Suretter söyleydi Tarih Twlğalar Qazaq şejiresi
Altay qazaqtarınıñ töñkeristik ükimeti
kerey.kz
(Ospan batırdıñ tuğanınıñ 120 jıldıq merey toyına arnaladı)
Qıtaydağı qazaqtar tarihında jane Şıñjañ tarihında «üş aymaq töñkerisi» ne dwrıs
tarihi bağa berilip Şıñjañ jerlie tarihınan orın berilgen, ärine atalğan üş aymaqta
(Altay ,Tarbağatay, İle) qazaqtar basım bola twra, töñkeristede jetekşi rol oynağanına
qaramastan onı Wyğwrdıñ enşisine menşiktep berdi, halqaradada osılay tanım
qalıptasqan. Oğan negiz 1944 jılı12 qwrılğan ükimette basşılıqta qazaqtar bolmadı,
ükimet tili wyğwr tili boldı, tarihi suretterimen hwjattarıda derlik solay boldı!
Demek ekinşi şığıs türkistan jerlik halıq saylamağan zañsız ükimet edi! Eger zañdı
ükimet bolsa twtas üş aymaqtağı 720 mıñ halıqtıñ 53% in wstaytın qazaq bilikte
bolğan bolar edi! Keyingi atalmış ükimet qazaq müddesine sayatında eşqanday jwmıs
istemedi, Qıtay ükimetimen kelissözdede wyğwrdıñ müddesin alğa tarttı. Al köp jwrıt
nazardan tıs qaldırğan tağı bir ükimet bolğan, ol «Altay qazaqtarınıñ töñkeristik
ükimeti» bolatın! Onıñ basşıları tügel qazaqtar, qarulı küşteride qazaqtardan
qwralğan bolatın, desede bwl turalı köp aytılmay tasada qalğan, qatıstı tarihi
suretterimen hwjattarıda äli aşılmağan! Bir qızığı 1954 jılı sol üş aymaqta «İle
qazaq avtonomiyalı oblsı» qwrılğan, osı obls qwramına sol zamannıñ özinde 100
mıñday qazaq qonıstanğan şığıs aymaq Täñirtau-barköl kirmey qaldı. Qazır sol
jerlerde Qıtay ükimet sanağımen 300 mıñnan asa qazaqtar ömir sürude! Demek sol
zamanda ruhı jänşilmağan jartı million qazaqtı eki imperiya Resey men Qıtay
jaqtırmadı, erlik tarihınıñ özin basqağa bwruğa tırıstı. 1940 jılı ör Altaydan
bastalğan köterilisten tartıp 1944 jılı 24 qazanda Altayda qazaqtardıñ töñkeristik
ükimeti ornadı, 1945 jılı qazanda «şığıs türkistan» ğa qaratıldı. «Altay
qazaqtarınıñ töñkeristik ükimeti» qalay qwrıldı? Ne üşin taratıldı? Halıq köñilinen
qalay orın aldı? Degen swraqtardıñ tuuı zañdı, tömende osı taqırıpqa şamamızşa
toqtalamız.
