Суреттер сөйлейді Тарих Тұлғалар Қазақ шежіресі
Алтай қазақтарының төңкерістік үкіметі
kerey.kz
(Оспан батырдың туғанының 120 жылдық мерей тойына арналады)
Қытайдағы қазақтар тарихында жане Шыңжаң тарихында «үш аймақ төңкерісі» не дұрыс
тарихи баға беріліп Шыңжаң жерліе тарихынан орын берілген, әрине аталған үш аймақта
(Алтай ,Тарбағатай, Іле) қазақтар басым бола тұра, төңкерістеде жетекші рол ойнағанына
қарамастан оны Ұйғұрдың еншісіне меншіктеп берді, халқарадада осылай таным
қалыптасқан. Оған негіз 1944 жылы12 құрылған үкіметте басшылықта қазақтар болмады,
үкімет тілі ұйғұр тілі болды, тарихи суреттерімен хұжаттарыда дерлік солай болды!
Демек екінші шығыс түркістан жерлік халық сайламаған заңсыз үкімет еді! Егер заңды
үкімет болса тұтас үш аймақтағы 720 мың халықтың 53% ін ұстайтын қазақ билікте
болған болар еді! Кейінгі аталмыш үкімет қазақ мүддесіне саятында ешқандай жұмыс
істемеді, Қытай үкіметімен келіссөздеде ұйғұрдың мүддесін алға тартты. Ал көп жұрыт
назардан тыс қалдырған тағы бір үкімет болған, ол «Алтай қазақтарының төңкерістік
үкіметі» болатын! Оның басшылары түгел қазақтар, қарулы күштеріде қазақтардан
құралған болатын, деседе бұл туралы көп айтылмай тасада қалған, қатысты тарихи
суреттерімен хұжаттарыда әлі ашылмаған! Бір қызығы 1954 жылы сол үш аймақта «Іле
қазақ автономиялы облсы» құрылған, осы облс құрамына сол заманның өзінде 100
мыңдай қазақ қоныстанған шығыс аймақ Тәңіртау-баркөл кірмей қалды. Қазыр сол
жерлерде Қытай үкімет санағымен 300 мыңнан аса қазақтар өмір сүруде! Демек сол
заманда рухы жәншілмаған жарты миллион қазақты екі империя Ресей мен Қытай
жақтырмады, ерлік тарихының өзін басқаға бұруға тырысты. 1940 жылы өр Алтайдан
басталған көтерілістен тартып 1944 жылы 24 қазанда Алтайда қазақтардың төңкерістік
үкіметі орнады, 1945 жылы қазанда «шығыс түркістан» ға қаратылды. «Алтай
қазақтарының төңкерістік үкіметі» қалай құрылды? Не үшін таратылды? Халық көңілінен
қалай орын алды? Деген сұрақтардың тууы заңды, төменде осы тақырыпқа шамамызша
тоқталамыз.
Үкіметтің құрылуына негіз болған тарихи тамыр
Алтайдағы қазақтардың төңкерістік үкіметі сол топырақты мекендеген қазақтардың ұлт
азаттық күресі нәтижесінде барлыққа келген. Тарихи тамырын «Көгедай ордасы»
кезеңінен іздеген дұрыс, үйіткені 1790 жылы Пекинде Мәнжоу патшасымен жолққан
Көгедай орталыққа төте қарайтын, жылына 81 ат қана алман төлейтін, ішкі жақта тәуелсіз
өзін-өзі билейтін шартты қабылдатып , өзі сұлтандық шен алған болатын. Өз алдына заңы
бар дербес кнняздық ретінде өмір сүрді. 1912 жылы Мәнжоу империясы құладыда Қытай
билігі орнай бастады, Алтайдың орталық үкіметке төте қарайтын статусы жойылды,
осыдан бастап Қытай билігі аудандар құрып сақшы орналастырып, алман –салықты
ауырластырды, оған қарсы жүздеген адамдық қарулы қосынын бастап Зуқа батыр қарсы
шықты, 1929 жылы Зуқа батырдың басы алынды, онан кейін Жантайлақ, Әкім батырлардыңда
басы алынды. 1932 жылы баркөлде қарулы қосыны бар Әліп үкірдайдің басы алынып 107
адам қоса қырғындалды. 1933 жылы коммунис Шың шысай Шыңжаң билігін тартып
алды, ол бастабында қазақтарға қарата жақсы саясаттар қолданды, Шәріпқан көгедайев
Алтайдың билеушісі болып тағайындалды, сол тұста Алтайда оқу –ағарту зор табыстарға
қол жеткізп 6000 нан аса қазақ баласы жаңаша мектептерден оқыды, Кеңес одағына
оқушы жіберілді, 1920 жылдары келген «алаш зиялылары» да ағарту жұмыстарына аямай
үлес қосты, солардың бірі Ғапбас мүпти еді. Алтайда «ерікті алтай» , «жаңа алтай» сияқты
газет журналдар шығып отырды. Осылайша халықтың сауаттылық деңгейі біршама
көтерілді. Сонымен қатар алтай бетінде көптеген қанды соғыстарда көп болған, «беген
шабалған қара сеңгір», «қызыл аяқ шапқыншылығы», « бөке ауған», «ақ орыс шапқыны»,
«қангелді-секел қырғыны» сияқты соғыстарда болған, халықта көшпенді жауынгерлік рух
сақталған еді.
