تاريح تۇلعالار

ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ تۋىستارى  -وتكەن تاريحتىڭ كۋاگەرلەرى

kerey.kz

 |  Jan 4, 2017

الاش تاريحىنان

جۇمات انەسۇلى

ۇلى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جىلى احاڭنىڭ ەلۋ جىلدىق مەرەي تويىندا «احاڭ ۇلت ماتبۋعاتىنىڭ كوزىن اشپاعاندا، قوڭسى كەنت اعايىنداردىڭ بىرىنە تابىنىپ، ، تاڭبادان ايىرىلىپ، كەتەتىن ەدىك. قازاقتىڭ دىبىسىنا، سوزىنە ارناپ، الىپپە شىعارىپ، ءتىل، ءھام وقۋ قۇرالدارىن شىعارىپ، قازاقتىڭ جالپاق ءتىلىن تالايعا ۇيرەتكەن احاڭ ەدى. ۇلت قامى دەگەندى ەسكەرگەن ادام بولماي، قازاق قۇلشىلىققا كەز بولعاندا،  بوستاندىققا جول كورسەتكەن احاڭ ەدى…» دەيدى.  1998-جىلى استانادا وتكەن احاڭنىڭ جىلدىق مەرەي تويىندا دارابوز جازۋشى ءابىش كەكىلباەۆ ءوز بايانداماسىندا «احاڭ ءتىل عىلىمىنداعى، ادەيەتتەگى، ەتنوگرافيا سالاسىنداعى الاپات ەڭبەكتەرى،  ساياساتتاعى قازاق حالقىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن جاساعان  جانكەشتىلىك قىزمەتتەرى داڭق، اتاق ءۇشىن ەمەس، ۇلتىنىڭ قامى، بولاشاعى ءۇشىن جاساعان قىزمەتتەرى ەدى» دەپ اتاپ وتكەن ەدى. ءا.كەكىلباەۆ ايتقانداي، ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ رەسەي وتارشىلارىنىڭ وزبىر ساياساتىنا قارسى جانكەشتىلىكپەن ايانباي كۇرەسىپ، حالقىنا الاپات قىزمەت ەتۋىنىڭ سىرى سوندا نەدە؟. ونىڭ سىرى- احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ورىس وتارشىلارىنىڭ، ونىڭ قازاق جەرىندەگى وكىلدەرىنىڭ حالىقتى وزبىرلىقپەن قاناپ، قازاقتى ادام قاتارىنا قوسپاي، قورلاعاندارىن بالا كەزىنەن كورىپ، ساناسىنا ءسىڭىرىپ، ءوز رۋحىن وسى وتارشىلارعا قارسى كۇرەسكە جاس كەزىنەن بەيىمدەي، باعىتتاي العانىندا بولسا كەرەك. مەن ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءومىرىن، شىعارماشىلىعىن، مەملەكەتتىك، قوعامدىق قىزمەتتەرىن زەرتتەپ، زەردەلەپ ءجۇرىپ، ول تۋرالى العاشقى ماقالامدى 1998- جىلى ارقالىق قالاسىنداعى «تورعاي» اتتى گازەتتە جاريالاپ ەدىم. احاڭنىڭ ەڭبەكتەرىن زەرتتەپ، عىلىمي ەڭبەك جازعان عالىمداردىڭ ەسىمدەرىن «ماقتانىشى ەلىمنىڭ»، «ۇلتىنا عۇمىرىن ارناعان ۇلى تۇلعا» اتتى كىتاپتارىمدا اتاپ كورسەتكەنمىن. احاڭنىڭ ءبىراز تۋىستارىن دا تانيتىن ەدىم. ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ەڭ جاقىن تۋىستارىنىڭ ءبىرىن تاياۋدا، الماتىدا كەزدەستىردىم. ول احاڭنىڭ اكەسى بايتۇرسىننىڭ تۋعان اعاسى اقتاستىڭ نەمەرەسى اماندىق. اماندىق اقتاستىڭ ۇلكەنى شايمەردەننەن تۋعان.وسى اماندىقتان بۇرىن انىق بىلمەيتىن كەيبىر دەرەكتەردى ءبىلدىم. بۇرىن احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءومىربايانىن  جازۋشىلار «1885-جىلى قارعالى اتالاتىن جەردە شوشاقۇلى  بايتۇرسىن نامىسىنا تيگەنى ءۇشىن تورعاي ۋەزىنىڭ باستىعى ياكوۆلەۆتى ۇرادى. سول جىلى وياز ياكوۆلەۆ بايتۇرسىن مەن ونىڭ اعاسى اقتاستى، ءىنىسى سوبالاقتى 15 جىلعا سىبىرگە ايدادى» دەپ جازعان -تىن. مەنىڭ «ۇلتىنا عۇمىرىن ارناعان ۇلى تۇلعا» اتتى ماقالامدا دا وسى سىندى جولدار بار ەدى. بايتۇرسىننىڭ اعاسى اقتاستىڭ نەمەرەسى ( اقتاستىڭ بالاسى  شايمەردەننەن تۋعان) اماندىقتىڭ ايتۋى بويىنشا بولىستىققا بايتۇرسىننىڭ اعاسى اقتاس تا ۇمىتكەر بولعان ەكەن.سودان  بولىستىققا سايلاۋ ءوتىپ جاتقان جيىندا تورعاي ۋەزىنىڭ باستىعى ياكوۆلەۆتەن بايتۇرسىن سايلاۋدىڭ «ەشكىمگە بۇرماي ءادىل ءوتىلۋىن» تالاپ ەتىپتى. سول ءۇشىن وياز باستىعى ياكوۆلەۆ بايتۇرسىندى جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ، بوقتىق سوزبەن تىلدەپتى.   «بۇرىنعى اتالارىمىزدىڭ ايتۋى بويىنشا سابالاق (دانيار) قىزبا، ءدوڭ مىنەزدىلەۋ بولىپتى» دەيدى اماندىق، سودان اعاسى بايتۇرسىندى تىلدەگەنى ءۇشىن سابالاق سول جەردە جينالىپ تۇرعان اعايىندارىنىڭ اراسىنان اتىمەن تەبىنىپ شىعىپ، وياز ياكوۆلەۆتى قامشىمەن تارتىپ جىبەرىپتى. سول جەردە ياكوۆلەۆ اعايىندى اقتاس، بايتۇرسىن، سابالاقتى قاسىنداعى اتتى كازاكتارىنا ۇستاتىپ، تۇرمەگە جاۋىپتى. شامالىدان سوڭ، سوت ۇكىمى شىعىپ، اعايىندىلاردى 15 جىلعا سىبىرگە ايداپ جىبەرەدى. سوتتالعاندارمەن بىرگە اقتاستىڭ بايبىشەسى ءۇبىجان بىرگە ەرىپ، سوناۋ كولىمانىڭ لاگەرىندە بىرگە بولعان. سابالاق جولدا سولداتتاردىڭ وعىنان ءولىپ، ءۇبىجان بىرنەشە جىلدان كەيىن، ياكۋتيادا اۋىرىپ، قايتىس بولعان ەكەن.