Ükimettiñ qwrıluına negiz bolğan tarihi tamır
Altaydağı qazaqtardıñ töñkeristik ükimeti sol topıraqtı mekendegen qazaqtardıñ wlt
azattıq küresi nätijesinde barlıqqa kelgen. Tarihi tamırın «Kögeday ordası»
kezeñinen izdegen dwrıs, üyitkeni 1790 jılı Pekinde Mänjou patşasımen jolqqan
Kögeday ortalıqqa töte qaraytın, jılına 81 at qana alman töleytin, işki jaqta täuelsiz
özin-özi bileytin şarttı qabıldatıp , özi swltandıq şen alğan bolatın. Öz aldına zañı
bar derbes knnyazdıq retinde ömir sürdi. 1912 jılı Mänjou imperiyası qwladıda Qıtay
biligi ornay bastadı, Altaydıñ ortalıq ükimetke töte qaraytın statusı joyıldı,
osıdan bastap Qıtay biligi audandar qwrıp saqşı ornalastırıp, alman –salıqtı
auırlastırdı, oğan qarsı jüzdegen adamdıq qarulı qosının bastap Zuqa batır qarsı
şıqtı, 1929 jılı Zuqa batırdıñ bası alındı, onan keyin Jantaylaq, Äkim batırlardıñda
bası alındı. 1932 jılı barkölde qarulı qosını bar Älip ükirdaydiñ bası alınıp 107
adam qosa qırğındaldı. 1933 jılı kommunis Şıñ şısay Şıñjañ biligin tartıp
aldı, ol bastabında qazaqtarğa qarata jaqsı sayasattar qoldandı, Şäripqan kögedayev
Altaydıñ bileuşisi bolıp tağayındaldı, sol twsta Altayda oqu –ağartu zor tabıstarğa
qol jetkizp 6000 nan asa qazaq balası jañaşa mektepterden oqıdı, Keñes odağına
oquşı jiberildi, 1920 jıldarı kelgen «alaş ziyalıları» da ağartu jwmıstarına ayamay
üles qostı, solardıñ biri Ğapbas müpti edi. Altayda «erikti altay» , «jaña altay» siyaqtı
gazet jurnaldar şığıp otırdı. Osılayşa halıqtıñ sauattılıq deñgeyi birşama
köterildi. Sonımen qatar altay betinde köptegen qandı soğıstarda köp bolğan, «begen
şabalğan qara señgir», «qızıl ayaq şapqınşılığı», « böke auğan», «aq orıs şapqını»,
«qangeldi-sekel qırğını» siyaqtı soğıstarda bolğan, halıqta köşpendi jauıngerlik ruh
saqtalğan edi.
Zuqa batır
Qan keşken ör altay-birinşi köterilis
1939 jılı Barköl qazaqtarı şıñ şısayğa qarsı köterilip şığıs provinciyalarğa
köşti, bwniñ soñı tragedyalı «tibet asqan köş» ke wlastı. Sonımen qosa sol jılı
altayda jiındar aşılıp «mıltıq jinau» äreketi bastaldı. 1930-1933 jıldarı şığıs
şıñjañda bolğan töñkeriske qatısqan qazaqtar köp bolatın, barköldegi Äliptiñ tübinede
osı töñkeristiñ sätsiz ayaqtaluı jetken bolatın. Barkölmen Altay eli bir el edi, barköl
qazaqtarı derlik altaydan barğandar edi. 1937 jılı Qıtay –Japon soğısı bastaldıda
Keñes ükimeti Qıtaydı qoldap olarğa qaru-jaraq berdi, tasımal jolı boyında qazaqtar
otırğandıqtan türli sıltaularmen jol hauipsizdigi degendi sıltau etip qazaqtardı
ayausız janıştadı. 1939 jılı Altay aymağı boyınşa Şäripqan Kögedayev, Aqıt qajı,Bwqat beysi, Dälelqan, Qalel täyji, Saqsaybay ükirday, Qarağwl zalıñ basağan 40 adam qolğa alındı, onın basqa ru basılardıda jipke tizgendey etip şetinen qolğa ala bastadı. Isilam dinin qorlap qwran kitaptarın örtedi, aqırı ıza kernegen halıq aq soyılın qolğa alıp atqa minuge mäjbür boldı!
