سۋرەتتەر سويلەيدى تاريح تۇلعالار قازاق شەجىرەسى

التاي قازاقتارىنىڭ توڭكەرىستىك ۇكىمەتى

kerey.kz

 |  Apr 24, 2019

(وسپان باتىردىڭ تۋعانىنىڭ 120 جىلدىق مەرەي تويىنا ارنالادى)

ەرزات كارىباي

    قىتايداعى قازاقتار تاريحىندا جانە شىڭجاڭ تاريحىندا «ءۇش ايماق توڭكەرىسى» نە دۇرىس
تاريحي باعا بەرىلىپ شىڭجاڭ جەرلىە تاريحىنان ورىن بەرىلگەن، ارينە اتالعان ءۇش ايماقتا
(التاي ،تارباعاتاي، ىلە) قازاقتار باسىم بولا تۇرا، توڭكەرىستەدە جەتەكشى رول ويناعانىنا
قاراماستان ونى ۇيعۇردىڭ ەنشىسىنە مەنشىكتەپ بەردى، حالقارادادا وسىلاي تانىم
قالىپتاسقان. وعان نەگىز 1944 جىلى12 قۇرىلعان ۇكىمەتتە باسشىلىقتا قازاقتار بولمادى،
ۇكىمەت ءتىلى ۇيعۇر ءتىلى بولدى، تاريحي سۋرەتتەرىمەن حۇجاتتارىدا دەرلىك سولاي بولدى!
دەمەك ەكىنشى شىعىس تۇركىستان جەرلىك حالىق سايلاماعان زاڭسىز ۇكىمەت ەدى! ەگەر زاڭدى
ۇكىمەت بولسا تۇتاس ءۇش ايماقتاعى 720 مىڭ حالىقتىڭ 53% ءىن ۇستايتىن قازاق بيلىكتە
بولعان بولار ەدى! كەيىنگى اتالمىش ۇكىمەت قازاق مۇددەسىنە ساياتىندا ەشقانداي جۇمىس
ىستەمەدى، قىتاي ۇكىمەتىمەن كەلىسسوزدەدە ۇيعۇردىڭ مۇددەسىن العا تارتتى. ال كوپ جۇرىت
نازاردان تىس قالدىرعان تاعى ءبىر ۇكىمەت بولعان، ول «التاي قازاقتارىنىڭ توڭكەرىستىك
ۇكىمەتى» بولاتىن! ونىڭ باسشىلارى تۇگەل قازاقتار، قارۋلى كۇشتەرىدە قازاقتاردان
قۇرالعان بولاتىن، دەسەدە بۇل تۋرالى كوپ ايتىلماي تاسادا قالعان، قاتىستى تاريحي
سۋرەتتەرىمەن حۇجاتتارىدا ءالى اشىلماعان! ءبىر قىزىعى 1954 جىلى سول ءۇش ايماقتا «ىلە
قازاق اۆتونوميالى وبلسى» قۇرىلعان، وسى وبلس قۇرامىنا سول زاماننىڭ وزىندە 100
مىڭداي قازاق قونىستانعان شىعىس ايماق ءتاڭىرتاۋ-باركول كىرمەي قالدى. قازىر سول
جەرلەردە قىتاي ۇكىمەت ساناعىمەن 300 مىڭنان اسا قازاقتار ءومىر سۇرۋدە! دەمەك سول
زاماندا رۋحى جانشىلماعان جارتى ميلليون قازاقتى ەكى يمپەريا رەسەي مەن قىتاي
جاقتىرمادى، ەرلىك تاريحىنىڭ ءوزىن باسقاعا بۇرۋعا تىرىستى. 1940 جىلى ءور التايدان
باستالعان كوتەرىلىستەن تارتىپ 1944 جىلى 24 قازاندا التايدا قازاقتاردىڭ توڭكەرىستىك
ۇكىمەتى ورنادى، 1945 جىلى قازاندا «شىعىس تۇركىستان» عا قاراتىلدى. «التاي
قازاقتارىنىڭ توڭكەرىستىك ۇكىمەتى» قالاي قۇرىلدى؟ نە ءۇشىن تاراتىلدى؟ حالىق كوڭىلىنەن
قالاي ورىن الدى؟ دەگەن سۇراقتاردىڭ تۋى زاڭدى، تومەندە وسى تاقىرىپقا شامامىزشا
توقتالامىز.

ۇكىمەتتىڭ قۇرىلۋىنا نەگىز بولعان تاريحي تامىر

التايداعى قازاقتاردىڭ توڭكەرىستىك ۇكىمەتى سول توپىراقتى مەكەندەگەن قازاقتاردىڭ ۇلت
ازاتتىق كۇرەسى ناتيجەسىندە بارلىققا كەلگەن. تاريحي تامىرىن «كوگەداي ورداسى»
كەزەڭىنەن ىزدەگەن دۇرىس، ۇيىتكەنى 1790 جىلى پەكيندە ءمانجوۋ پاتشاسىمەن جولققان

كوگەداي ورتالىققا توتە قارايتىن، جىلىنا 81 ات قانا المان تولەيتىن، ىشكى جاقتا تاۋەلسىز
ءوزىن-ءوزى بيلەيتىن شارتتى قابىلداتىپ ، ءوزى سۇلتاندىق شەن العان بولاتىن. ءوز الدىنا زاڭى
بار دەربەس كننيازدىق رەتىندە ءومىر ءسۇردى. 1912 جىلى ءمانجوۋ يمپەرياسى قۇلادىدا قىتاي
بيلىگى ورناي باستادى، التايدىڭ ورتالىق ۇكىمەتكە توتە قارايتىن ستاتۋسى جويىلدى،
وسىدان باستاپ قىتاي بيلىگى اۋداندار قۇرىپ ساقشى ورنالاستىرىپ، المان –سالىقتى
اۋىرلاستىردى، وعان قارسى جۇزدەگەن ادامدىق قارۋلى قوسىنىن باستاپ زۋقا باتىر قارسى
شىقتى، 1929 جىلى زۋقا باتىردىڭ باسى الىندى، ونان كەيىن جانتايلاق، اكىم باتىرلاردىڭدا
باسى الىندى. 1932 جىلى باركولدە قارۋلى قوسىنى بار ءالىپ ۇكىردايدىڭ باسى الىنىپ 107
ادام قوسا قىرعىندالدى. 1933 جىلى كوممۋنيس شىڭ شىساي شىڭجاڭ بيلىگىن تارتىپ
الدى، ول باستابىندا قازاقتارعا قاراتا جاقسى ساياساتتار قولداندى، شارىپقان كوگەدايەۆ
التايدىڭ بيلەۋشىسى بولىپ تاعايىندالدى، سول تۇستا التايدا وقۋ –اعارتۋ زور تابىستارعا
قول جەتكىزپ 6000 نان اسا قازاق بالاسى جاڭاشا مەكتەپتەردەن وقىدى، كەڭەس وداعىنا
وقۋشى جىبەرىلدى، 1920 جىلدارى كەلگەن «الاش زيالىلارى» دا اعارتۋ جۇمىستارىنا اياماي
ۇلەس قوستى، سولاردىڭ ءبىرى عاپباس ءمۇپتي ەدى. التايدا «ەرىكتى التاي» ، «جاڭا التاي» سياقتى
گازەت جۋرنالدار شىعىپ وتىردى. وسىلايشا حالىقتىڭ ساۋاتتىلىق دەڭگەيى ءبىرشاما
كوتەرىلدى. سونىمەن قاتار التاي بەتىندە كوپتەگەن قاندى سوعىستاردا كوپ بولعان، «بەگەن
شابالعان قارا سەڭگىر»، «قىزىل اياق شاپقىنشىلىعى»، « بوكە اۋعان»، «اق ورىس شاپقىنى»،
«قانگەلدى-سەكەل قىرعىنى» سياقتى سوعىستاردا بولعان، حالىقتا كوشپەندى جاۋىنگەرلىك رۋح
ساقتالعان ەدى.