Зуқа батыр
Қан кешкен өр алтай-бірінші көтеріліс
1939 жылы Баркөл қазақтары шың шысайға қарсы көтеріліп шығыс провинцияларға
көшті, бұнің соңы трагедялы «тибет асқан көш» ке ұласты. Сонымен қоса сол жылы
алтайда жиындар ашылып «мылтық жинау» әрекеті басталды. 1930-1933 жылдары шығыс
шыңжаңда болған төңкеріске қатысқан қазақтар көп болатын, баркөлдегі Әліптің түбінеде
осы төңкерістің сәтсіз аяқталуы жеткен болатын. Баркөлмен Алтай елі бір ел еді, баркөл
қазақтары дерлік алтайдан барғандар еді. 1937 жылы Қытай –Жапон соғысы басталдыда
Кеңес үкіметі Қытайды қолдап оларға қару-жарақ берді, тасымал жолы бойында қазақтар
отырғандықтан түрлі сылтаулармен жол хауіпсіздігі дегенді сылтау етіп қазақтарды
аяусыз жаныштады. 1939 жылы Алтай аймағы бойынша Шәріпқан Көгедайев, Ақыт қажы,Бұқат бейсі, Дәлелқан, Қалел тәйжі, Сақсайбай үкірдай, Қарағұл залың басаған 40 адам қолға алынды, онын басқа ру басылардыда жіпке тізгендей етіп шетінен қолға ала бастады. Исілам дінін қорлап құран кітаптарын өртеді, ақыры ыза кернеген халық ақ сойылын қолға алып атқа мінуге мәжбүр болды!
Шәріпқан көгедайев
1940 жылдың басында Көктоғай ауданындағы Молқы руының үкірдайы (болыс ) Есімқан
иманбай ұлы мылтық жинағалы келген аудан әкімі Шүй ыр линді жеті адамымен өлтіріп
қаруын алды, Қарақас Ақтеке біи сақшы сарноғаймен қоса үш адамды өлтірді, осылайша
екі рудан 700 түтін көтеріліске шығады. (негізгі баяндаулар сол уақиғалар куагері уахит
тәйжі халел ұлының естелігі негізінде жазылды). Оларға Шіңгілден ырысбек бастаған 80
әскер бастықтыруға жіберіледі көтерілісшілер оларды түгелімен жояды, тек 3-4 адам ғана
құтылады, 100 түйе әскери заттар олжаға түседі. Осы соғыста Сүлеймен нүсіп ұлы
мергендігімен көзге түседі. Осыдан соң Ноғайбай, Ырысхан, Зәтелбай, Мұса мерген
бастаған 1000 отбасы Шіңгіл елі көтеріліске қосылады. Бір ай бойы соғыс болып
Ноғайбай, Зәтелбай бастаған 40 тан аса азамат ерлікпен қаза болады, 500 ден аса Қытай
әскерін жойып , 500 ден аса қару, 700 ат, 300 түйе әскери заттарды олжалайдыда
көтерілісшілер тіпті күшейеді. Онан Моңғолия шегарасына барғанда Моңғол әскерлері
оқ атып қамысқа өріт қойып 100 ден аса адам опат болады, Есімқан, Ақтеке, Мұса мерген
бастаған топ үлкен қаптыққа кетеді, Сүлеймен бастаған 100 ден аса жігіт қарамайлыға
бекінеді. Қаптыққа беттеген елді 2000 атты әскермен қуалайды, осы соғыста жау
әскерінен 3 адам ғана құтылып қалғаны түгел қырылады, Мүса мерген осы соғыста оққа
ұшады, кішікей атты қазақ Орыс генералын жекпе-жекте өлтіреді. Орыс генералының
басын сұрағанда Ырысқан: «сендер бізге Маскеуге апарып атып тастаған әлиқанның
басын әкеліп берсеңдер береміз!» деп жауап қайтарыпты. Сол кезде Оспан батыр 40
адаммен барып 40 қанша жауды өлтіріп 200 түйеге артылған әскери заттарды қолға
түсіреді, осыдан бастап «Оспан батыр» атала бастайды. Ел бәйтікке беттеп бара жатқанда
тағыда ұрыс болып Ақтеке батыр бомбыдан қаза болады. Көтерілісшілер тұрғындағы(жер
аты) қарақас пен шерушіден 300 үйді құтқарады арал елімен біріктіреді. Сүлеймен
қаратүңкеде жаумен соғысып 70 тен аса жауды жояды, қарашорада 50 ін жояды. 1940
жылы маусымнан тамызға дейін жау қолынан тағы 300 үйді босатып алады, арал елінен
2000 үй көтерілісшілерге қосылады, сүлеймен, оспандар 500 адаммен барып жау қолынан
тағыда 400 үйді құтқарып алады. Осылайша көтерілісшілер 3000 нан аса түтінге, 2000
қарулы қосынға ие болады. Қазан айындағы соғыстарда 700 ден аса жауды қырып
тастайды. Сол кезде Шың шысай елдесу талабын қойып үгіт қағаздарын ұшақпен бората
бастайды.