Şäripqan kögedayev
1940 jıldıñ basında Köktoğay audanındağı Molqı ruınıñ ükirdayı (bolıs ) Esimqan
imanbay wlı mıltıq jinağalı kelgen audan äkimi Şüy ır lindi jeti adamımen öltirip
qaruın aldı, Qaraqas Aqteke bii saqşı sarnoğaymen qosa üş adamdı öltirdi, osılayşa
eki rudan 700 tütin köteriliske şığadı. (negizgi bayandaular sol uaqiğalar kuageri uahit
täyji halel wlınıñ esteligi negizinde jazıldı). Olarğa Şiñgilden ırısbek bastağan 80
äsker bastıqtıruğa jiberiledi köterilisşiler olardı tügelimen joyadı, tek 3-4 adam ğana
qwtıladı, 100 tüye äskeri zattar oljağa tüsedi. Osı soğısta Süleymen nüsip wlı
mergendigimen közge tüsedi. Osıdan soñ Noğaybay, Irıshan, Zätelbay, Mwsa mergen
bastağan 1000 otbası Şiñgil eli köteriliske qosıladı. Bir ay boyı soğıs bolıp
Noğaybay, Zätelbay bastağan 40 tan asa azamat erlikpen qaza boladı, 500 den asa Qıtay
äskerin joyıp , 500 den asa qaru, 700 at, 300 tüye äskeri zattardı oljalaydıda
köterilisşiler tipti küşeyedi. Onan Moñğoliya şegarasına barğanda Moñğol äskerleri
oq atıp qamısqa örit qoyıp 100 den asa adam opat boladı, Esimqan, Aqteke, Mwsa mergen
bastağan top ülken qaptıqqa ketedi, Süleymen bastağan 100 den asa jigit qaramaylığa
bekinedi. Qaptıqqa bettegen eldi 2000 attı äskermen qualaydı, osı soğısta jau
äskerinen 3 adam ğana qwtılıp qalğanı tügel qırıladı, Müsa mergen osı soğısta oqqa
wşadı, kişikey attı qazaq Orıs generalın jekpe-jekte öltiredi. Orıs generalınıñ
basın swrağanda Irısqan: «sender bizge Maskeuge aparıp atıp tastağan äliqannıñ
basın äkelip berseñder beremiz!» dep jauap qaytarıptı. Sol kezde Ospan batır 40
adammen barıp 40 qanşa jaudı öltirip 200 tüyege artılğan äskeri zattardı qolğa
tüsiredi, osıdan bastap «Ospan batır» atala bastaydı. El bäytikke bettep bara jatqanda
tağıda wrıs bolıp Aqteke batır bombıdan qaza boladı. Köterilisşiler twrğındağı(jer
atı) qaraqas pen şeruşiden 300 üydi qwtqaradı aral elimen biriktiredi. Süleymen
qaratüñkede jaumen soğısıp 70 ten asa jaudı joyadı, qaraşorada 50 in joyadı. 1940
jılı mausımnan tamızğa deyin jau qolınan tağı 300 üydi bosatıp aladı, aral elinen
2000 üy köterilisşilerge qosıladı, süleymen, ospandar 500 adammen barıp jau qolınan
tağıda 400 üydi qwtqarıp aladı. Osılayşa köterilisşiler 3000 nan asa tütinge, 2000
qarulı qosınğa ie boladı. Qazan ayındağı soğıstarda 700 den asa jaudı qırıp
tastaydı. Sol kezde Şıñ şısay eldesu talabın qoyıp ügit qağazdarın wşaqpen borata
bastaydı.
Köterilisşiler aqıldasa kele ükimetke mınaday talaptardı qoyadı:
1. Qolğa alınğan barlıq altay uakilderin bosatu, ölgenderiniñ süyegin beru;
2. Köktoğay-Şiñgilde saqşı mekemesin qwrmau;
3. Altayda qazaqtar basşı bolu;
4. Ötken isti quzamau;
5. Qarudı jimau;
6. QIINŞILIQTA QALĞAN MALŞILARĞA ÜKİMET KÖMEK BERU;
Äkki Şıñ şısay qaru jimau degen şarttan basqasınıñ bärin qabıldağanın bildirip
maqwl boladı, Altayğa qazaqtar basşı bolu degen şarttıñ özinen kögeday zamanınanbergi jalğasqan altay qazaqtarınıñ özin-özi basqaru dağdısın qayta jañğırtu
tilegin köruge boladı. Şart boyınşa bir bölim adamdar bosaydı Bwqat Altayğa uäli,
Janımqan orınbasarı boladı, Dälelqan sügirbay Sarsümbeniñ orınbasar äkimi,
Rahat halel Köktoğay äkimi , Kädirbay köktoğay saqşı bastığı, köksegen Şiñgil äkimi
boladı. Osıdan soñ qarudıñ köbi tapsırılıp köterilis uaqıtşa toqtaydı.