زۋقا باتىر

قان كەشكەن ءور التاي-ءبىرىنشى كوتەرىلىس

1939 جىلى باركول قازاقتارى شىڭ شىسايعا قارسى كوتەرىلىپ شىعىس پروۆينتسيالارعا
كوشتى، ءبۇنىڭ سوڭى تراگەديالى «تيبەت اسقان كوش» كە ۇلاستى. سونىمەن قوسا سول جىلى
التايدا جيىندار اشىلىپ «مىلتىق جيناۋ» ارەكەتى باستالدى. 1930-1933 جىلدارى شىعىس
شىڭجاڭدا بولعان توڭكەرىسكە قاتىسقان قازاقتار كوپ بولاتىن، باركولدەگى ءالىپتىڭ تۇبىنەدە
وسى توڭكەرىستىڭ ءساتسىز اياقتالۋى جەتكەن بولاتىن. باركولمەن التاي ەلى ءبىر ەل ەدى، باركول
قازاقتارى دەرلىك التايدان بارعاندار ەدى. 1937 جىلى قىتاي –جاپون سوعىسى باستالدىدا
كەڭەس ۇكىمەتى قىتايدى قولداپ ولارعا قارۋ-جاراق بەردى، تاسىمال جولى بويىندا قازاقتار
وتىرعاندىقتان ءتۇرلى سىلتاۋلارمەن جول حاۋىپسىزدىگى دەگەندى سىلتاۋ ەتىپ قازاقتاردى
اياۋسىز جانىشتادى. 1939 جىلى التاي ايماعى بويىنشا شارىپقان كوگەدايەۆ، اقىت قاجى،بۇقات بەيسى، دالەلقان، قالەل ءتايجى، ساقسايباي ۇكىرداي، قاراعۇل زالىڭ باساعان 40 ادام قولعا الىندى، ونىن باسقا رۋ باسىلاردىدا جىپكە تىزگەندەي ەتىپ شەتىنەن قولعا الا باستادى. ءيسىلام ءدىنىن قورلاپ قۇران كىتاپتارىن ورتەدى، اقىرى ىزا كەرنەگەن حالىق اق سويىلىن قولعا الىپ اتقا مىنۋگە ءماجبۇر بولدى!

شارىپقان كوگەدايەۆ

1940 جىلدىڭ باسىندا كوكتوعاي اۋدانىنداعى مولقى رۋىنىڭ ۇكىردايى (بولىس ) ەسىمقان
يمانباي ۇلى مىلتىق جيناعالى كەلگەن اۋدان اكىمى ءشۇي ىر ءليندى جەتى ادامىمەن ءولتىرىپ
قارۋىن الدى، قاراقاس اقتەكە ءبىي ساقشى سارنوعايمەن قوسا ءۇش ادامدى ءولتىردى، وسىلايشا
ەكى رۋدان 700 ءتۇتىن كوتەرىلىسكە شىعادى. (نەگىزگى بايانداۋلار سول ۋاقيعالار كۋاگەرى ۋاحيت
ءتايجى حالەل ۇلىنىڭ ەستەلىگى نەگىزىندە جازىلدى). ولارعا شىڭگىلدەن ىرىسبەك باستاعان 80
اسكەر باستىقتىرۋعا جىبەرىلەدى كوتەرىلىسشىلەر ولاردى تۇگەلىمەن جويادى، تەك 3-4 ادام عانا
قۇتىلادى، 100 تۇيە اسكەري زاتتار ولجاعا تۇسەدى. وسى سوعىستا سۇلەيمەن ءنۇسىپ ۇلى
مەرگەندىگىمەن كوزگە تۇسەدى. وسىدان سوڭ نوعايباي، ىرىسحان، زاتەلباي، مۇسا مەرگەن
باستاعان 1000 وتباسى شىڭگىل ەلى كوتەرىلىسكە قوسىلادى. ءبىر اي بويى سوعىس بولىپ
نوعايباي، زاتەلباي باستاعان 40 تان اسا ازامات ەرلىكپەن قازا بولادى، 500 دەن اسا قىتاي
اسكەرىن جويىپ ، 500 دەن اسا قارۋ، 700 ات، 300 تۇيە اسكەري زاتتاردى ولجالايدىدا
كوتەرىلىسشىلەر ءتىپتى كۇشەيەدى. ونان موڭعوليا شەگاراسىنا بارعاندا موڭعول اسكەرلەرى
وق اتىپ قامىسقا ءورىت قويىپ 100 دەن اسا ادام وپات بولادى، ەسىمقان، اقتەكە، مۇسا مەرگەن
باستاعان توپ ۇلكەن قاپتىققا كەتەدى، سۇلەيمەن باستاعان 100 دەن اسا جىگىت قارامايلىعا
بەكىنەدى. قاپتىققا بەتتەگەن ەلدى 2000 اتتى اسكەرمەن قۋالايدى، وسى سوعىستا جاۋ
اسكەرىنەن 3 ادام عانا قۇتىلىپ قالعانى تۇگەل قىرىلادى، ءمۇسا مەرگەن وسى سوعىستا وققا
ۇشادى، كىشىكەي اتتى قازاق ورىس گەنەرالىن جەكپە-جەكتە ولتىرەدى. ورىس گەنەرالىنىڭ
باسىن سۇراعاندا ىرىسقان: «سەندەر بىزگە ماسكەۋگە اپارىپ اتىپ تاستاعان اليقاننىڭ
باسىن اكەلىپ بەرسەڭدەر بەرەمىز!» دەپ جاۋاپ قايتارىپتى. سول كەزدە وسپان باتىر 40
اداممەن بارىپ 40 قانشا جاۋدى ءولتىرىپ 200 تۇيەگە ارتىلعان اسكەري زاتتاردى قولعا
تۇسىرەدى، وسىدان باستاپ «وسپان باتىر» اتالا باستايدى. ەل بايتىككە بەتتەپ بارا جاتقاندا
تاعىدا ۇرىس بولىپ اقتەكە باتىر بومبىدان قازا بولادى. كوتەرىلىسشىلەر تۇرعىنداعى(جەر
اتى) قاراقاس پەن شەرۋشىدەن 300 ءۇيدى قۇتقارادى ارال ەلىمەن بىرىكتىرەدى. سۇلەيمەن
قاراتۇڭكەدە جاۋمەن سوعىسىپ 70 تەن اسا جاۋدى جويادى، قاراشورادا 50 ءىن جويادى. 1940
جىلى ماۋسىمنان تامىزعا دەيىن جاۋ قولىنان تاعى 300 ءۇيدى بوساتىپ الادى، ارال ەلىنەن
2000 ءۇي كوتەرىلىسشىلەرگە قوسىلادى، سۇلەيمەن، وسپاندار 500 اداممەن بارىپ جاۋ قولىنان
تاعىدا 400 ءۇيدى قۇتقارىپ الادى. وسىلايشا كوتەرىلىسشىلەر 3000 نان اسا تۇتىنگە، 2000
قارۋلى قوسىنعا يە بولادى. قازان ايىنداعى سوعىستاردا 700 دەن اسا جاۋدى قىرىپ
تاستايدى. سول كەزدە شىڭ شىساي ەلدەسۋ تالابىن قويىپ ۇگىت قاعازدارىن ۇشاقپەن بوراتا
باستايدى.
كوتەرىلىسشىلەر اقىلداسا كەلە ۇكىمەتكە مىناداي تالاپتاردى قويادى:
1. قولعا الىنعان بارلىق التاي ۋاكىلدەرىن بوساتۋ، ولگەندەرىنىڭ سۇيەگىن بەرۋ;
2. كوكتوعاي-شىڭگىلدە ساقشى مەكەمەسىن قۇرماۋ;
3. التايدا قازاقتار باسشى بولۋ;
4. وتكەن ءىستى قۋزاماۋ;
5. قارۋدى جيماۋ;
6. قيىنشىلىقتا قالعان مالشىلارعا ۇكىمەت كومەك بەرۋ;
اككى شىڭ شىساي قارۋ جيماۋ دەگەن شارتتان باسقاسىنىڭ ءبارىن قابىلداعانىن ءبىلدىرىپ
ماقۇل بولادى، التايعا قازاقتار باسشى بولۋ دەگەن شارتتىڭ وزىنەن كوگەداي زامانىنانبەرگى جالعاسقان التاي قازاقتارىنىڭ ءوزىن-ءوزى باسقارۋ داعدىسىن قايتا جاڭعىرتۋ