Көтерілісшілер ақылдаса келе үкіметке мынадай талаптарды қояды:
1. Қолға алынған барлық алтай уакілдерін босату, өлгендерінің сүйегін беру;
2. Көктоғай-Шіңгілде сақшы мекемесін құрмау;
3. Алтайда қазақтар басшы болу;
4. Өткен істі қузамау;
5. Қаруды жимау;
6. ҚИЫНШЫЛЫҚТА ҚАЛҒАН МАЛШЫЛАРҒА ҮКІМЕТ КӨМЕК БЕРУ;
Әккі Шың шысай қару жимау деген шарттан басқасының бәрін қабылдағанын білдіріп
мақұл болады, Алтайға қазақтар басшы болу деген шарттың өзінен көгедай заманынанбергі жалғасқан алтай қазақтарының өзін-өзі басқару дағдысын қайта жаңғырту
тілегін көруге болады. Шарт бойынша бір бөлім адамдар босайды Бұқат Алтайға уәли,
Жанымқан орынбасары болады, Дәлелқан сүгірбай Сарсүмбенің орынбасар әкімі,
Рахат халел Көктоғай әкімі , Кәдірбай көктоғай сақшы бастығы, көксеген Шіңгіл әкімі
болады. Осыдан соң қарудың көбі тапсырылып көтеріліс уақытша тоқтайды.
Қан кешкен өр алтай-екінші көтеріліс
Шың шысай мыңдаған әскерді кен ашады деген сылтаумен Көктоғайға тасиды, Көктоғай
сақшы бастығы Кәдірбай із-тозсыз жоғалады. Ырысқан ауырған кезде Жанымқан
жіберген емші оған қастық жасап өлтіріпті деген сөз таралады, Рахаттың сары ізіне шөп
салынып басы қатерде қалғанда қырдағы үйіне қашып кетіп үйін алдырып алады.
Осылайша көтеріліс тағы басталады да оған көктоғай-шыңгілден 3800 үй 20 мыңға таяу
адам қатынасады, бірақ жау әскері қаруы, әзірлігі күшты болады, көтерілісшілер бірнеше
айда жауды әлде неше рет есеңгірете жеңіп мыңдаған жауды қырады. Сол жылы өр
алтайда табиғат ана өзгеше мінез көрсетіп қар қалың жауады, бір соғыста көтеріліс
басшысының бірі сүлеймен оққа ұшады, ел ішіне іріткі түседіде көтерілісшілер ырықсыз
орынға түседі. Қиын сәтте Жанымқанды «құдай ,құран» дегізіп елшілікке жібереді, оған
сенген ел басылары бағынады, көтеріліс басшыларынан халел, рахат, есімхан, бұқат
қатарлы 14 адам қолға алынып Үрімжіге жөткеледі, олардың көбі түрмеде өледі.
Дәлелқанды Кеңес консулы ұрлап кеңес одағына әкетіп екі жыл тәрбиелейді. Оспан
бастаған 40 шақты адам бағынбай құмға кіріп кетеді.
Оспан бастаған қозғалыс
Оспан құмға кіріп кеткеннен кейін оны жоюға бөріпжап бастаған 100 ден аса әскер
жіберіліп оның екінші әйелімен үй ішін қолға алады. 1943 жылы Оспан қолы 400 адамға
көбейеді. Осы жылы Алтайдағы Қытай армиясының саны 20000 нан асып кетеді. 1943
жылы Шың шысай Бұрын өзі арқа сүйеген Кеңес одағынан бет бұрып , кеңестік мыңдаған
адамды бір түнде шегарадан қуып шығады. Осыдан бастап Кеңес үкіметі оспанды
қолдауға өтеді.
1943 жылы шілде айында Моңғолиядан оспан батырға елшілер келіп кезігіп қайтады,
қыркүйек айында оспан батыр Моңғолияға Қапас, Шердиман қатарлы уакілдерін жіберіп :
ендігары Моңғол шегарасын мазаламайтынын; Кеңестік кеншілерге тиіспейтінін; есесіне
Моңғолияға мал апарып қаруға айырбастауға жол қоюын талап етті. Қазан айында
Шіңгілдің бұлғын өзені бойында «Алтай қазақтарын көркейту комитеті» құрылып оспан
бастық болды, Сұлубай әскер басы сардар болып сайланды, әр руға хат жазылады. Осы
жиында мынадай 8 түрлі мақсат алға қойылады:
1. Қазақ ұлтын еркіндік ,теңдікке шығару.
2. Алтайдың әр ауданын қазақтар өздері басқарып өздері үкімет құру.
3. Алтайда қазақ қарулы күштерін құру.
4. Қытай үкіметі қолға алған адамдарды босатып алу.
5. Қытай үкіметінің қазақ малшылардың малына тисуінен сақтану.
6. Үкіметке алман-салық төлемеу.
7. Алтайдан Қытайларды қуып шығыу, Қытайлардың қоныстануын шектеу.
8. Кеңес одағы, Моңғолия сияқты елдермен сауда барыс келісті күшейту.
Осы жиында оспан батыр : «ұлт мүддесін қорғайтын батырлар менің соңымнан еріңдер!
Қолдарыңа қару алыңдар! Әйітпегенде ата-бабалардың аруағына шет келген боласыңдар!»
деп ұран тастайды. Жыл соңында оспан 300 әскермен үрімжіге шабуыл жасамақ болады.
Осы кезде 5000 нан аса қытай әскері ауыр қарулармен қаруланып оспанның 500 жасағына
шабуыл жасайды, соғыс қара бұлғын мен дүре арасында болады, екі жақ қатты
шайқасады, жау әскері он есе көп, оның үстіне танк, зеңбірегі мен соғыс ұшағы
болғандықтан оспандар шегінеді, осы барыста қоршауда қалған оспанды сұлубай келіп
құтқарып алады.