Qan keşken ör altay-ekinşi köterilis
Şıñ şısay mıñdağan äskerdi ken aşadı degen sıltaumen Köktoğayğa tasidı, Köktoğay
saqşı bastığı Kädirbay iz-tozsız joğaladı. Irısqan auırğan kezde Janımqan
jibergen emşi oğan qastıq jasap öltiripti degen söz taraladı, Rahattıñ sarı izine şöp
salınıp bası qaterde qalğanda qırdağı üyine qaşıp ketip üyin aldırıp aladı.
Osılayşa köterilis tağı bastaladı da oğan köktoğay-şıñgilden 3800 üy 20 mıñğa tayau
adam qatınasadı, biraq jau äskeri qaruı, äzirligi küştı boladı, köterilisşiler birneşe
ayda jaudı älde neşe ret eseñgirete jeñip mıñdağan jaudı qıradı. Sol jılı ör
altayda tabiğat ana özgeşe minez körsetip qar qalıñ jauadı, bir soğısta köterilis
basşısınıñ biri süleymen oqqa wşadı, el işine iritki tüsedide köterilisşiler ırıqsız
orınğa tüsedi. Qiın sätte Janımqandı «qwday ,qwran» degizip elşilikke jiberedi, oğan
sengen el basıları bağınadı, köterilis basşılarınan halel, rahat, esimhan, bwqat
qatarlı 14 adam qolğa alınıp Ürimjige jötkeledi, olardıñ köbi türmede öledi.
Dälelqandı Keñes konsulı wrlap keñes odağına äketip eki jıl tärbieleydi. Ospan
bastağan 40 şaqtı adam bağınbay qwmğa kirip ketedi.
Ospan bastağan qozğalıs
Ospan qwmğa kirip ketkennen keyin onı joyuğa böripjap bastağan 100 den asa äsker
jiberilip onıñ ekinşi äyelimen üy işin qolğa aladı. 1943 jılı Ospan qolı 400 adamğa
köbeyedi. Osı jılı Altaydağı Qıtay armiyasınıñ sanı 20000 nan asıp ketedi. 1943
jılı Şıñ şısay Bwrın özi arqa süyegen Keñes odağınan bet bwrıp , keñestik mıñdağan
adamdı bir tünde şegaradan quıp şığadı. Osıdan bastap Keñes ükimeti ospandı
qoldauğa ötedi.
1943 jılı şilde ayında Moñğoliyadan ospan batırğa elşiler kelip kezigip qaytadı,
qırküyek ayında ospan batır Moñğoliyağa Qapas, Şerdiman qatarlı uakilderin jiberip :
endigarı Moñğol şegarasın mazalamaytının; Keñestik kenşilerge tiispeytinin; esesine
Moñğoliyağa mal aparıp qaruğa ayırbastauğa jol qoyuın talap etti. Qazan ayında
Şiñgildiñ bwlğın özeni boyında «Altay qazaqtarın körkeytu komiteti» qwrılıp ospan
bastıq boldı, Swlubay äsker bası sardar bolıp saylandı, är ruğa hat jazıladı. Osı
jiında mınaday 8 türli maqsat alğa qoyıladı:
1. Qazaq wltın erkindik ,teñdikke şığaru.
2. Altaydıñ är audanın qazaqtar özderi basqarıp özderi ükimet qwru.
3. Altayda qazaq qarulı küşterin qwru.
4. Qıtay ükimeti qolğa alğan adamdardı bosatıp alu.
5. Qıtay ükimetiniñ qazaq malşılardıñ malına tisuinen saqtanu.
6. Ükimetke alman-salıq tölemeu.
7. Altaydan Qıtaylardı quıp şığıu, Qıtaylardıñ qonıstanuın şekteu.
8. Keñes odağı, Moñğoliya siyaqtı eldermen sauda barıs kelisti küşeytu.
Osı jiında ospan batır : «wlt müddesin qorğaytın batırlar meniñ soñımnan eriñder!
Qoldarıña qaru alıñdar! Äyitpegende ata-babalardıñ aruağına şet kelgen bolasıñdar!»
dep wran tastaydı. Jıl soñında ospan 300 äskermen ürimjige şabuıl jasamaq boladı.