تىلەگىن كورۋگە بولادى. شارت بويىنشا ءبىر ءبولىم ادامدار بوسايدى بۇقات التايعا ءۋالي،
جانىمقان ورىنباسارى بولادى، دالەلقان سۇگىرباي سارسۇمبەنىڭ ورىنباسار اكىمى،
راحات حالەل كوكتوعاي اكىمى ، كادىرباي كوكتوعاي ساقشى باستىعى، كوكسەگەن شىڭگىل اكىمى
بولادى. وسىدان سوڭ قارۋدىڭ كوبى تاپسىرىلىپ كوتەرىلىس ۋاقىتشا توقتايدى.
قان كەشكەن ءور التاي-ەكىنشى كوتەرىلىس
شىڭ شىساي مىڭداعان اسكەردى كەن اشادى دەگەن سىلتاۋمەن كوكتوعايعا تاسيدى، كوكتوعاي
ساقشى باستىعى كادىرباي ءىز-توزسىز جوعالادى. ىرىسقان اۋىرعان كەزدە جانىمقان
جىبەرگەن ەمشى وعان قاستىق جاساپ ءولتىرىپتى دەگەن ءسوز تارالادى، راحاتتىڭ سارى ىزىنە ءشوپ
سالىنىپ باسى قاتەردە قالعاندا قىرداعى ۇيىنە قاشىپ كەتىپ ءۇيىن الدىرىپ الادى.
وسىلايشا كوتەرىلىس تاعى باستالادى دا وعان كوكتوعاي-شىڭگىلدەن 3800 ءۇي 20 مىڭعا تاياۋ
ادام قاتىناسادى، بىراق جاۋ اسكەرى قارۋى، ازىرلىگى كۇشتى بولادى، كوتەرىلىسشىلەر بىرنەشە
ايدا جاۋدى الدە نەشە رەت ەسەڭگىرەتە جەڭىپ مىڭداعان جاۋدى قىرادى. سول جىلى ءور
التايدا تابيعات انا وزگەشە مىنەز كورسەتىپ قار قالىڭ جاۋادى، ءبىر سوعىستا كوتەرىلىس
باسشىسىنىڭ ءبىرى سۇلەيمەن وققا ۇشادى، ەل ىشىنە ىرىتكى تۇسەدىدە كوتەرىلىسشىلەر ىرىقسىز
ورىنعا تۇسەدى. قيىن ساتتە جانىمقاندى «قۇداي ،قۇران» دەگىزىپ ەلشىلىككە جىبەرەدى، وعان
سەنگەن ەل باسىلارى باعىنادى، كوتەرىلىس باسشىلارىنان حالەل، راحات، ەسىمحان، بۇقات
قاتارلى 14 ادام قولعا الىنىپ ۇرىمجىگە جوتكەلەدى، ولاردىڭ كوبى تۇرمەدە ولەدى.
دالەلقاندى كەڭەس كونسۋلى ۇرلاپ كەڭەس وداعىنا اكەتىپ ەكى جىل تاربيەلەيدى. وسپان
باستاعان 40 شاقتى ادام باعىنباي قۇمعا كىرىپ كەتەدى.

وسپان باستاعان قوزعالىس

وسپان قۇمعا كىرىپ كەتكەننەن كەيىن ونى جويۋعا ءبورىپجاپ باستاعان 100 دەن اسا اسكەر
جىبەرىلىپ ونىڭ ەكىنشى ايەلىمەن ءۇي ءىشىن قولعا الادى. 1943 جىلى وسپان قولى 400 ادامعا
كوبەيەدى. وسى جىلى التايداعى قىتاي ارمياسىنىڭ سانى 20000 نان اسىپ كەتەدى. 1943
جىلى شىڭ شىساي بۇرىن ءوزى ارقا سۇيەگەن كەڭەس وداعىنان بەت بۇرىپ ، كەڭەستىك مىڭداعان
ادامدى ءبىر تۇندە شەگارادان قۋىپ شىعادى. وسىدان باستاپ كەڭەس ۇكىمەتى وسپاندى
قولداۋعا وتەدى.
1943 جىلى شىلدە ايىندا موڭعوليادان وسپان باتىرعا ەلشىلەر كەلىپ كەزىگىپ قايتادى،
قىركۇيەك ايىندا وسپان باتىر موڭعولياعا قاپاس، شەرديمان قاتارلى ۋاكىلدەرىن جىبەرىپ :

ەندىگارى موڭعول شەگاراسىن مازالامايتىنىن; كەڭەستىك كەنشىلەرگە تيىسپەيتىنىن; ەسەسىنە
موڭعولياعا مال اپارىپ قارۋعا ايىرباستاۋعا جول قويۋىن تالاپ ەتتى. قازان ايىندا
شىڭگىلدىڭ بۇلعىن وزەنى بويىندا «التاي قازاقتارىن كوركەيتۋ كوميتەتى» قۇرىلىپ وسپان
باستىق بولدى، سۇلۋباي اسكەر باسى ساردار بولىپ سايلاندى، ءار رۋعا حات جازىلادى. وسى
جيىندا مىناداي 8 ءتۇرلى ماقسات العا قويىلادى:
1. قازاق ۇلتىن ەركىندىك ،تەڭدىككە شىعارۋ.
2. التايدىڭ ءار اۋدانىن قازاقتار وزدەرى باسقارىپ وزدەرى ۇكىمەت قۇرۋ.
3. التايدا قازاق قارۋلى كۇشتەرىن قۇرۋ.
4. قىتاي ۇكىمەتى قولعا العان ادامداردى بوساتىپ الۋ.
5. قىتاي ۇكىمەتىنىڭ قازاق مالشىلاردىڭ مالىنا تيسۋىنەن ساقتانۋ.
6. ۇكىمەتكە المان-سالىق تولەمەۋ.
7. التايدان قىتايلاردى قۋىپ شىعىۋ، قىتايلاردىڭ قونىستانۋىن شەكتەۋ.
8. كەڭەس وداعى، موڭعوليا سياقتى ەلدەرمەن ساۋدا بارىس كەلىستى كۇشەيتۋ.
وسى جيىندا وسپان باتىر : «ۇلت مۇددەسىن قورعايتىن باتىرلار مەنىڭ سوڭىمنان ەرىڭدەر!
قولدارىڭا قارۋ الىڭدار! ايىتپەگەندە اتا-بابالاردىڭ ارۋاعىنا شەت كەلگەن بولاسىڭدار!»
دەپ ۇران تاستايدى. جىل سوڭىندا وسپان 300 اسكەرمەن ۇرىمجىگە شابۋىل جاساماق بولادى.
وسى كەزدە 5000 نان اسا قىتاي اسكەرى اۋىر قارۋلارمەن قارۋلانىپ وسپاننىڭ 500 جاساعىنا
شابۋىل جاسايدى، سوعىس قارا بۇلعىن مەن دۇرە اراسىندا بولادى، ەكى جاق قاتتى
شايقاسادى، جاۋ اسكەرى ون ەسە كوپ، ونىڭ ۇستىنە تانك، زەڭبىرەگى مەن سوعىس ۇشاعى
بولعاندىقتان وسپاندار شەگىنەدى، وسى بارىستا قورشاۋدا قالعان وسپاندى سۇلۋباي كەلىپ
قۇتقارىپ الادى.
1944 جىلى كوكتەمدە وسپان موڭعوليا باسشىسى چويبالسانمەن كەزدەسەدى، موڭعوليا
وسپان توبىنا 395 ۆينتەركا، 30 پۋلەمەت، 70 اۆتومات بەرەدى. كوكەك ايىندا كوتەرىلىسشىلەر
700 ۇيگە كوبەيەدى. كوپ ۇزاماي بۇلعىنداعى قىتاي بازاسىنا شابۋىل جاسايدى، موڭعوليا
سوعىس ۇشاعىمەن كومەك بەرەدى،وسپاننىڭ قولى 1000 ادامنان اسىپ سوعىستا مىڭنان اسا
قىتاي اسكەرىن جويىپ شىڭگىل اۋدانىن ازات ەتەدى، سۇلۋباي باتىر سوعىستا ەرلىكپەن قازا
بولادى. 24. 04 .1944 كوكتوعاي اۋدانىنا شابۋىل جاسايدى، ماۋسىمنىڭ ەكىسى كۇنى
كوكتوعاي الىنادى، 3 مىڭنان اسا قىتاي اسكەرى جويىلادى. كوتەرىلىسشىلەردىڭ قول
استىنداعى حالىق سانى 30 مىڭنان اسىپ كەتەدى، ءور التايدىڭ ەكى اۋدانى ازات بولادى. 1944
جىلى ماۋسىمدا 1000 نان اسا قازاق قوسىنى سارسۇمبەگە (قازىرگى التاي قالاسى) شابۋىل
جاسايدى. كوپ ۇزاماي باتىس بەس اۋدانعا 1000 نان اسا قارۋلى كۇشتەر جىبەرىلەدى.