سول كەزدە سوناۋ ءسىبىردىڭ تۇكپىرىندەگى كولىمادا 17 جىل وتىرىپ، ودان ءتىرى ورالعان قازاق وعان بولماعان ەدى. كولىمادا ون جەتى جىل وتىرىپ، اقتاس پەن بايتۇرسىن 1902-جىلى ەلگە ورالىپتى. سول كەزدە اق، قازاق ەلىنە  «ويازدى ۇرىپ، سوتتالعان» دەگەن اتى ءمالىم بولعان اقتاس پەن بايتۇرسىندى شىعىس قازاقستاننىڭ شەتىندەگى قازاق اۋىلدارى قۇشاق جايىپ قارسى الىپ، قوناقاسى بەرىپ، ەلدەرىنە جەتكەنشە قۇرمەتتەگەن ەكەن.ولار ەلدىڭ قۇرمەتىن كورىپ، تۋعان اۋىلدارىنا ءبىر جارىم جىل ءجۇرىپ جەتكەن ەكەن. اقتاس پەن بايتۇرسىن تورعايعا كەلگەندە ەل جاقسى قارسى الىپ، كەيبىر بولىستىقتاردان اقتاس پەن بايتۇرسىنعا جۇيرىك ات سىيلاپ ، قۇرمەتتەپتى. سول جۇيرىكتەردىڭ ءبىرى بايتۇرسىنعا سىيلاعان اقجەلەڭ اتتى تۇلپار ەكەن. ول تورعايدا وتكەن تالاي ات جارىسىندا  بايگە الىپتى. احاڭنىڭ اكەسى بايتۇرسىن 1909-جىلى دۇنيەدەن وتكەندە قارپىق جىراۋ ۇلكەن جوقتاۋ شىعارىپتى. ول جوقتاۋ بەرتىنگە دەيىن ەل اراسىندا ايتىلىپ، جوعالسا كەرەك. بايتۇرسىن قايتىس بولعاندا ۇمبەتەيلەر ۇلكەن اس بەرىپ، اتقاتى اقجەلەڭ جۇيرىكتى «بايتۇرسىننان ارتىق پا» دەپ قۇربان شالعان ەكەن. احاڭنىڭ  اناسى كۇڭشى بۇ دۇنيەدەن 1919- جىلى ءوتىپتى. كۇڭشى بەيىتكە جەرلەنگەندە باسىنا ءوزى وسىرگەن تۇيەسى بەيىتتىڭ باسىندا تىزەلەپ جاتىپ الىپ، كوزدەرىنەن جاس اققانىن كورگەن جۇرت بىرگە جىلاعان ەكەن. اقتاس سەكسەنگە كەلىپ، 1920-جىلى قايتىس بولىپتى.

ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ قولىندا وسكەن سامىرات كاكىشەۆ

احاڭنىڭ اعاسى ماشەننىڭ بالاسى سامىرات پەن ءىنىسى ماشەننىڭ قىزى شولپان ا.بايتۇرسىنوۆ ارحانگەلدەن ايداۋدان كەلگەننەن كەيىن قولىندا بولعان. احاڭنىڭ سوڭعى جىلدارداعى ءومىرىنىڭ ناقتى كۋاگەرلەرى وسى كاكىشتىڭ بالاسى سامىرات پەن ءىنىسى ماشەننىڭ قىزى شولپان مەن اعاسى قاليدىڭ قىزى كاتەز. (بۇگىندە شولپان اپايدان تۋعان ايمان اپامىز بار، جاسى سەكسەننەن استى). ول كەزدە سامىرات مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن. 1937-جىلى 17-تامىزدا نكۆد احاڭدى تۇتقىنداپتى. سامىرات مەكتەپتەن كەلگەندە احاڭدى تۇرمەگە الىپ كەتكەن ەكەن. بىراق، ءۇي ماڭىندا جينالعان ادامدار بولىپتى. سودان سامىرات جەتىمدەر ۇيىندە، ودان كەيىن تەحنيكۋمعا ءتۇسىپ، ۋاقىت وتە كەلە ادام بولىپ كەتەدى. مەن سامىرات كاكىشەۆتى 70-جىلداردىڭ باسىندا سىراعاڭنىڭ ۇيىندە كوردىم. س.كاكىشەۆ ول كەزدە ۇلكەن قۇرىلىس ترەسىنىڭ باستىعى ەدى. بۇرىنعى “گورنىي گيگانتتىڭ” جانىندا جازۋشىلار وداعىنىڭ دەمالىس ءۇيى سالىنعان جەر بار ەدى. سول ماڭنان سىراعاڭا، س.مۇقانوۆقا، س.قيراباەۆقا جانە ت.ب. جازۋشى اقىندارعا ساياجاي سالۋعا جەر بەرگەن. سوعان سىراعاڭ ەكى قاباتتى ساياجاي سالدى. كورشىلەرى س.قيراباەۆ، ودان ءارى س.مۇقانوۆ بولدى. سىراعاڭ ول كەزدە “جۇلدىز” جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى ەدى. وسى كەزەڭدە تسكاعا “سىرباي ەكى قاباتتى ءۇي سالىپ جاتىر” دەپ نەشەتۇرلى جالا جابىلعان ارىزدار كوبەيگەن. تسكا سوسىن سىراعاڭدى “جۇلدىز” جۋرنالىنان الىپ، “قازاق ادەبيەتى” گازەتىنىڭ رەداكتورلىعىنا “تومەندەتكەن”. ونى اسحانادا كۇنجامال جەڭشەمىزگە ايقانىنان ەستىدىم. سىراعاڭا ساياجايدى سالۋعا كومەكتەسكەن وسى س. كاكىشەۆ ەدى. سامىرات سىراعاڭنىڭ جۇبايى كۇنجامال جەڭگەمىزگە اعا بولىپ كەلەدى. ساياجاي بىتكەندە سىراعاڭ سوندا جەرگە داستاحان جايىپ قوناعاسى بەردى. قوناعاسىعا سامىرات كاكىشەۆ ەكىنشى قازاق جۇبايىمەن كەلدى.