Osı kezde 5000 nan asa qıtay äskeri auır qarularmen qarulanıp ospannıñ 500 jasağına
şabuıl jasaydı, soğıs qara bwlğın men düre arasında boladı, eki jaq qattı
şayqasadı, jau äskeri on ese köp, onıñ üstine tank, zeñbiregi men soğıs wşağı
bolğandıqtan ospandar şeginedi, osı barısta qorşauda qalğan ospandı swlubay kelip
qwtqarıp aladı.
1944 jılı köktemde ospan Moñğoliya basşısı çoybalsanmen kezdesedi, Moñğoliya
ospan tobına 395 vinterka, 30 pulemet, 70 avtomat beredi. Kökek ayında köterilisşiler
700 üyge köbeyedi. Köp wzamay bwlğındağı qıtay bazasına şabuıl jasaydı, Moñğoliya
soğıs wşağımen kömek beredi,ospannıñ qolı 1000 adamnan asıp soğısta mıñnan asa
qıtay äskerin joyıp Şiñgil audanın azat etedi, swlubay batır soğısta erlikpen qaza
boladı. 24. 04 .1944 köktoğay audanına şabuıl jasaydı, mausımnıñ ekisi küni
köktoğay alınadı, 3 mıñnan asa qıtay äskeri joyıladı. Köterilisşilerdiñ qol
astındağı halıq sanı 30 mıñnan asıp ketedi, ör altaydıñ eki audanı azat boladı. 1944
jılı mausımda 1000 nan asa qazaq qosını sarsümbege (qazirgi altay qalası) şabuıl
jasaydı. Köp wzamay batıs bes audanğa 1000 nan asa qarulı küşter jiberiledi.
Ospan batırmen Çoybalsan
1944 jılı 12 qazanda şiñgildiñ bwlğın özeni boyında « Altay qazaqtarınıñ
töñkeristik ükimeti» qwrıladı. Ükimet bastığı ospan batır boladı, osı jılı köktemde
Keñes odağınan Moñğoliya arqılı oralğan dälelqan sügirbay wlı äskeri basşı boladı.
Momınbay bi
Ükimette 12 twraqtı jora boladı, olar : 1. Ospan 2. Dälelqan 3. Ädilqan 4. Köksegen 5.
Momınbay bi 6. Uätqan 7. Lätip 8. Süleymen 9. Ashat mäñkey 10. Kärip zäñgi 11. Ramazan
zalıñ 12 . Molla silam(Wyğwr) .Är audannıñ äkimi belgilenedi, qarulı küşter sanı 2380
adamğa jetedi. Olardı 9 ülken topqa böledi, är ruda birden äsker bası boladı, mısalı
Molqı jasağına qapas, jılqaydar basşı, Şaqabay jasağına Quanışbay, Nwrğojay
basşı boladı. Moñğoliyadan kelgen aqılşılarğa eki üy tigiledi, olardı «aq üy», «kök
üy» dep ataydı, olardıñ işinde Mäjik, Bogdanov, Qalqabay, qwrmanqan siyaqtı
jansızdar qızımet etedi. Jıl soñına tayağanda Moñğoliya aqılşılar üyırmesi men
Dälelqan sügirbaylar tömengi altaydıñ bes audanındağı halıqtı beri köşirip alu
wsınısın ortağa qoyadı. Nwrğojay bastağan top örmegeyti asuı arqılı sarsümbege barıp
burıltoğay, sarsümbe elin Moñğoliya arqılı köşirip şiñgilge äkeledi. Buırşınnıñ
jarım eli köşpey qaladı da, qaba men jemeney eli Keñes jerine aparıladı. Tömengi
altaydan kelgen elge jer jetispeydi, Moñğoliya jaq sözinen tanıp jer bermegendikten el
qattı qiınşılıqqawşıraydı, sol jılı auır apat bolıp qar qalıñ jauadı, mal
qırıladı, köptegen adam aştan qırıladı. Bwl Keñes ükimetiniñ «Qazaq ükimeti» ne
jasağan qastandığı bolatın! Olar üşin Qazaqstanmen irgeles jerde qazaq ükimetiniñ
boluı asa tyimsiz eseptelindi, endigi jerde esepti basqadan soğıp, qazaq jerinen qazaqsız
ükimet qwrmaq boldı.