وسپان باتىرمەن چويبالسان

1944 جىلى 12 قازاندا شىڭگىلدىڭ بۇلعىن وزەنى بويىندا « التاي قازاقتارىنىڭ
توڭكەرىستىك ۇكىمەتى» قۇرىلادى. ۇكىمەت باستىعى وسپان باتىر بولادى، وسى جىلى كوكتەمدە
كەڭەس وداعىنان موڭعوليا ارقىلى ورالعان دالەلقان سۇگىرباي ۇلى اسكەري باسشى بولادى.

مومىنباي بي

ۇكىمەتتە 12 تۇراقتى جورا بولادى، ولار : 1. وسپان 2. دالەلقان 3. ادىلقان 4. كوكسەگەن 5.
مومىنباي بي 6. ۋاتقان 7. ءلاتىپ 8. سۇلەيمەن 9. اسحات ماڭكەي 10. كارىپ زاڭگى 11. رامازان
زالىڭ 12 . موللا سىلام(ۇيعۇر) .ءار اۋداننىڭ اكىمى بەلگىلەنەدى، قارۋلى كۇشتەر سانى 2380
ادامعا جەتەدى. ولاردى 9 ۇلكەن توپقا بولەدى، ءار رۋدا بىردەن اسكەر باسى بولادى، مىسالى
مولقى جاساعىنا قاپاس، جىلقايدار باسشى، شاقاباي جاساعىنا قۋانىشباي، نۇرعوجاي
باسشى بولادى. موڭعوليادان كەلگەن اقىلشىلارعا ەكى ءۇي تىگىلەدى، ولاردى «اق ءۇي»، «كوك
ءۇي» دەپ اتايدى، ولاردىڭ ىشىندە ماجىك، بوگدانوۆ، قالقاباي، قۇرمانقان سياقتى
جانسىزدار قىزىمەت ەتەدى. جىل سوڭىنا تاياعاندا موڭعوليا اقىلشىلار ۇيىرمەسى مەن
دالەلقان سۇگىربايلار تومەنگى التايدىڭ بەس اۋدانىنداعى حالىقتى بەرى كوشىرىپ الۋ
ۇسىنىسىن ورتاعا قويادى. نۇرعوجاي باستاعان توپ ورمەگەيتى اسۋى ارقىلى سارسۇمبەگە بارىپ
بۋرىلتوعاي، سارسۇمبە ەلىن موڭعوليا ارقىلى كوشىرىپ ششىڭگىلگە اكەلەدى. بۋىرشىننىڭ
جارىم ەلى كوشپەي قالادى دا، قابا مەن جەمەنەي ەلى كەڭەس جەرىنە اپارىلادى. تومەنگى
التايدان كەلگەن ەلگە جەر جەتىسپەيدى، موڭعوليا جاق سوزىنەن تانىپ جەر بەرمەگەندىكتەن ەل
قاتتى قيىنشىلىققاۇشىرايدى، سول جىلى اۋىر اپات بولىپ قار قالىڭ جاۋادى، مال
قىرىلادى، كوپتەگەن ادام اشتان قىرىلادى. بۇل كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ «قازاق ۇكىمەتى» نە
جاساعان قاستاندىعى بولاتىن! ولار ءۇشىن قازاقستانمەن ىرگەلەس جەردە قازاق ۇكىمەتىنىڭ
بولۋى اسا ءتيىمسىز ەسەپتەلىندى، ەندىگى جەردە ەسەپتى باسقادان سوعىپ، قازاق جەرىنەن قازاقسىز
ۇكىمەت قۇرماق بولدى.

قوس ۇكىمەت قاتار ءومىر سۇرگەن ءبىر جىل

1944 جىلى شىڭ شىساي نانكين ۇكىمەتىنە ورمان ءمينسترى بولىپ اۋىسىپ ورىنىنا ۋ
جۇڭشين كەلەدى. 1944 جىلى تامىز ايىندا ىلەنىڭ نىلقى اۋدانىندا اكبار باستاعان قازاق
پارتيزاندار كوتەرىلىسى تۋىلادى، ەكى ايدا 1300 ادامعا جەتەدى، 1944 جىلى 11 ايدا وسى
پارتيزاندارمەن كەڭەستەن كەلگەن اسكەرلەر قوسىلىپ قۇلجا قالاسىن باسىپ الىپ 12
قاراشادا «شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى» قۇرىلدى. بۇل ونان بۇرىن الماتى قالاسىندا
قۇرىلعان بولاتىن! ءاليحان تورە ۇكىمەت باستىعى بولادى، حاكىمبەگ قوجا ورىنباسارى
بولادى. ۇكىمەتتە 16 مۇشە بولادى، ولار: 1. ءاليحان تورە (وزبەك), 2. حاكىمبەگ قوجا (ۇيعۇر،
تۇرپان بەگىنىڭ بالاسى), 3. بۋكا امبال(موڭعول) 4. پالينوۆ (بەلورۋس) 5. پاتەي يۋانوۆيچ
لەسكين(ورىس) 6. راقىمجان سابىرقاجى(ۇيعۇر) 7. ابدىكارىم ابباس(ۇيعۇر), 8.سالجانباي
باباجان(وزبەك), 9. عاني يولداش (وزبەك), 10 ابدۇرۇپ ماقسۇم(وزبەك), 11. ابىلقايىر
تورە(قازاق) 12. قاينام ءابدۇللا (ۇيعۇر، عايني باتىر اتالادى) 13. ءانۋار مۇسابايەۆ (ۇيعۇر)
14. مۇقامەدجان ماقسۇم (وزبەك) 15.قاسىمجان قامباري(ۇيعۇر) 16. سايپيدەن ازەزي(ۇيعۇر).