1944 жылы көктемде оспан Моңғолия басшысы чойбалсанмен кездеседі, Моңғолия
оспан тобына 395 винтерка, 30 пулемет, 70 автомат береді. Көкек айында көтерілісшілер
700 үйге көбейеді. Көп ұзамай бұлғындағы қытай базасына шабуыл жасайды, Моңғолия
соғыс ұшағымен көмек береді,оспанның қолы 1000 адамнан асып соғыста мыңнан аса
қытай әскерін жойып Шіңгіл ауданын азат етеді, сұлубай батыр соғыста ерлікпен қаза
болады. 24. 04 .1944 көктоғай ауданына шабуыл жасайды, маусымның екісі күні
көктоғай алынады, 3 мыңнан аса қытай әскері жойылады. Көтерілісшілердің қол
астындағы халық саны 30 мыңнан асып кетеді, өр алтайдың екі ауданы азат болады. 1944
жылы маусымда 1000 нан аса қазақ қосыны сарсүмбеге (қазіргі алтай қаласы) шабуыл
жасайды. Көп ұзамай батыс бес ауданға 1000 нан аса қарулы күштер жіберіледі.
Оспан батырмен Чойбалсан
1944 жылы 12 қазанда шіңгілдің бұлғын өзені бойында « Алтай қазақтарының
төңкерістік үкіметі» құрылады. Үкімет бастығы оспан батыр болады, осы жылы көктемде
Кеңес одағынан Моңғолия арқылы оралған дәлелқан сүгірбай ұлы әскери басшы болады.
Момынбай би
Үкіметте 12 тұрақты жора болады, олар : 1. Оспан 2. Дәлелқан 3. Әділқан 4. Көксеген 5.
Момынбай би 6. Уәтқан 7. Ләтіп 8. Сүлеймен 9. Асхат мәңкей 10. Кәріп зәңгі 11. Рамазан
залың 12 . Молла сілам(Ұйғұр) .Әр ауданның әкімі белгіленеді, қарулы күштер саны 2380
адамға жетеді. Оларды 9 үлкен топқа бөледі, әр руда бірден әскер басы болады, мысалы
Молқы жасағына қапас, жылқайдар басшы, Шақабай жасағына Қуанышбай, Нұрғожай
басшы болады. Моңғолиядан келген ақылшыларға екі үй тігіледі, оларды «ақ үй», «көк
үй» деп атайды, олардың ішінде Мәжік, Богданов, Қалқабай, құрманқан сияқты
жансыздар қызымет етеді. Жыл соңына таяғанда Моңғолия ақылшылар үйырмесі мен
Дәлелқан сүгірбайлар төменгі алтайдың бес ауданындағы халықты бері көшіріп алу
ұсынысын ортаға қояды. Нұрғожай бастаған топ өрмегейті асуы арқылы сарсүмбеге барып
бурылтоғай, сарсүмбе елін Моңғолия арқылы көшіріп щіңгілге әкеледі. Буыршынның
жарым елі көшпей қалады да, қаба мен жеменей елі Кеңес жеріне апарылады. Төменгі
алтайдан келген елге жер жетіспейді, Моңғолия жақ сөзінен танып жер бермегендіктен ел
қатты қиыншылыққаұшырайды, сол жылы ауыр апат болып қар қалың жауады, мал
қырылады, көптеген адам аштан қырылады. Бұл Кеңес үкіметінің «Қазақ үкіметі» не
жасаған қастандығы болатын! Олар үшін Қазақстанмен іргелес жерде қазақ үкіметінің
болуы аса тйімсіз есептелінді, ендігі жерде есепті басқадан соғып, қазақ жерінен қазақсыз
үкімет құрмақ болды.
Қос үкімет қатар өмір сүрген бір жыл
1944 жылы шың шысай нанкин үкіметіне орман минстрі болып ауысып орынына у
жұңшин келеді. 1944 жылы тамыз айында Іленің нылқы ауданында әкбәр бастаған қазақ
партизандар көтерілісі туылады, екі айда 1300 адамға жетеді, 1944 жылы 11 айда осы
партизандармен Кеңестен келген әскерлер қосылып құлжа қаласын басып алып 12
қарашада «Шығыс түркістан республикасы» құрылды. Бұл онан бұрын Алматы қаласында
құрылған болатын! Әлихан төре үкімет бастығы болады, хакімбег қожа орынбасары
болады. Үкіметте 16 мүше болады, олар: 1. Әлихан төре (өзбек), 2. Хакімбег қожа (ұйғұр,
тұрпан бегінің баласы), 3. Бука әмбал(Моңғол) 4. Палинов (белорус) 5. Патеи юанович
лескин(орыс) 6. Рақымжан сабырқажы(ұйғұр) 7. Әбдікарым аббас(ұйғұр), 8.Салжанбай
бабажан(өзбек), 9. Ғани иолдаш (өзбек), 10 Абдұрұп мақсұм(өзбек), 11. Әбілқайыр
төре(қазақ) 12. Қайнам әбдұлла (ұйғұр, ғайни батыр аталады) 13. Әнуар мұсабайев (ұйғұр)
14. Мұқамеджан мақсұм (өзбек) 15.Қасымжан қамбари(ұйғұр) 16. Сәйпиден әзези(ұйғұр).