(بايبىشەسى باسقا ۇلتتان بولاتىن). س.كاكىشەۆ الماتى قۇرىلىس ترەسىندە كوپ جىل باستىق بولدى. ودان كەيىن “قازاقستان” قوناق ۇيىندە ديرەكتور بولدى. 1988-جىلى احمەت بايتۇرسىنوۆ اتامىز اقتالعاننان كەيىن Cامىرات “ا. بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى قور» قۇردى. سول قوردىڭ كۇشىمەن “احاڭ تۋرالى اقيقات” جانە تاعى ءبىر كىتاپ شىعاردى. احاڭ تۇتقىندالعانعا دەيىن تۇرعان ءۇيدى (قازىرگى) مۇراجاي قىلىپ جاساقتاعان وسى س.كاكىشەۆ. الماتىداعى قازىرگى مۇراجايى تۇرعان جەرىمەن بىرگە سول س.كاكىشەۆ اشقان “ا.بايتۇرسىنوۆ قورىنىڭ” جەكەمەنشىگىنە وتكەن. بۇگىندە “ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى قور مەن احاڭ اتىنداعى مۇراجاي سامىرات كاكىشەۆتىڭ العاشقى بايبىشەسىنەن تۋعان ۇلى سەرىك (سەرگەي) كاكىشەۆتىڭ يەلىگىندە.

ال، احاڭنىڭ قالي اعاسىنىڭ ءبىر ۇلىنان تۋعان امىردەن  بولات الماتىدا تەرى اۋرۋلارىنىڭ باس دارىگەرى بولىپ ءجۇرىپ، زەينەتكە شىقتى. سوڭعى جىلدارى «احمەت ءبايتۇرسىنوۆا دەرەكتى ءفيلمىنىڭ باس كەيىپكەرىنىڭ ءرولىن ويناعان سول بولات. سونداي اق، احاڭنىڭ جيلياش اتتى تۋعان قارىنداسىنان تۋعان مەرۋەرت اتتى جيەنى (جاسى  تە), قولىندا وسكەن شولپاننان تۋعان ايمان جيەنى دە الماتىدا تۇرادى، سەكسەنگە كەلدى.
تاريحي تۇلعالاردىڭ اعايىندىق جاقىندىعى

احمەت بايتۇرسىنوۆ اتامىزدىڭ رۋى ۇمبەتەي، (ارالباي). ناعاشىلارى- اۋليەكولدى مەكەندەگەن سۇگىر. ال، ابدىعاپار جانبوسىنۇلىنىڭ (حان) رۋى قارا قىپشاق), ناعاشىسى- ۇمبەتەي، ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ اعاسى اقتاستىڭ الۋا دەگەن قارىنداسىنان تۋعان. تاريحتىڭ تاعى ءبىر قىزىعى ابدىعاپار حان قايتىس بولعاننان كەيىن، ونىڭ تۋعان ۇلى الماتىدا ءجۇرىپ، ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ قولىندا تۇرىپ جاتقان احاڭنىڭ اعاسى قاليدىڭ كاتەز اتتى قىزىنا ۇيلەنەدى. (بۇلاردىڭ تاعدىرى اقىرى تراگەديالى بولدى 37-كۇزدە احاڭدى تۇتقىنداعاننان كەيىن رۇستەم مەن كاتەزدىڭ ءۇيىن نكۆد ءتىنتىپ، احاڭنىڭ “مادەنيەت تاريحى” اتتى كىتابىن تاۋىپ العان. رۇستەم سودان “مەملەكەتكە قاۋىپتى ادامنىڭ كىتابىن ساقتاعان” دەگەن ايىپ تاعىلىپ، سوڭىندا اتىلعان).
قازاقتىڭ دارابوز اقىنى سىرباي ماۋلەنوۆتىڭ احاڭمەن تۋىستىعىنا كەلەيىك. سىراعاڭنىڭ شەشەسى الماگۇل اجەمىز ۇمبەتەي رۋىنان (ارالبايدىڭ جاتايىنان)), ياعني، سىراعاڭنىڭ ناعاشىلارى ۇمبەتەي. ال، اقىن سىرباي ماۋلەنوۆتىڭ جۇبايى كۇنجامال جەڭگەمىز احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ تۋعان اعاسى قاليدىڭ ۇلى امىردەن تۋعان. تۋرا ايتقاندا سىرباي ماۋلەنوۆ احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ تۋعان كۇيەۋ بالاسى ەسەپتى، الماگۇل اجەمىزدەن قۋعاندا جيەنى.