شتر ۇكىمەت باسشىلارى سولدان وڭعا قاراي: ءانۋار مۇسابايەۆ، احمەتجان قاسمي،
راقىمجان سابىرقاجى، ابدىكارىم ابباس
ىلە ايماعىندا 450 مىڭ حالىق بولىپ ونىڭ 220 مىڭى قازاق، 140 مىڭى ۇيعۇر بولاتىن،
قالعانى موڭعول، سىبە ،قىتايلار، قالالاردا ازداعان وزبەك، ورىس، تاتارلار بار بولاتىن،
كەڭەس وداعى قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسىمەن ساناسپاي حالىق سايلاماعان «شىعىس تۇركىستان
رەسپۋبليكاسى» زاڭسىز ۇكىمەتىن قۇرىپ شىعادى، قۇرامىندا جالعىز قازاق ابىلقايىر تورە
ەدى، ول مال شارۋاشىلىعى مينسترى بولادى. بۇل شىنىن ايتقاندا ۇلكەن قورلاۋ بولاتىن،
ىلەدەگى كوتەرىلىستى باستاعان اكبار مەن سەيىتتى جاسىرىن ءولتىرىپ ۇكىمەكتە سانى از وزبەكتى
باسشى قىلادى، ۇكىمەت ءتىلى ۇيعۇر ءتىلى بولىپ، ءىس قاعازدار مەن قۇجاتتار وسى تىلدە جۇرىلەدى.

شتر ۇكىمەتىنىڭ ءبىر قۇجاتى

شتر ۇكىمەت بانكىنىڭ زايومى
كەڭەس ۇكىمەتى قۇلجادان ۇكىمەت قۇرۋمەن بىرگە 14-15 مىڭ اۋىر قارۋمەن قارۋلانعان ءوز
اسكەرىن قوسا كىرگىزدى، مىسالى كەڭساي اتتى پولكى قازاقستاننىڭ قازاق-ورىس جاساقتارىنان
قۇرالعان بولاتىن، كوماندير لەسكين، مىندەتى التاي مەن تارباعاتايدى ارالاپ سونداعى
ۇكىمەت ورىندارىن قىزىلداندىرىپ كەڭەستىك ادامداردى قويۋ بولاتىن. ال تەكەس اتتى
پولكى قىرعىزستان اسكەرلەرى بولىپ تورعايەۆ، ماۋلەنوۆ دەگەن باسشىلارىدا
قىرعىزستاندىقتار ەدى. ەگەردە وسى تاجىريبەلى اسكەرلەرمەن اۋىر قارۋلار بولماعاندا
ۇكىمەت اسكەرىنىڭ بەرىك قورعاندارىن تالقانداۋ قيىن ەدى. ىلەنىڭ قازاقتارىنان توعىزتاراۋ
5- اتتى پولىك قۇرىلادى. 1944جىلى التايدا 20 مىڭنان استام قىتاي اسكەرى سوعىسقاندا
ىلە دە 2.5 مىڭداي عانا قىتاي اسكەرى قالعان بولاتىن، قارۋلارىدا كونەرگەن بولاتىن، وسىنى
ەسكەرگەن كەڭەس ۇكىمەتى قۇلجادان شتر قۇرىپ شىعادى. ۇكىمەت كەڭەستىك فورمادا
جاساقتالىپ كەڭەس كونسۋلىنىڭ نۇسقاۋىمەن ارەكەتتەنەدى، شتر ءارمياسىدا كەڭەس كيىمىنە
ۇقساس كيىم كيدى. ىلەنىڭ 11 اۋدانىندا تەك توعىز تاراۋ مەن كۇنەسكە عانا قازاقتان اكىم
قويىلادى.
تارباعاتاي ايماعىندا 1945 جىلعا دەيىن تىنىشتىق بولدى، 170 مىڭ حالىقتىڭ 100
مىڭنان ارتىعى قازاقتار بولاتىن. تولى اۋدانىكولەمىندە جىل باسىنان باستاپ قازاقتار
ارەكەتتەنە باستايدى، شىلدەدە 700 ادامدىق پارتيزاندار پايدا بولادى، ولاردان
تارباعاتاي 6- اتتى پولىك قۇرىلىپ وعان تاعىدا كەڭەستىك قايسا دۇيسەنبەكوۆ كوماندير
بولادى. تارباعاتاي ايماعى الىنىپ بولعان سوڭ كەزىندە كەڭەسكە گەرمان سوعىسىنا 500
اتتى ەر-تۇرمانىمەن بەرگەن جومارت باي قازاق باسباي ءۋالي بولادى، بىراق ونىڭ توڭىرەگىن
ۇيعۇر، وزبەكپەن تولتىرادى. ءۇرىمجى ايماعىنا قاراستى ساۋان اۋدانىندا قاليبەك،
تاكىماندار باستاعان پارتيزاندار قۇرىلىپ 1700 دەن اسا جاۋدى جويادى.

التاي قازاق قارۋلى كۇشتەرى

1945جىلدارداعى وسپان باتىر

1945جىلى التايداعى سوعىس قيمىلدارى باياۋلايدى، قارۋلى كۇشتەر سانى 5000 ادامنان
اسادى، تومەنگى التايدىڭ اۋداندارى ازات بولا باستايدى، بۋرىلتوعاي كوكتوعايدان بۇرىن
الىنعان بولاتىن. ال دالەلقان كەڭەستىڭ بۇيرىعى بويىنشا سارسۇمبەنى قورشاپ كەڭساي
اتتى پولكىنىڭ التايعا كەلۋىن توسادى، ودان بۇرىن جەمەنەي مەن قابا ازات بولادى، وسى
كەزدە التاي قارۋلى كۇشتەرى ايماقتىڭ 90 % جەرىن مەڭگەرەدى. كوپ ۇزاماي كەڭساي اتتى
پولكى كەلىپ التاي قارۋلى كۇشتەرىمەن بىرگە بۋىرشىندى وڭاي الادى. قىركۇيەكتە
سارسۇمبەگە جەتەدى، 3000 نان اسا قىتاي اسكەرى تىزە بۇگەدى. كەڭساي اتتى پولكى دالەلقانمەن
بىرگە التايدا ۇكىمەت قۇرادى، وسپان كەلمەسەدە ونى ءۋالي سايلايدى، كەڭەستىك ءارىپباي
ورىنباسارى بولادى، ۇيعۇر موللا ءسىلامدى سارسۇمبەگە اكىم سايلايدى، كەڭەستىك ادامدار
مەن باسقا ۇلىتتار ۇكىمەت پەن ساقشى،اۋدانداعى مەكەمەلەردىڭ جارتىسىنان ارتىعىن يەلەپ
كەتەدى، كەرىسىنشە بۇرىنعى التاي توڭكەرىستىك ۇكىمەتىنىڭ باسىم كوپ ساندى ادامدارىن
جۇمىسىنان الىپ، قارۋلى كۇشتەردىڭ قارۋى جيلىپ الىنسىن دەگەن قاۋلى شىعادى.
وسپانعا كەڭەستىك ادامدار اقىل سالىپ التايعا اكەلەدى، وسىلايشا ءبىر جىلدىق «التاي
قازاقتارىنىڭ توڭكەرىستىك ۇكىمەتى» ۇكىمىن جويادى.
شتر مەن اراداعى الاۋىزدىق

دالەلقان سۇگىربايەۆ

التاي شتر دىڭ ءبىر ايماعى بولۋى سونداعى حالىققادا، بۇرىنعى توڭكەرىسشىل كۇشتەرگە
ۇنامادى، شتر التاي حالقىنىڭ مۇددەسىمەن ەسەپتەسپەي التاي قارۋلى كۇشتەرىن
قارۋسىزداندىرىپ ورىنىنا باسقا جاقتان كەلگەن ادامداردان 1000 ادامدىق التاي اتتى
اسكەر پولكىن قۇرادى. وسپان ۇكىمەت ورىندارىنا ءوز ادامدارىن ۇسىنعانىمەن ونى ەشكىم
تىڭدامايدى. بۇرىنعى التايداعى سوعىس قاھارماندارىنىڭ ەڭبەگى جوققا شىعارىلادى،
التايدا 83 مىڭ حالىقتىڭ 90 % قازاق بولا تۇرا ۇكىمەتتىڭ جارتىسىنان ارتىعى تاعى باسقا
ۇلىتتاردان قويىلادى. بۇل وسپانعا ءتىپتى ۇنامادى، كوكتوعايعا سالىق ءتايجى، شىڭگىلگە ءنازىر،
بۋرىلتوعايعا مۇحامەتجان، قاباعا كوكەناي، جەمەنەيگە مامەدوللا اكىم بولادى. 1946
جىلى شتر كۇشىنەن قالدىرىلىپ «شىڭجاڭ بىرككەن ۇكىمەتى» قۇرىلدى. وسپان ۇكىمەتكە
جورا، التاي ءۋاليى بولادى. 25 مۇشەنىڭ 8 ۇيعۇر، 3 قازاق بولادى، كەلىسىم دەرلىك ۇيعۇر
مۇددەسىنە شەشىلەدى. شتر ءدىڭ 30 مىڭ ادامدىق ارمياسىنداعى 14-15 مىڭ كەڭەس اسكەرى

