Elizaveta patşayımnıñ bwyrığımen birneşe lauazımdı qızmetterge tağayındalğan.Biraq, 1749-jılı Resey Ğılım akademiyasında bolğan ülken jiında «Orıstar şıqqan tegi normandıqtar» degen koncepsiyası üşin,Gerhard Miller Akademik M.Lomonosovtıñ kärine wşırağan. Soğan qaramastan G.Miller 1750- jılı «Sibir patşalığınıñ sipattaması» attı eki tomdıq kitabın jazdı. Onıñ ekinşi tomı türli sebeptermen tolıq jazılmağan. Bir nazar audaratını, osı kitaptı M.Lomonosov Reseyde bastırtuğa qarsı bolğan. Öytkeni, Miller jazğan Orta Aziya halıqtarınıñ tarihı Lomonosovtıñ «Orıs halqı osı küngi twratın jerge Şığıstan keldi» degen twjırımına qayşı edi. Al, G.Miller bwl kezde «orıstardıñ arğı tegi normandıqtardan taraydı» degen koncepciyağa negizdelgen edi. Sodan jılı Miiler «Sibir patşalığınıñ sipattaması» eñbegin şeteldik jurnalda jariyalağan.Sodan keyin barıp, bwl tarihi, ğılımi eñbek Reseyde tarağan. Öytkeni, soğan deyin, Orta Aziya halıqtarı turalı naqtı ğılımi derekter Reseyde de, Europada da joq, belgisiz edi. «Sibir patşalığınıñ sıpattamsınan» keyin ğılımi ortada G.Millerdiñ bedeli arttı. Ol odan keyin jazğan ğılımi eñbekterin özi basqarğan orıs jurnalında,şetelderdiñ basılımdarında jii jariyalap twrğan. G.Millerdiñ atalmış kitabınıñ ekinşi tomında tatar halqımen körşi twratın elderdiñ de sıpattaması bar desetin. G.Millerdiñ ğwmırı men eñbekterin zertteuşiler, Sibir aymağın, Qırğız qaysaq (qazaqtıñ) jeriniñ basım böligin aralap,1733–43- kartağa tüsirip, 35 mıñ şaqırımnan astam jerdi jürgenin, 4 mıñnan astam arhivtik qoljazbalardı Peterburgke alıp kelgenin jazdı. Tarihşı Klyuçevskiy «G.Miller mıñdağan qoljazbalarmen birge 30-foliant ala kelgenin atap körsetip, olardıñ köbi äli zerttelmey jatqanın» atap jazğan. . (Foliant degenimiz türli tüsti miniatyuralarmen körkemdelgen, äsem jazulı, qwrımmen tıstalğan kitap). Sonday aq, Klyuçevskiy II-Ekaterina patşayımnıñ Gerhard Millerdiñ Orta Aziyadan äkelgen biraz arhivtik qwjattarın 20 mıñ somğa satıp alğanın aytadı. 20 mıñ som ol kezde öte köp aqşa. Miller özine körsetken qamqorlığı üşin patşayımğa alğısın bildirgen.
Gerhard Miiller Akademiyada köptegen jauaptı qızmetter atqarğan. Orıs patşayımınıñ bwyrığımen Mäskeudiñ memlekettik ariviniñ negizin qalap, sonı basqarğan. G.Millerdiñ «Sibir tarihınanda» basqa köptegen ğılımi eñbekteri özi redakciyalağan jurnalda, şeteldegi jurnaldarda francuz, nemis tilderinde Sibirdegi zerttegen eñbekteri jariyalanıp twrğan. «G.Millerdiñ tüsirgen Sibir kartası da Resey geografiyalıq qoğamına qosqan ülken eñbegi boldı. Sol sebepti G.Miller orıs geografiyalıq qoğamın Resey Ğılım Akademiyasına qosu turalı kezinde wsınıs jasağan. G.Millerdiñ orıs tarihnaması men tarihına qosqan ülesiniñ mañızı zor boldı. 1781-jılı G.Miller dünieden ötkennen keyin de orıstıñ ataqtı tarihşıları N.Karamzin, Tatişev, Novikov jäne tağı basqalar onıñ Sibirden alıp kelgen arhivtik qwjattarın köp paydalanğan. N.Karamzin «Istoriya Gosudarstva Rossiyskogo» attı äygili köp tomdıq eñbeginde «Äbilğazınıñ «Türik şejiresin» paydalanğanın «Altın orda», «Tatar moğol şapqınşılığı» attı taruınıñ jieginde körsetip otırğan. YAğni, Äbilğazı men basqa da orta Aziya ğwlamalarınıñ eñbekterin N.Karamzin tek G.Miller äkelgen Säbir arhivterinen aluı mümkin