بايتۇرسىننىڭ قالي، كاكىش،احمەت،ماشەن اتتى ءتورت ۇلى، جيلياش اتتى ءبىر قىزى بولعان. احاڭنىڭ قارىنداسى جيلياش (كۇيەۋى باكىباي بەيىسوۆ، تىل ارداگەرى) بەرتىنگە دەيىن الماتىدا تۇرىپ، 1962-جىلى بۇ دۇنيەدەن وتكەن ەكەن. جيلياشتان تۋعان مەرۋەرت (احاڭنىڭ تۋعان جيەنى) قازىر بار، الماتىدا تۇرادى، جاسى 75- تە. وسى مەرۋەرت اپايدان بىلتىر  ا.بايتۇرسىنوۆقا قاتىستى ءبىر جاڭا دەرەكتى ەستىدىم. احمەت بايتۇرسىنوۆ اتامىز 1929-جىلى وسى كۇنى اباي اتىنداعى قازاق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى اتالاتىن (بۇرىنعى كاز.پي) جوعارعى وقۋ ورنىندا پروفەسسور لاۋازىمىندا ساباق بەرگەن. وسى كاز.ءپيدىڭ مۇراجايىندا 1990- جىلدارى ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ تۋعان جيەنى مەرۋەرت اپايدىڭ كۇيەۋى تاڭجارىق تىنىبەكوۆ دەگەن ازامات قىزمەت ىستەپتى. سول تاڭجارىقتان ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ قولىندا وسكەن بالاسى سامۇرات كاكىشەۆ مۇراجايدىڭ قورىنان احاڭا قاتىستى قۇجاتتار ىزدەۋدى تاپسىرىپتى. تاڭجارىق تىنىبەكوۆ  ءساتى ءتۇسىپ،كاز.ءپيدىڭ مۇراعات قورىنان ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ « جەكە قۇجاتتارىن» («ليچنوە دەلو» اتالعان پاپكەنى تاۋىپ الادى. سول «جەكە قۇجاتتار» پاپكەسىندە  1929-جىلى ا.بايتۇرسىنوۆ ءوز قولىمەن جازعان «ومىردەرەكتەرى»  تابىلادى. سامۇرات كاكىشەۆ بۇل ءومىربايان احاڭنىڭ ءوز قولىمەن جازىلعانىن راستايدى. وسى ءومىربايان ارقىلى عانا ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ  1873-جىلى 28-قاڭتاردا ەمەس، 1872-جىلى 5-قىركۇيەكتە تۋعانى انىقتالادى. وسى بەرتىنگە دەيىن ا.بايتۇرسىنوۆ  1873-جىلى تۋعان دەپ جازىلىپ كەلسە، سوڭعى تابىلعان قۇجاتقا وراي، ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ تۋعان كۇنى  5-قىركۇيەك، 1872- جىل دەپ وزگەرتىلدى. احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ءوز قولىمەن جازىلعان ءومىربايانى بار «جەكە قۇجاتتارى» پاپكەسىن بۇرىن ايتىپ جۇرگەنىمىزدەي احاڭ مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى رايحان يماحانبەتقىزى ەمەس، كاز.ءپيدىڭ مۇراجاي قىزمەتكەرى تاڭجارىق تىنىبەكوۆ تاپقان بولىپ شىقتى. احاڭنىڭ بۇل «جەكە قۇجاتتارى” بەرتىنگە دەيىن احاڭنىڭ تۋعان جيەنى مەرۋەرت بەيىسوۆادا بولعان ەكەن. سودان مەرۋەرت اپايدىڭ ايتۋىنشا، احاڭنىڭ كاز.پيدەگى قىزمەت ىستەگەن كەزىندەگى «جەكە قۇجاتتارىنىڭ» بارىن ەستىپ، رايحان يماحانبەتوۆا قولحات بەرىپ،  بۇل قۇجاتتاردى 2000-جىلداردىڭ باس كەزىندە الىپ كەتكەن ەكەن.
تاعى ءبىر قىزىق دەرەك. سىراعانىڭ ورتانشى ۇلى، زاڭ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، پولكوۆنيك عازەز سىربايۇلى (مارقۇم بولدى، جاتقان جەرى جۇمساق بولسىن) ابدىعاپار حاننىڭ شوبەرەسىنە ۇيلەنىپ ەدى. (ابدىعاپار حاننىڭ بالاسى ەدىگەدەن تاراعان).
احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن احمەت ءبىرىمجانوۆ حح وعاسىردىڭ باس كەزىندە حالقىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن قىزمەت ەتكەن قازاقتىڭ بىرەگەي تۇلعالارى. احاڭ 1905-جىلدارى رەۆوليۋتسيالىق الاش قوزعالىسىنىڭ باستاۋىندا جۇرگەندە احمەت ءبىرىمجانوۆ -رەسەيدىڭ  جانە I-II- دۋماسىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ، قازاق جەرى جانە قازاق جەرىنە قونىستانۋشىلاردى شەكتەۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرگەن قوعامدىق، مەملەكەتتىك قايراتكەر. ا.ءبىرىمجانوۆ قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن التىن مەدالمەن بىتىرگەن ءوز زامانىنىڭ بيىك تۇلعاسى ەدى.  1917-جىلدارى توڭكەرىستەن كەيىن الاش قوزعالىسىنا بەلسەنە قاتىسىپ، الاش پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىنىڭ زاڭ اياسىندا جازىلۋىنا ۇلەس قوستى.