ەلىنە كەتەدى، كەڭەستىڭ ميتسياسىن ورىنداۋشى ءاليحان تورەدە جاسىرىن قايتارىلىد. 1946
جىلى كەڭەستەر وداعى يادرولىق اتوم بومباسىن جاساۋ ءۇشىن كوكتوعايدا ۇلكەن ۋران قورىن
بايقاپ سونى اشادى، 1946 جىلى قىتايدا ەكى ۇيەكتەنۋ باستالىپ امەريكاشىل گومين
ۇكىمەتى مەن كەڭەسكە بەيىم كومپارتيا قاتار ءومىر سۇرەدى، امەريكا كەڭەستىڭ يادرولىق قارۋد
جاساۋىنا كەدەرگى بولۋ ءۇشىن گومين ارقىلى التايداعى وسپانمەن جالعاسادى، وسپانمەن
گومين ۇكىمەتىنىڭ بايلانىسى قويۋلايدى. سول جىلى وسپان باتىر كوكتوعاي، شىڭگىلدەگى ەل
باسىلارىن جيناپ جيىن اشادى. وسى جىلى ەكى اۋدان حالقى شتر عا المان تولەمەيدى، بۇل
دەربەستىك الۋدىڭ بەلگىسى ەدى. دالەلقان مەن ىسقاقبەك بارىپ اقىل ايتقانمەن وسپان ونى
تىڭدامايدى. سول جىلى گومين ۇكىمەتى 400 بەساتارمەن وسپان توبىن قارۋلاندىرادى،
وسپان توبى 350 ادام بۋرىلتوعايدى الاىپ سارسۇمبەنىڭ سىبەتى دەگەن جەرىندە شتر
قوسىنىمەن قاقتىعىسادى، جىلقايدار 200 اداممەن كومەككە كەلەدى. وسپاندارعا قارسى
5000 مىڭنان اسا ادام جۇمىلدىرىلادى(قوبىق 2- اتتى پولكى مەن التاي اتتى پولكى), وعان
دالەلقان، نۇسىپقان كونباي، جاعىدا بابالىقتار باسشىلىق ەتەدى. وسپان توبى بايتىككە
شەگىنەدى، 1947 جىلدىڭ ورتاسىندا ءور التايدان بايتىككە 1000 نان ارتىق وتباسى كوشىپ
بارادى، ولاردان 1000 نان اسا ادام قارۋلاندىرىلادى. ماۋسىم ايىندا موڭعوليا اسكەرى
بايتىككە شابۋىل جاسايدى، وسپان ولارمەن سوعىسىپ جەڭىپ شەگىندىرەدى، وسىدان سوڭ اتاعى
اسپانداپ امەريكا گازەتتەرىنە باسىلادى ۇرىمجىدەگى امەريكا كونسۋلى مەن سويلەسۋلەر
باستالادى. شتر دىڭ 5000 اسكەرى التاي ەلىنە زورلىق زومبىلىقتار جاسايدى، سوعان
بايلانىستى قىركۇيەك ايىندا وسپاننىڭ قاپاس باستاعان 1000 نان ارتىق جاساعى التايعا
لاپ قويىپ شتر اسكەرىنىڭ دەنىن قىرىپ تاستاپ التايدى باسىپ الادى. ءبىر ايدان كەيىن
10000 نان اسا اۋىر قارۋمەن قارۋلانعان شتر مەن كەڭەس اسكەرى التايعا قايتا شابۋىل
جاسايدى، جاعىدايدىڭ ءتيىمسىز ەكەنىن كورگەن وسپان توبى التايدان شەگىنەدى، 19 مىڭنان اسا
حالىق وسپانمەن ەرە كوشىپ بوعدا بەتىنە قونىستانادى. سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا قاليبەك
ساۋاندا شتر مەن سوعىسىپ 13 مىڭ حالقىمەن ماناسقا شەگىنەدى.
1947 جىلى قىستا قىتاي گەنەرالى سۇڭ چي ليان وسپانمەن كەزدەسكەن، سۇڭ چي ليان
ەستەلىگىندە وسپان وعان بىلاي دەگەن: «مەن شىڭجاڭ قازاعىمىن، كەڭەستەگى قازاقتارمەن
قانىمىز ءبىر تۋىسپىز، كەڭەستىك توڭكەرىستەن كەيىن كەڭەستىكتەر روسسياداعى قازاقتارعا
جانتۇرشىگەرلىك ءجانىشتاۋ جۇرگىزدى، كوپ ادامدى قىرىپ، مالىن تارتىپ الدى، ءدىنني
سەنىمىنەن ايىردى. قازىر شىڭجاڭداعى كەي قازاقتار سول زۇلىماتتان قاشىپ كەلگەندەر،
سوندىقتان ءبىز كەڭەس وداعىنا كەكتەنەمىز!… ىلە وقيعاسىندا اليقان تورەمەن توقتامعا
كەلىسكەمىن… كەيىن بايقاسام ىلە توڭكەرىسىنىڭ باسشىلارى كەڭەستىكتەر ەكەن، كەڭەستىك قازاق،
وزبەك، ۇيعۇر، قىرعىزدار ەكەن. كەيبىرى كەڭەستەن وقىعان، كەڭەستىڭ قۇلجاداعى كونسۋلى
قۇلجاداعى وقيعانعا باسشىلىق ەتكەن، ولار شتر دى قۇرىپ شىقتى. ىلە جاق مەنى وزدەرىن
قولدامايدى دەپ ويلاپ مەنىڭ كوزىمدى قۇرتپاق بولدى، ورىنىما دالەلقاندى قويىپ سول
ارقىلى مەنىڭ ورىنىمدى باستىرماقشى بولدى، سوندىقتان مەن ۇكىمەتتىن قولداۋ كۇتەمىن،
ولارمەن سوڭىنا دەيىن ايقاسامىن!» دەگەن.
بۇدان وسپان باتىردىڭ قازاق ۇلىتشىلى ەكەنىن كورۋگە بولادى، ول قازاقتارعا ءزۇلمات
ورناتقان كەڭەس ۇكىمەتى مەن كوممۋنيزمگە جان –تانىمەن قارسى بولعان.

1948 جىلى وسپان باتىردى گومين ۇكىمەتى ۇرىمجىگە قوناققا شاقىرعان كەزدە تۇسكەن سۋرەت
1948 جىلى وسپاندى نانكين ۇكىمەتى قۇرىلتايعا شاقىرادى، وعان ۇلى شەرديماندى
جىبەرەدى. بوعدا بەتىندە التاي اكىمشىلىگى قۇرىلىپ وسپان ءۋالي بولادى، وسپاننىڭ ەلىنەن
1000 نان اسا ادام اسكەرلىككە الىنىپ دەربەس پولىك بولىپ قۇرىلادى.

قىزىل قىتايمەن ارباسۋ جانە قىرعىن سوعىس

وسپان باتىر

1949 جىلى باركول جەرىندە تۇسكەن سۋرەت
1949 جىلى امەريكا گومين ۇكىمەتىن قولداۋىن توقتاتتى، ال كەڭەس ۇكىمەتى كومپارتيانى
بار كۇشپەن قولدادى، سونىڭ ناتيجەسىندە قىتايدا قىزىلدار بيلىككە كەلدى. 1949 جىلى
قازاندا قىتايدىڭ 100 مىڭ قوسىنى شىڭجاڭعا كىردى، گومين ارمياسى زىزە بۇكتى، ال شتر
ساتقىن ارمياسىدا ءبىر تال وق اتپاي بەرىلدى.