Qos ükimet qatar ömir sürgen bir jıl
1944 jılı şıñ şısay nankin ükimetine orman minstri bolıp auısıp orınına u
jwñşin keledi. 1944 jılı tamız ayında İleniñ nılqı audanında äkbär bastağan qazaq
partizandar köterilisi tuıladı, eki ayda 1300 adamğa jetedi, 1944 jılı 11 ayda osı
partizandarmen Keñesten kelgen äskerler qosılıp qwlja qalasın basıp alıp 12
qaraşada «Şığıs türkistan respublikası» qwrıldı. Bwl onan bwrın Almatı qalasında
qwrılğan bolatın! Älihan töre ükimet bastığı boladı, hakimbeg qoja orınbasarı
boladı. Ükimette 16 müşe boladı, olar: 1. Älihan töre (özbek), 2. Hakimbeg qoja (wyğwr,
twrpan beginiñ balası), 3. Buka ämbal(Moñğol) 4. Palinov (belorus) 5. Patei yuanoviç
leskin(orıs) 6. Raqımjan sabırqajı(wyğwr) 7. Äbdikarım abbas(wyğwr), 8.Saljanbay
babajan(özbek), 9. Ğani ioldaş (özbek), 10 Abdwrwp maqswm(özbek), 11. Äbilqayır
töre(qazaq) 12. Qaynam äbdwlla (wyğwr, ğayni batır ataladı) 13. Änuar mwsabayev (wyğwr)
14. Mwqamedjan maqswm (özbek) 15.Qasımjan qambari(wyğwr) 16. Säypiden äzezi(wyğwr).
ŞTR ükimet basşıları soldan oñğa qaray: Änuar mwsabayev, Ahmetjan qasmi,
Raqımjan sabırqajı, Äbdikarım abbas
İle aymağında 450 mıñ halıq bolıp onıñ 220 mıñı qazaq, 140 mıñı wyğwr bolatın,
qalğanı moñğol, sibe ,qıtaylar, qalalarda azdağan özbek, orıs, tatarlar bar bolatın,
Keñes odağı qazaq wltınıñ müddesimen sanaspay halıq saylamağan «Şığıs türkistan
respublikası» zañsız ükimetin qwrıp şığadı, qwramında jalğız qazaq äbilqayır töre
edi, ol mal şaruaşılığı minstrı boladı. Bwl şının aytqanda ülken qorlau bolatın,
İledegi köterilisti bastağan äkbar men seyitti jasırın öltirip ükimekte sanı az özbekti
basşı qıladı, ükimet tili wyğwr tili bolıp, is qağazdar men qwjattar osı tilde jüriledi.
ŞTR ükimetiniñ bir qwjatı
ŞTR ükimet bankınıñ zayomı
Keñes ükimeti qwljadan ükimet qwrumen birge 14-15 mıñ auır qarumen qarulanğan öz
äskerin qosa kirgizdi, mısalı Keñsay attı polkı Qazaqstannıñ qazaq-orıs jasaqtarınan
qwralğan bolatın, komandir leskin, mindeti Altay men tarbağataydı aralap sondağı
ükimet orındarın qızıldandırıp keñestik adamdardı qoyu bolatın. Al tekes attı
polkı Qırğızstan äskerleri bolıp Torğayev, Mäulenov degen basşılarıda
qırğızstandıqtar edi. Egerde osı täjiribeli äskerlermen auır qarular bolmağanda
ükimet äskeriniñ berik qorğandarın talqandau qiın edi. İleniñ qazaqtarınan toğıztarau
5- attı polık qwrıladı. 1944jılı Altayda 20 mıñnan astam qıtay äskeri soğısqanda
ile de 2.5 mıñday ğana qıtay äskeri qalğan bolatın, qarularıda könergen bolatın, osını
eskergen Keñes ükimeti Qwljadan ŞTR qwrıp şığadı. Ükimet Keñestik formada
jasaqtalıp keñes könsulınıñ nwsqauımen ärekettenedi, ŞTR ärmiyasıda keñes kiimine
wqsas kiim kidi. İleniñ 11 audanında tek toğız tarau men küneske ğana qazaqtan äkim
qoyıladı.