احمەت ءبىرىمجانوۆتىڭ ءىنىسى عازىمبەك ءبىرىمجانوۆتا الاش قوزعالىسى مەن پارتياسىنىڭ بەلسەندى مۇشەسى بولعان.

كەڭەس وكىمەتى كەزىندە ءبىلىمىنىڭ ارقاسىندا احمەت ءبىرىمجانوۆ جوعارعى سوتتىڭ مۇشەسى بولىپ قىزمەت ىستەدى. قىزىلوردا قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى بولعان كەزىندە احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن  احمەت ءبىرىمجانوۆ ارالاسىپ، سالەمدەرى ءتۇزۋ بولىپ سيرەك بولسا دا كورىسىپ تۇرعان. ءبىرىمجانوۆتىڭ اكەسى قورعانبەك، اتاسى شەگەن توسىن بولىسىن قىرىق جىلدان استام ۋاقىت بيلەگەن. ءوز زامانىندا ءداۋىتباي تۇقىمدارى مەن ۇمبەتەيلەر قاقتىعىسىپ وتكەن. ياكوۆلەۆ سىبىرگە ايداعان اقتاس، بايتۇرسىن،سابالاق ءۇشىن ەكى رۋدىڭ اراسىندا ساقتالعان كەك بار ەدى. ا.بايتۇرسىنوۆ پەن ا.ءبىرىمجانوۆ زيالى، وقىعان، قايراتكەر ادامدار ەدى، ولار ەكەۋ ارا بولعان سوزدە ەكى رۋدىڭ ەسكى جاراسىن اشپادى. كەرىسىنشە، احاڭنىڭ اعاسى قاليدىڭ قىزى ساكەن ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ قىزىلورداداعى ۇيىندە ءجۇرىپ، احمەت ءبىرىمجانوۆتىڭ تۋىسى مۇعالىم عالىمجان بەكتەمىسوۆكە كۇيەۋگە شىعىپ،  ەكى رۋدىڭ اراسىنداعى جارانى بىتەگەندەي بولىپ، احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن احمەت ءبىرىمجانوۆ قۇدا بولىپ قالادى. قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى سوتىنىڭ مۇشەسى بولىپ قىزمەت اتقارىپ جۇرگەندە احمەت ءبىرىمجانوۆ  جامان اۋرۋعا كەز بولىپ، 1927-جىلى پەتەربوردىڭ اۋرۋحاناسىندا قايتىس بولىپتى.