قىزىل قىتاي اسكەرىمەن شتر اسكەرىنىڭ كەزدەسۋى
وسپان توبى قىزىل ۇكىمەتپەن ارالىق ساقتاپ تۇردى، ال شتر لار وسپاندى قىزىل قىتايعا
قۇبىجىق رەتىندە سيپاتتادى. 1950 جىلدىڭ كوكتەمىندە اقىرى قاندى سوعىس باستالادى.
قىتاي اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى ۋاڭ ءجىن ءوز ەستەلىگىندە بىلاي ايتادى:
« 1949 جىلى 25 قاراشادا شىڭجاڭ ازات بولدى، بىراق كەيبىر وسپان سياقتى تەرىس ازۋلار
باس كوتەردى، ولار باسىندا 4000 ادام بولاتىن، ولارعا گوميننىڭ تىزە بۇككەن اسكەرلەرى
قوسىلىپ 20000 نان اسىپ كەتتى. ولار ءبىزدى قۋىپ شىعىپ وزدەرى پاتشا بولماق ەدى، وسى
جىلى وسپان گوميننىڭ كونە گەنەرالدارىمەن استاسىپ شىعىس التى اۋداندا بۇلىك تۋدىردى.
6000 گومين اسكەرى مەن 45000 نان اسا حالىق قاتىناستى. 1175 ادامدى ءولتىرىپ 340000 مالدى
بۇلاپ كەتتى. وسپان قارۋ الىپ تۇرىپ : قۇمىلدى الىپ قىتايدىڭ شەگىنەر جولىن كەسىپ
تاستاپ ، ونان ءۇرىمجىنى الىپ شىڭجاڭدى كوممۋنيزىمگە قارسى بازاعا اينالدىرۋ كەرەك! دەپ
ۇراندادى. وسىلايشا شىڭجاڭدا باندىلاردى الاستاۋ باستالدى، مەن ۇكىمەت
ارمياسىنا(گومين اسكەرىنە) قانىقپىن ، بىراق وسپاندارعا اتتى اسكەردى وزەك ەتىپ ( ياعني
شتر ۇلتتىق ءارمياسىن) قيمىلداۋىمىز كەرەك بولدى. ولار اتقا مىنسە جولبارىس، ال اتتان
تۇسسە قوي سياقتى بولادى، سوندىقتان الدىمەن ولاردىڭ اتتارىن جويىڭدار، ولارعا
سنارياد، زەڭبىرەك ارقىلى شابۋىلداپ اتتارىن شوشىتىپ بىتىراتۋ كەرەك! دەدىم. 1-
ساۋىردە ارميامىز 4 باعىتتا اتتاندى ، وسپاندا تۇراقتى اسكەر جوق بولعاندىقتان ،
ماڭىنداعى رۋلاستارىمەن اق ورىستاردان باسقاسى سوعىسقا ەبدەيسىز ەكەن، ءارميامىز ءار رۋعا
اتىلعان جولبارىستاي تاپ بەردى، قارسى جاقتان باندىلاردا قايتارما سوققى جاسادى. سول
ساتتە گۇرسىلدەپ جارىلعان سنارياد داۋىسى قۇلاق تۇندىردى ( دەمەك قىتاي ارمياسى تانك،
زەڭبىرەكتى كوپ قولدانعان) ، باندىلار جەر باۋىرلاپ شەگىنىپ كەتتى، قازاق مالشىلارى
مالدارىن ايداپ كەتە الماي ازاتتىق ارميا جاقسى دەپ قول كوتەرىپ باعىنا باستادى.
ارميامىز تاعىدا شابۋىلداپ 150 باندىنى جويىپ، 800 ءىن تۇتقىنداپ ، 9 رۋدان 14000
ادامدى قۇتقاردى، وسپان قالدىق قولىمەن بايتىككە شەگىندى… وسى كەزدە تاعى ءبىر باندى
اتامانى ورازباي ءتاڭىر تاۋدىڭ بيىگىنە 2000 جاساعىمەن قوسا ماناس، قۇتىبي ، سانجىدان
20000 قازاقتى باستاپ ارميامىزعا شابۋىلعا ءوتتى، وسپان ونى ەستىپ قۋانىپ : وڭتۇستىككە
تارتايىق! قىتايمەن بايتىكتە الىسپاي ورازبايمەن بىرىگەيىك! دەپتى. ونان حابار العان
ارميامىز ونىڭ جولىن كەستى، ول قالدىق قولىمەن توتەپ بەرە الماي گانسۋعا ءوتىپ كەتتى. 1951

جىلى كوكتەمدە ارميامىز وسپاندى قايىزدا 50 ۇيمەن وتىرعاندا قولعا ءتۇسىرىپ ، وعان قوسا
263 ادامدى تۇتقىندادى، ءجانابىل باستاعان 39 ادام ءولدى، 1100 ادام ءبىر جاقتىلى ەتىلدى،
ءساۋىردىڭ 29 كۇنى وسپان ۇرىمجىدە ءولىم جازاسىنا كەسىلىپ اتىلدى، ونى كورۋگە 80 مىڭ حالىق
جينالدى…» .