ШТР үкімет басшылары солдан оңға қарай: Әнуар мұсабайев, Ахметжан қасми,
Рақымжан сабырқажы, Әбдікарым аббас
Іле аймағында 450 мың халық болып оның 220 мыңы қазақ, 140 мыңы ұйғұр болатын,
қалғаны моңғол, сібе ,қытайлар, қалаларда аздаған өзбек, орыс, татарлар бар болатын,
Кеңес одағы қазақ ұлтының мүддесімен санаспай халық сайламаған «Шығыс түркістан
республикасы» заңсыз үкіметін құрып шығады, құрамында жалғыз қазақ әбілқайыр төре
еді, ол мал шаруашылығы минстры болады. Бұл шынын айтқанда үлкен қорлау болатын,
Іледегі көтерілісті бастаған әкбар мен сейітті жасырын өлтіріп үкімекте саны аз өзбекті
басшы қылады, үкімет тілі ұйғұр тілі болып, іс қағаздар мен құжаттар осы тілде жүріледі.
ШТР үкіметінің бір құжаты
ШТР үкімет банкының зайомы
Кеңес үкіметі құлжадан үкімет құрумен бірге 14-15 мың ауыр қарумен қаруланған өз
әскерін қоса кіргізді, мысалы Кеңсай атты полкы Қазақстанның қазақ-орыс жасақтарынан
құралған болатын, командир лескин, міндеті Алтай мен тарбағатайды аралап сондағы
үкімет орындарын қызылдандырып кеңестік адамдарды қою болатын. Ал текес атты
полкы Қырғызстан әскерлері болып Торғайев, Мәуленов деген басшыларыда
қырғызстандықтар еді. Егерде осы тәжірибелі әскерлермен ауыр қарулар болмағанда
үкімет әскерінің берік қорғандарын талқандау қиын еді. Іленің қазақтарынан тоғызтарау
5- атты полык құрылады. 1944жылы Алтайда 20 мыңнан астам қытай әскері соғысқанда
іле де 2.5 мыңдай ғана қытай әскері қалған болатын, қаруларыда көнерген болатын, осыны
ескерген Кеңес үкіметі Құлжадан ШТР құрып шығады. Үкімет Кеңестік формада
жасақталып кеңес көнсулының нұсқауымен әрекеттенеді, ШТР әрмиясыда кеңес киіміне
ұқсас киім киді. Іленің 11 ауданында тек тоғыз тарау мен күнеске ғана қазақтан әкім
қойылады.
Тарбағатай аймағында 1945 жылға дейін тыныштық болды, 170 мың халықтың 100
мыңнан артығы қазақтар болатын. Толы ауданыкөлемінде жыл басынан бастап қазақтар
әрекеттене бастайды, шілдеде 700 адамдық партизандар пайда болады, Олардан
тарбағатай 6- атты полык құрылып оған тағыда Кеңестік қайса дүйсенбеков командир
болады. Тарбағатай аймағы алынып болған соң кезінде Кеңеске Герман соғысына 500
атты ер-тұрманымен берген жомарт бай қазақ басбай уәли болады, бірақ оның төңірегін
Ұйғұр, өзбекпен толтырады. Үрімжі аймағына қарасты сауан ауданында қалибек,
тәкімандар бастаған партизандар құрылып 1700 ден аса жауды жояды.
Алтай қазақ қарулы күштері
1945жылдардағы оспан батыр
1945жылы Алтайдағы соғыс қимылдары баяулайды, қарулы күштер саны 5000 адамнан
асады, төменгі алтайдың аудандары азат бола бастайды, бурылтоғай көктоғайдан бұрын
алынған болатын. Ал дәлелқан Кеңестің бұйрығы бойынша сарсүмбені қоршап кеңсай
атты полкының алтайға келуін тосады, одан бұрын жеменей мен қаба азат болады, осы
кезде Алтай қарулы күштері аймақтың 90 % жерін меңгереді. Көп ұзамай кеңсай атты
полкы келіп алтай қарулы күштерімен бірге буыршынды оңай алады. Қыркүйекте
сарсүмбеге жетеді, 3000 нан аса қытай әскері тізе бүгеді. Кеңсай атты полкы дәлелқанмен
бірге алтайда үкімет құрады, оспан келмеседе оны уәли сайлайды, Кеңестік әріпбай
орынбасары болады, ұйғұр молла сіламді сарсүмбеге әкім сайлайды, кеңестік адамдар
мен басқа ұлыттар үкімет пен сақшы,аудандағы мекемелердің жартысынан артығын иелеп
кетеді, керісінше бұрынғы алтай төңкерістік үкіметінің басым көп санды адамдарын
жұмысынан алып, қарулы күштердің қаруы жилып алынсын деген қаулы шығады.
Оспанға Кеңестік адамдар ақыл салып алтайға әкеледі, осылайша бір жылдық «Алтай
қазақтарының төңкерістік үкіметі» үкімін жояды.