edi. G.Miller Sibir qwjattarın Peterborğa jılı alıp kelse, N.Karamzin öziniñ ataqtı «Istoriya gosudarstva Rossiyskogo» köptomdığın jılı ğana şığarğan. Keyingi orıs tarihnamaşıları äli künge deyin G.Millerdiñ tarihqa qatıstı eñbekterin zerttep, ğılımi ataq alıp jür. Al, G.Millerdiñ Sibirden alıp kelgen tört mıñnan astam mwrağattıq qwjattardıñ tolıq zerttelmegenin aytıp jür. II-Ekaterina patşayımnıñ «Qazaqtar özderiniñ tarihın bilmegeni dwrıs» degen sözi el arasında bar. Ekaterina patşayım Gerhard Millerden köptegen Sibir qwjattarın mıñ somğa satıp aldı» dep jazğan ataqtı orıs tarihşısı V.Klyuçevskiydiñ sözi tağı bar. Patşayımnıñ G.Millerdi Mäskeu ariviniñ bastığı etip tağayındağını da ras. Şamamen sol jıldarı G.Miller özi bwrın «Orıstardıñ tübi normandıqtardan şıqqan» degen koncepciyasınan jäne Sibirge barıp kelgennen keyingi közqarastarınan bas tartqanı mälim. Osıdan keyin.G.Millerdiñ soñğı jazbalarında bwrınğıdan özge közqarastar payda boldı. Sonday aq, « jılı Mäskeudi francuzdar örtegende Mäskeu arhiviniñ biraz qwjattarı janıp ketti» degen sözdiñ bolğanı da ras. Biraq, bügingi orıs tarihşılarınıñ arasında G.Millerdiñ Sibirden äkelgen mwrağattıq qwjattarınıñ äli tolıq zerttelmey jürgenin aytuşılar da bar. Mwnı qadap aytıp otırğan sebebim, orıs tarihında özindik ornı bar G.Millerdiñ1733-1743- jıldar arasında Orta Aziyadan jinağan tört mıñnan astam mwrağattıq qwjattar men qoljazbalardıñ Mäskeu Memlekettik arhivinde, bwrınğı Sırtqı ister kollegiyasınıñ mwrağatında, bwrınğı Resey geografiyalıq qoğamınıñ mwrağattarında äli künge saqtaluı äbden mümkin jağday. Osı mwrağattardağı qwjattardı zertteuge Qazaqstan Ğılım Akademiyası bas boluı qajet. Öytkeni, ğasırdan bastau alatın qazaq tarihı , yağni, qazaqtıñ Şıñğıs hannan bergi, Altın orda tarihı osı jıldarı Qazaq jerinen jinap, Peterburgke alıp barğan mol (mıñdağan) arhivtik qwjattardıñ Şıñğıs han, Batıyhan, Joşıhan tarihına qatıstı ekenine meniñ kümänim joq.Sondıqtan, «Qazaqstan tarihın» tolıqqandı, däleldi jazıp şığu üşin bügingi tarih ğılımınıñ jas ğalımdarı osı Gerhard Millerdiñ Qazaq jerinen (Bwharadan, Täşkennen, Türkistannan) alıp ketken, büginderi joğarıda atalğan mekemelerdiñ mwrağattarında saqtalğan qwjattardı, qoljazbalardı zertteu öte qajet aq. Biraq, olardı zertteytin ğalımğa Şağatay,Arab, Türik tilderin bilu mindetti. Öytkeni, ol kezdegi (Şıñğıshan, Batıyhan, Joşıhan, Altın orda kezindegi) qwjattar osınday tilderde jazılğan.
Aytpaqşı, orıs tarihşısı Hanıkovtıñ eñbeginde jäne «Russkie issledovateli Kazahstana, Sredney Azii HVIII- veka» attı maqalada Karl Millerdiñ jıldarı Joñğariğa elşi bolıp barğanı, sol jerlerdi kartağa tüsirgeni aytıladıda, onıñ soğan deyingi jäne odan keyingi ömiri turalı jazılmağan. Eger Karl Miller kartograf, tarihşı etnograf bolsa, onıñ tolıq ömirbayanı turalı derekter orıs tarihında boluı kerek edi. YAğni, Karl Millerdiñ 1740-jılğa deyingi,sosın 1743-jıldan keyingi ömirbayanı, qızmeti turalı derekter eş jerde joq.
Bir sözben aytqanda, «Qırıq auız sözdiñ, bir auız tüyini» degendey, biraz tarihi qwjattardı zerdeley kelip, 1742-1743- Joñğariya qoñtayşısına elşi bolıp barğan Karl Miller emes, atı jöni özgertilgen Gerhard Miller dep uäj aytamın.
Jwmat ÄNESWLI, jazuşı, tarihşı
kerey.kz
Pikir qaldıru