وسپان باتىردىڭ قولعا تۇسكەندەگى سۋرەتى

وسپان باتىر جانە بىرگە جازاعا كەسىلگەن قىتاي گەنەرالدارى

وسپان باتىر جانە بىرگە جازاعا كەسىلگەن قىتاي گەنەرالدارى

وسپان باتىردىڭ اقتىق بەينەسى

بۇدان كورەتىنىمىز وسپان باتىر باستاعان 20 مىڭ ءور التاي حالقى مەن ولارمەن قانداس
كەزىندە التايدان اۋعان ءۇرىمجى ايماعى مەن باركولدەگى 60 مىڭنان اسا قازاقتار 1950 جىلى
قىزىل قىتايعا قارسى ازاتتىق سوعىسقا اتتاندى، وعان جيىنى وسپانعا ەرگەن 42000 قازاق
تاعى ورازبايعا ەرگەن 20000 قازاق قاتىناسقان. قاسان ءور التايدىڭ ەستەلىگىندە ساۋاندا
قالعان ارىستانباي موللالاردا قىتايعا قارسى كوتەرىلىس جاساپ سوڭىنان اتىلعان، ال قازاق
اتتى پولكىنىڭ گەنەرالى زاكاريا اشەن ۇلى قولعا تۇسكەن قازاق اسكەرلەردى تۇگەلدەي
قىرعىزعانى ءۇشىن اشۋمەن كەلىپ ۋاڭ ءجىننىڭ بەتىنە تۇكىرگەن، سونىسى ءۇشىن ولدا اتۋ
جازاسىنا كەسىلگەن. ال وسپاندارعا قارسى سوعىسقا تاعىدا شتر دىڭ قازاق اتتى اسكەرلەرىن
پايدالانىپ تاعىدا قازاقتى قازاققا سالعان. ورازبايدى بيىك تاۋدان بارلاي الماي ونىڭ
بۇرىنعى دۇڭعان دوسىن جانسىز ەتىپ جىبەرىپ سوڭىندا ولاردى قورشاۋعا الىپ جويعان! وسى
سوعىستاردا مىڭداعان قىتاي اسكەرىنىڭ قىرىلعانى انىق! بىراق ءالى كۇنگە ونى وزدەرى اشىپ
ايىتپاعان. وسى كۇرەسكە قاتىناسقان قاليبەك حاكىم، ءسۇلتانشارىپ اۋىلدارى وسى جىلى
تيبەت اسىپ كاشميرگە جەتەدى، ولارمەن بىرگە دالەلقان جانىمقان ۇلى، وسپاننىڭ
سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى نۇرعوجاي مولداجان ۇلى، قۇسايىن تايجىلەر بار ەدى، ولار 350 ادام بولىپ
1942 جىلى ۇندىستانعا كەلگەن 1400 قازاقپەن قوسىلىپ كەيىن تۇركياعا جەتتى. ىلەدە
توعىزتاراۋ اكىمى جانبولات ءسورتى ۇلىدا قىزىل قىتايعا قارسى كۇرەس باستاپ، ولدا ولىمگە
كەسىلدى، مالىك اجى باستاعان ءبىرازى تيبەت اسقان ەلگە قوسىلماق بولىپ جولى بولماي قولعا
ءتۇسىپ ولاردا اتىلادى. شتر جاقتىڭ ادامدارى كەيىن تۇگەل قىزىل قىتايدىڭ جاقتاستارى
رەتىندە ءمانساپ الدى، 1954 جىلى شتر عا قاراستى ءۇش ايماقتى (التاي، تارباعاتاي، ىلە)
كەڭەس ۇيعۇرلىق شاپان كيگىزگەن بولسا قىزىل قىتايلار ونداعى قازاقتىڭ سانىنىڭ
كوپتىگىنە ءمان بەرىپ وندا «ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلسى» قۇرىلدى، دالەلقان
سۇگىربايەۆتىڭ ۇلى پاتىقان وبلس باستىعى بولدى. كەرىسىنشە 1950-1951 جىلدارى قىزىل
قىتايعا قارسى وق اتقان سانجى، باركولدە سول كەزدە 100 مىڭداي قازاق مەكەندەپ سول جەردىڭ
بايىرعى ءارى نەگىزگى تۇرعىنى بولا تۇرا قازاق وبلسىنىڭ قۇرامىنا ول جەرلەردى كىرگىزبەدى،
تەك موري ، باركول اۋداندارىن قازاق اۆتونوميالى اۋدانى ەتىپ قۇردى. قازىر سول جەرلەردە
300 مىڭنان اسا قازاق ءومىر ءسۇرىپ جاتىر، كوبى كەزىندە التايدان اۋعاندار بولاتىن. وسپان
باتىر اتىلعاننان كەيىن ۇلى شەرديمان ءور التايعا قايتا ورالدى، بوعداعا اۋعان ەل قايتا
ورالا باستاعان بولاتىن، شەرديمان قاراقاس قاتارلى رۋلاردان 500 ادامدىق قوسىن قۇرىپ
جالعاستى كۇرەسە بەردى، 1952 جىلى بارىپ كەلىسىمگە كەلدى، قىتاي جاق وسپان باتىردىڭ
مۇردەسىن قايتارىپ بەرەدە. 1957 جىلى 1947 جىلى اۋعان ەل تەگىسىمەن مەكەنىنە ورالادى،
كەلەسى جىلى كوممۋنالاسۋ باستالعاندا قالمان اقىت ۇلى مەن دالەلقان پالۋان باستاعان
كوتەرىلىس تۋىلىپ كوكتوعاي –شىڭگىلدەن 700 دەن اسا قازاق قاتىناستى، ءبىر جىلدا كوتەرىلىس

وسپان باتىردىڭ زيراتى، شىڭجاڭ، التاي، كوكتوعاي اۋدانى، كۇرتى اۋىلى، قالباعاي قىستاعى.

ءجانىشتالىپ كوپتەگەن ادامدار تارىم لاگەرىنە ايداۋعا جىبەرىلدى. سونىمەن قاتار 1951
جىلى تيبەتكە شىعىپ كەتكەن قازاقتاردىڭ قارسىلىعىدا وسى جىلى زورعا توقتادى، گانسۋدا
«اقساي قازاق اۆتونوميالى اۋدانى» قۇرىلدى. وسىلايشا قاتايداعا قازاقتاردىڭ ۇلىت
ازاتتىق كۇرەسى تۇبەگەيلى توقتادى.
التاي قازاقتارىنىڭ توڭكەرىسى مەن توڭكەرىستىك ۇكىمەتىنىڭ كەيبىر ەرەكشەلىكتەرى
1. التاي قازاقتارىنىڭ توڭكەرىستىك ۇكىمەتىنىڭ تۋى اباق كەرەيدىڭ ارۋاقتى باتىرى ،
ۇرانى بولعان ەر جانىبەكتىڭ ابىلاي حاننىڭ قولىنان العان اق تۋى بولدى، بۇل تۋ
جانىبەك باتىر ۇرپاقتارىندا ساقتالىپ، وسى توڭكەرىستە ونى الىپ شىعىپ ۇران
شاقىرىپ باتىرلاردى توپتاعان، بۇل كوگەداي ورداسىنداعى كەي جاعىدايلارمەن
ۇقساس، كوگەداي ورداسى كەزىندەدە قىزىل اياق، بەگەن شابىلعان قارا سەڭگىر قاتارلى
سوعىستاردا قول باستاعان باتىرلار وسى تۋدى كوتەرگەن. نەگىزى سول وردانىڭ
داستۇرىنە ساي «ءتورىت بي-تورە زاڭى» ەل ىشىندەگى داۋ –شارلاردى شەشۋگە
قولدانىلدى.
2. اسكەري قۇرلىمى جاعىنان رۋلاردى نەگىز ەتىپ قوسىن قۇرىلدى، ءار رۋدان قوس
جاساقتالدى، مولقى، قاراقاس، جانتەكەي سياقتى رۋلاردىڭ تاعى باسقا رۋلاردىڭ
قوسى بولدى، بۇل شىڭعىسحان زامانىنداعى ءار رۋلاردان قۇرالعان مىڭدىقتاردى
ەسىمىزگە تۇسىرەدى، مىسالى قوڭىراتتىڭ 3 مىڭدىعى، ويراتتىڭ 4 مىڭدىعى
دەگەندەي. قوسىن كوبەيگەندە 5000 ادامعا دەيىن جەتكەن، العاشىندا شوقپار،
قىلىش سياقتى قارۋلاردى قولدانسا كەيىن مىلتىق، اۆتومات، پۋلەمەت قولداندى.
نەگىزى اتتى اسكەرلەر بولىپ ءار جاۋىنگەردىڭ اتى مەن قارۋى وزىنەن بولدى، دالادا
اڭ اتىپ جەپ ، ارقاسىنا تۇلىپقا سالعان تالقانىنا ماي ارالاستىرىپ جەپ تۇزدە
جۇرە بەرەتىن، بۇل جاعىناندا شىڭعىسحاننىڭ اتتى اسكەرىنىڭ ءداستۇرىنىڭ سارقىنى
بار، ول التىن وردا، قازاق ورداسىنان بەرى ۇزبەي جالعاسىپ كەلگەنى انىق. كيىنىسى
جاعىناندا قاراپايىم بولىپ ۇستىندە ىشىگى، باسىندا تىماعى بولدى. ۇرىس
تاسىلدەرىدە دالالىق كوشپەندىلەردىڭ ءداستۇرى بويىنشا بولىپ، ءوز جەرىندە وتىرىپ

وزدەرىنەن ون ەسە كوپ جاۋدى قىرىپ تاستاپ وتىردى، 11 جىلدىق سوعىستا 40 مىڭنان
اسا قىتاي شەرىكتەرىن قىرعىنعا ۇشىراتتى.

3. وسىزاماندىق سيپاتتارى. نەگىزى 20 عاسىرداعى وت قارۋلارمەن قارۋلاندى، كەيىن
تەلەگرامما سياقتى حابارلاسۋ اسپاپتارىن قولداندى. توڭكەرىسشىلەرگە
الاشورداشىلاردىڭ يدەياسى 1920 جىلدارداعى وقۋ –اعارتۋ ارقىلى اسىرەسە 1933-
1939 جىلدارداعى شارىپقاننىڭ تۇسىندا جاپپاي تارالدى.

دالالىق اسكەرلەر

kerey.kz