ШТР мен арадағы алауыздық
Дәлелқан Сүгірбайев
Алтай ШТР дың бір аймағы болуы сондағы халыққада, бұрынғы төңкерісшіл күштерге
ұнамады, ШТР алтай халқының мүддесімен есептеспей алтай қарулы күштерін
қарусыздандырып орынына басқа жақтан келген адамдардан 1000 адамдық алтай атты
аскер полкын құрады. Оспан үкімет орындарына өз адамдарын ұсынғанымен оны ешкім
тыңдамайды. Бұрынғы алтайдағы соғыс қаһармандарының еңбегі жоққа шығарылады,
Алтайда 83 мың халықтың 90 % қазақ бола тұра үкіметтің жартысынан артығы тағы басқа
ұлыттардан қойылады. Бұл оспанға тіпті ұнамады, көктоғайға салық тәйжі, шіңгілге нәзір,
бурылтоғайға мұхаметжан, қабаға көкенай, жеменейге мәмедолла әкім болады. 1946
жылы ШТР күшінен қалдырылып «Шыңжаң бірккен үкіметі» құрылды. Оспан үкіметке
жора, алтай уәлиі болады. 25 мүшенің 8 ұйғұр, 3 қазақ болады, келісім дерлік ұйғұр
мүддесіне шешіледі. ШТР дің 30 мың адамдық әрмиясындағы 14-15 мың кеңес әскері
еліне кетеді, Кеңестің мициясын орындаушы әлихан төреде жасырын қайтарылыд. 1946
жылы Кеңестер одағы ядролық атом бомбасын жасау үшін көктоғайда үлкен уран қорын
байқап соны ашады, 1946 жылы қытайда екі үйектену басталып Америкашыл гомин
үкіметі мен Кеңеске бейім компартия қатар өмір сүреді, Америка Кеңестің ядролық қаруд
жасауына кедергі болу үшін Гомин арқылы алтайдағы оспанмен жалғасады, Оспанмен
Гомин үкіметінің байланысы қоюлайды. Сол жылы оспан батыр көктоғай, шіңгілдегі ел
басыларын жинап жиын ашады. Осы жылы екі аудан халқы ШТР ға алман төлемейді, бұл
дербестік алудың белгісі еді. Дәлелқан мен ысқақбек барып ақыл айтқанмен оспан оны
тыңдамайды. Сол жылы Гомин үкіметі 400 бесатармен оспан тобын қаруландырады,
оспан тобы 350 адам бурылтоғайды алаып сарсүмбенің сібеті деген жерінде ШТР
қосынымен қақтығысады, жылқайдар 200 адаммен көмекке келеді. Оспандарға қарсы
5000 мыңнан аса адам жұмылдырылады(қобық 2- атты полкі мен алтай атты полкі), оған
дәлелқан, Нүсіпқан көнбай, жағыда бабалықтар басшылық етеді. Оспан тобы бәйтікке
шегінеді, 1947 жылдың ортасында өр алтайдан бәйтікке 1000 нан артық отбасы көшіп
барады, олардан 1000 нан аса адам қаруландырылады. Маусым айында Моңғолия әскері
бәйтікке шабуыл жасайды, оспан олармен соғысып жеңіп шегіндіреді, осыдан соң атағы
аспандап Америка газеттеріне басылады үрімжідегі Америка консулы мен сөйлесулер
басталады. ШТР дың 5000 әскері алтай еліне зорлық зомбылықтар жасайды, соған
байланысты қыркүйек айында оспанның қапас бастаған 1000 нан артық жасағы алтайға
лап қойып ШТР әскерінің денін қырып тастап алтайды басып алады. Бір айдан кейін
10000 нан аса ауыр қарумен қаруланған ШТР мен Кеңес әскері алтайға қайта шабуыл
жасайды, жағыдайдың тиімсіз екенін көрген оспан тобы алтайдан шегінеді, 19 мыңнан аса
халық оспанмен ере көшіп боғда бетіне қоныстанады. Сонымен бір уақытта қалибек
сауанда ШТР мен соғысып 13 мың халқымен манасқа шегінеді.
1947 жылы қыста Қытай генералы сұң чи лиян оспанмен кездескен, сұң чи лиян
естелігінде оспан оған былай деген: «Мен Шыңжаң қазағымын, Кеңестегі қазақтармен
қанымыз бір туыспыз, Кеңестік төңкерістен кейін Кеңестіктер Россиядағы қазақтарға
жантүршігерлік жәніштау жүргізді, көп адамды қырып, малын тартып алды, дінни
сенімінен айырды. Қазыр Шыңжаңдағы кей қазақтар сол зұлыматтан қашып келгендер,
сондықтан біз Кеңес одағына кектенеміз!… Іле оқиғасында әлиқан төремен тоқтамға
келіскемін… Кейін байқасам Іле төңкерісінің басшылары Кеңестіктер екен, кеңестік қазақ,
өзбек, ұйғұр, қырғыздар екен. Кейбірі Кеңестен оқыған, Кеңестің құлжадағы консулы
құлжадағы оқиғанға басшылық еткен, олар ШТР ды құрып шықты. Іле жақ мені өздерін
қолдамайды деп ойлап менің көзімді құртпақ болды, орыныма дәлелқанды қойып сол
арқылы менің орынымды бастырмақшы болды, сондықтан мен үкіметтін қолдау күтемін,
олармен соңына дейін айқасамын!» деген.
Бұдан оспан батырдың қазақ ұлытшылы екенін көруге болады, ол Қазақтарға зүлмат
орнатқан Кеңес үкіметі мен коммунизмге жан –тәнімен қарсы болған.
1948 жылы оспан батырды гомин үкіметі үрімжіге қонаққа шақырған кезде түскен сурет
1948 жылы оспанды нанкин үкіметі құрылтайға шақырады, оған ұлы шердиманды
жібереді. Боғда бетінде Алтай әкімшілігі құрылып оспан уәли болады, оспанның елінен
1000 нан аса адам әскерлікке алынып дербес полік болып құрылады.
Қызыл қытаймен арбасу жане қырғын соғыс
Оспан батыр
1949 жылы баркөл жерінде түскен сурет
1949 жылы Америка Гомин үкіметін қолдауын тоқтатты, ал Кеңес үкіметі компартияны
бар күшпен қолдады, соның нәтижесінде Қытайда қызылдар билікке келді. 1949 жылы
қазанда қытайдың 100 мың қосыны Шыңжаңға кірді, гомин армиясы зізе бүкті, ал ШТР
сатқын армиясыда бір тал оқ атпай берілді.