ا.ءبىرىمجانوۆ سول پەتەربوردا جەرلەنىپ، وعان ءاليحان بوكەيحانوۆ، سوندا وقىپ جۇرگەن مۇحتار اۋەزوۆ جانە باسقادا قازاقتىڭ زيالىلارى سوڭعى ساپارعا شىعارىپ سالىپتى.
احمەت بايتۇرسىنوۆ تۋرالى ءابىش كەكىلباەۆتىڭ ايتقانى
مەن ا.بايتۇرسىنوۆ تۋرالى بىرنەشە ماقالا جازعاسىن احاڭ تۋرالى جازىلعان ماقالاردى زەردەلەپ جۇرەمىن. احمەتتانۋ 1923-جىلى احاڭنىڭ كوزى تىرىسىندە باستالعان. احمەتتانۋدىڭ باسىندا م.اۋەزوۆ، م.دۋلاتوۆ، س.سەيفۋللين، ە.شونانوۆ جانە ت.ب. جازۋشى، ادەبيەتتانۋشىلار تۇر. ا.بايتۇرسىنوۆ اقتالعاننان كەيىن ونىڭ شىعارماشىلىعىن، ءومىرىن ءبىراز عالىمدار زەرتتەدى. دەگەنمەن، 1998- جىلى استانادا الاش كوسەمدەرنىڭ ءبىرى، اقىن، عالىم احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ 120- جىلدىق مەرەي تويىندا بايانداما جاساعان زامانىمىزدىڭ دارا جازۋشىسى ءابىش كەكىلباەۆتىڭ سوزى احمەتتانۋدا ەرەكشە ورىن الماق. ءا.كەكىلباەۆ بۇل بايانداماسىندا احاڭنىڭ قازاق ەلى الدىنداعى جاساعان ەڭبەكتەرىنە تولىققاندى تالداۋ جاساي كەلە وتىرىپ، مىناداي قورىتىندى ءسوز ايتقان ەدى. تومەندە ءابىش كەكىلباەۆتىڭ سول بايانداماسىندا ايتقان سوزىنەن ءۇزىندى
“…تۋعان حالقىنىڭ رۋحاني جاڭعىرتۋىنىڭ سىرىن تاپ ونداي ءبىلىپ،سول جولدا قالتقىسىز ەڭبەك ەتىپ، ماڭگى ەسكىرمەيتىن اعىل تەگىل مول ۇلەس قوسا العان قايراتكەر قازاق توپىراعىندا وعان دەيىن دە، ودان كەيىن دە بولعان ەمەس”. دەگەن.

ءۇش ۇلى اقىننىڭ دوستىعى

سىرباي ماۋلەنوۆ الماتىعا سوناۋ ەلۋىنشى جىلداردىڭ باسىندا كەلدى. كەلگەن بويى اقىن قاسىم امانجولوۆپەن دوستىعى ەرەكشە جاراسىپ كەتتى. سودان كەيىن ىلە الماتىعا عافۋ دا كەلگەن بولاتىن. عافاڭ سول كەزدە كاز پي اتانعان جوعارعى وقۋ ورنىنا ءتۇسىپ، سىراعاڭدى اعا تۇتىپ، وعان جاقىنداعان كەزى. ءبىر كۇنى سىراعاڭ عافۋدى دەدەكتەتىپ قاسىمنىڭ ۇيىنە الىپ كەلەدى. قاسەكەڭ ول كەزدە وسى كۇنگى دوستىق كوشەسىندە ءبىر بولمەلى پاتەر جالداپ تۇرىپ جاتقان كەزى ەكەن، ءۇش اقىننىڭ دوستىعى سول كەزدەن باستالعان. قاسىم اقىنعا عافۋدىڭ دومبىرا تارتۋ شەبەرلىگى، انشىلىگى ۇنايدى. قاسىمنىڭ ءوزى نەشەتۇرلى مۋزىكا اسپاپتارىندا وينايتىن بەساسپاپ بولعان مۋزىكانت تا ەدى. قاسەكەڭ كەيىن ەلگە كەڭ تاراعان ءبىراز ءان شىعارعان. سول اندەرىنىڭ ءبىرى “داريعانى” عافۋ قايىربەكوۆ بەرتىنگە دەيىن شەبەر ورىندادى. سىراعاڭ قاسەكەڭمەن كوزى تىرىسىندە قۇدا بولۋعا ءسوز بايلاسقان. كەيىن سول قۇدالىق بايلام بويىنشا قاسىمنىڭ ۇلكەن قىزى جاننا (ساپەن اپايدىڭ قىزى)
سىراعاڭنىڭ ۇلكەنى دۇيسەنگە جىلى كۇيەۋگە شىقتى.
كەزىندە دوستىعى جاراسقان وسى ءۇش اقىن دا قازاق ادەبيەتىنىڭ بەتكە ۇستار تۇلعالارى ەدى.
جۇمات انەسۇلى،جازۋشى، تاريحشى

kerey.kz