Қызыл қытай әскерімен ШТР әскерінің кездесуі
Оспан тобы қызыл үкіметпен аралық сақтап тұрды, ал ШТР лар оспанды қызыл қытайға
құбыжық ретінде сипаттады. 1950 жылдың көктемінде ақыры қанды соғыс басталады.
Қытай әскерінің бас қолбасшысы уаң жін өз естелігінде былай айтады:
« 1949 жылы 25 қарашада шыңжаң азат болды, бірақ кейбір оспан сияқты теріс азулар
бас көтерді, олар басында 4000 адам болатын, оларға гоминның тізе бүккен әскерлері
қосылып 20000 нан асып кетті. Олар бізді қуып шығып өздері патша болмақ еді, осы
жылы оспан гоминның көне генералдарымен астасып шығыс алты ауданда бүлік тудырды.
6000 гомин әскері мен 45000 нан аса халық қатынасты. 1175 адамды өлтіріп 340000 малды
бұлап кетті. Оспан қару алып тұрып : Құмылды алып қытайдың шегінер жолын кесіп
тастап , онан үрімжіні алып шыңжаңды коммунизімге қарсы базаға айналдыру керек! деп
ұрандады. Осылайша шыңжаңда бандыларды аластау басталды, мен үкімет
армиясына(гомин әскеріне) қанықпын , бірақ оспандарға атты әскерді өзек етіп ( Яғни
ШТР ұлттық армиясін) қимылдауымыз керек болды. Олар атқа мінсе жолбарыс, ал аттан
түссе қой сияқты болады, сондықтан алдымен олардың аттарын жойыңдар, оларға
снарияд, зеңбірек арқылы шабуылдап аттарын шошытып бытырату керек! Дедім. 1-
сәуірде армиямыз 4 бағытта аттанды , оспанда тұрақты әскер жоқ болғандықтан ,
маңындағы руластарымен ақ орыстардан басқасы соғысқа ебдейсіз екен, армияміз әр руға
атылған жолбарыстай тап берді, қарсы жақтан бандыларда қайтарма соққы жасады. Сол
сәтте гүрсілдеп жарылған снарияд дауысы құлақ тұндырды ( демек қытай армиясы танк,
зеңбіректі көп қолданған) , бандылар жер бауырлап шегініп кетті, қазақ малшылары
малдарын айдап кете алмай азаттық армия жақсы деп қол көтеріп бағына бастады.
Армиямыз тағыда шабуылдап 150 бандыны жойып, 800 ін тұтқындап , 9 рудан 14000
адамды құтқарды, оспан қалдық қолымен бәйтікке шегінді… Осы кезде тағы бір банды
атаманы оразбай Тәңір таудың биігіне 2000 жасағымен қоса манас, құтыби , санжыдан
20000 қазақты бастап армиямызға шабуылға өтті, оспан оны естіп қуанып : Оңтүстікке
тартайық! Қытаймен бәйтікте алыспай оразбаймен бірігейік! Депті. Онан хабар алған
армиямыз оның жолын кесті, ол қалдық қолымен төтеп бере алмай гансуға өтіп кетті. 1951
жылы көктемде армиямыз оспанды қайызда 50 үймен отырғанда қолға түсіріп , оған қоса
263 адамды тұтқындады, жәнәбіл бастаған 39 адам өлді, 1100 адам бір жақтылы етілді,
сәуірдің 29 күні оспан үрімжіде өлім жазасына кесіліп атылды, оны көруге 80 мың халық
жиналды…» .
Оспан батырдың қолға түскендегі суреті
Оспан батыр жане бірге жазаға кесілген қытай генералдары
Оспан батыр жане бірге жазаға кесілген қытай генералдары
Оспан батырдың ақтық бейнесі
Бұдан көретініміз оспан батыр бастаған 20 мың өр алтай халқы мен олармен қандас
кезінде алтайдан ауған үрімжі аймағы мен баркөлдегі 60 мыңнан аса қазақтар 1950 жылы
қызыл қытайға қарсы азаттық соғысқа аттанды, оған жиыны оспанға ерген 42000 қазақ
тағы оразбайға ерген 20000 қазақ қатынасқан. Қасан өр алтайдың естелігінде сауанда
қалған арыстанбай моллаларда қытайға қарсы көтеріліс жасап соңынан атылған, ал қазақ
атты полкының генералы закария әшен ұлы қолға түскен қазақ әскерлерді түгелдей
қырғызғаны үшін ашумен келіп уаң жіннің бетіне түкірген, сонысы үшін олда ату
жазасына кесілген. Ал оспандарға қарсы соғысқа тағыда ШТР дың қазақ атты әскерлерін
пайдаланып тағыда қазақты қазаққа салған. Оразбайды биік таудан барлай алмай оның
бұрынғы дұңған досын жансыз етіп жіберіп соңында оларды қоршауға алып жойған! Осы
соғыстарда мыңдаған қытай әскерінің қырылғаны анық! Бірақ әлі күнге оны өздері ашып
айытпаған. Осы күреске қатынасқан қалибек хакім, сұлтаншәріп ауылдары осы жылы
тибет асып кашмирге жетеді, олармен бірге дәлелқан жанымқан ұлы, оспанның
серіктерінің бірі нұрғожай молдажан ұлы, құсайын тәйжілер бар еді, олар 350 адам болып
1942 жылы үндістанға келген 1400 қазақпен қосылып кейін Түркияға жетті. Іледе
тоғызтарау әкімі жанболат сөрті ұлыда қызыл қытайға қарсы күрес бастап, олда өлімге
кесілді, мәлік ажы бастаған бірәзі тибет асқан елге қосылмақ болып жолы болмай қолға
түсіп оларда атылады. ШТр жақтың адамдары кейін түгел қызыл қытайдың жақтастары
ретінде мәнсап алды, 1954 жылы ШТР ға қарасты үш аймақты (алтай, тарбағатай, іле)
Кеңес ұйғұрлық шапан кигізген болса қызыл қытайлар ондағы қазақтың санының
көптігіне мән беріп онда «Іле қазақ автономиялы облсы» құрылды, дәлелқан
сүгірбайевтың ұлы пәтіқан облс бастығы болды. Керісінше 1950-1951 жылдары қызыл
қытайға қарсы оқ атқан санжы, баркөлде сол кезде 100 мыңдай қазақ мекендеп сол жердің
байырғы әрі негізгі тұрғыны бола тұра қазақ облсының құрамына ол жерлерді кіргізбеді,
тек мори , баркөл аудандарын қазақ автономиялы ауданы етіп құрды. Қазыр сол жерлерде
300 мыңнан аса қазақ өмір сүріп жатыр, көбі кезінде алтайдан ауғандар болатын. Оспан
батыр атылғаннан кейін ұлы шердиман өр алтайға қайта оралды, боғдаға ауған ел қайта
орала бастаған болатын, шердиман қарақас қатарлы рулардан 500 адамдық қосын құрып
жалғасты күресе берді, 1952 жылы барып келісімге келді, қытай жақ оспан батырдың
мүрдесін қайтарып береде. 1957 жылы 1947 жылы ауған ел тегісімен мекеніне оралады,
келесі жылы коммуналасу басталғанда қалман ақыт ұлы мен дәлелқан палуан бастаған
көтеріліс туылып көктоғай –шіңгілден 700 ден аса қазақ қатынасты, бір жылда көтеріліс
Оспан батырдың зираты, Шыңжаң, Алтай, Көктоғай ауданы, Күрті ауылы, Қалбағай қыстағы.
жәнішталып көптеген адамдар тарым лагеріне айдауға жіберілді. Сонымен қатар 1951
жылы тибетке шығып кеткен қазақтардың қарсылығыда осы жылы зорға тоқтады, гансуда
«ақсай қазақ автономиялы ауданы» құрылды. Осылайша қатайдаға қазақтардың ұлыт
азаттық күресі түбегейлі тоқтады.
Алтай қазақтарының төңкерісі мен төңкерістік үкіметінің кейбір ерекшеліктері
1. Алтай қазақтарының төңкерістік үкіметінің туы Абақ керейдің аруақты батыры ,
ұраны болған Ер жәнібектің Абылай ханның қолынан алған ақ туы болды, бұл ту
Жәнібек батыр ұрпақтарында сақталып, осы төңкерісте оны алып шығып ұран
шақырып батырларды топтаған, бұл көгедай ордасындағы кей жағыдайлармен
ұқсас, көгедай ордасы кезіндеде қызыл аяқ, беген шабылған қара сеңгір қатарлы
соғыстарда қол бастаған батырлар осы туды көтерген. Негізі сол орданың
дәстүріне сай «төріт би-төре заңы» ел ішіндегі дау –шарларды шешуге
қолданылды.
2. Әскери құрлымы жағынан руларды негіз етіп қосын құрылды, әр рудан қос
жасақталды, Молқы, Қарақас, Жәнтекей сияқты рулардың тағы басқа рулардың
қосы болды, бұл Шыңғысхан заманындағы әр рулардан құралған мыңдықтарды
есімізге түсіреді, мысалы Қоңыраттың 3 мыңдығы, ойраттың 4 мыңдығы
дегендей. Қосын көбейгенде 5000 адамға дейін жеткен, алғашында шоқпар,
қылыш сияқты қаруларды қолданса кейін мылтық, автомат, пулемет қолданды.
Негізі атты әскерлер болып әр жауынгердің аты мен қаруы өзінен болды, далада
аң атып жеп , арқасына тұлыпқа салған талқанына май араластырып жеп түзде
жүре беретін, бұл жағынанда Шыңғысханның атты әскерінің дәстүрінің сарқыны
бар, ол алтын орда, қазақ ордасынан бері үзбей жалғасып келгені анық. Киінісі
жағынанда қарапайым болып үстінде ішігі, басында тымағы болды. Ұрыс
тәсілдеріде далалық көшпенділердің дәстүрі бойынша болып, өз жерінде отырып
өздерінен он есе көп жауды қырып тастап отырды, 11 жылдық соғыста 40 мыңнан
аса қытай шеріктерін қырғынға ұшыратты.
3. Осызамандық сипаттары. Негізі 20 ғасырдағы от қарулармен қаруланды, кейін
телеграмма сияқты хабарласу аспаптарын қолданды. Төңкерісшілерге
Алашордашылардың идеясы 1920 жылдардағы оқу –ағарту арқылы әсіресе 1933-
1939 жылдардағы Шәріпқанның тұсында жаппай таралды. 
Далалық әскерлер
kerey.kz
Пікір қалдыру