Tarbağatay aymağında 1945 jılğa deyin tınıştıq boldı, 170 mıñ halıqtıñ 100
mıñnan artığı qazaqtar bolatın. Tolı audanıköleminde jıl basınan bastap qazaqtar
ärekettene bastaydı, şildede 700 adamdıq partizandar payda boladı, Olardan
tarbağatay 6- attı polık qwrılıp oğan tağıda Keñestik qaysa düysenbekov komandir
boladı. Tarbağatay aymağı alınıp bolğan soñ kezinde Keñeske German soğısına 500
attı er-twrmanımen bergen jomart bay qazaq basbay uäli boladı, biraq onıñ töñiregin
Wyğwr, özbekpen toltıradı. Ürimji aymağına qarastı sauan audanında qalibek,
täkimandar bastağan partizandar qwrılıp 1700 den asa jaudı joyadı.
Altay qazaq qarulı küşteri
1945jıldardağı ospan batır
1945jılı Altaydağı soğıs qimıldarı bayaulaydı, qarulı küşter sanı 5000 adamnan
asadı, tömengi altaydıñ audandarı azat bola bastaydı, burıltoğay köktoğaydan bwrın
alınğan bolatın. Al dälelqan Keñestiñ bwyrığı boyınşa sarsümbeni qorşap keñsay
attı polkınıñ altayğa keluin tosadı, odan bwrın jemeney men qaba azat boladı, osı
kezde Altay qarulı küşteri aymaqtıñ 90 % jerin meñgeredi. Köp wzamay keñsay attı
polkı kelip altay qarulı küşterimen birge buırşındı oñay aladı. Qırküyekte
sarsümbege jetedi, 3000 nan asa qıtay äskeri tize bügedi. Keñsay attı polkı dälelqanmen
birge altayda ükimet qwradı, ospan kelmesede onı uäli saylaydı, Keñestik äripbay
orınbasarı boladı, wyğwr molla silamdi sarsümbege äkim saylaydı, keñestik adamdar
men basqa wlıttar ükimet pen saqşı,audandağı mekemelerdiñ jartısınan artığın ielep
ketedi, kerisinşe bwrınğı altay töñkeristik ükimetiniñ basım köp sandı adamdarın
jwmısınan alıp, qarulı küşterdiñ qaruı jilıp alınsın degen qaulı şığadı.
Ospanğa Keñestik adamdar aqıl salıp altayğa äkeledi, osılayşa bir jıldıq «Altay
qazaqtarınıñ töñkeristik ükimeti» ükimin joyadı.
ŞTR men aradağı alauızdıq
Dälelqan Sügirbayev
Altay ŞTR dıñ bir aymağı boluı sondağı halıqqada, bwrınğı töñkerisşil küşterge
wnamadı, ŞTR altay halqınıñ müddesimen eseptespey altay qarulı küşterin
qarusızdandırıp orınına basqa jaqtan kelgen adamdardan 1000 adamdıq altay attı
asker polkın qwradı. Ospan ükimet orındarına öz adamdarın wsınğanımen onı eşkim
tıñdamaydı. Bwrınğı altaydağı soğıs qaharmandarınıñ eñbegi joqqa şığarıladı,
Altayda 83 mıñ halıqtıñ 90 % qazaq bola twra ükimettiñ jartısınan artığı tağı basqa
wlıttardan qoyıladı. Bwl ospanğa tipti wnamadı, köktoğayğa salıq täyji, şiñgilge näzir,
burıltoğayğa mwhametjan, qabağa kökenay, jemeneyge mämedolla äkim boladı. 1946
jılı ŞTR küşinen qaldırılıp «Şıñjañ birkken ükimeti» qwrıldı. Ospan ükimetke
jora, altay uälii boladı. 25 müşeniñ 8 wyğwr, 3 qazaq boladı, kelisim derlik wyğwr
müddesine şeşiledi. ŞTR diñ 30 mıñ adamdıq ärmiyasındağı 14-15 mıñ keñes äskeri
eline ketedi, Keñestiñ miciyasın orındauşı älihan törede jasırın qaytarılıd. 1946
jılı Keñester odağı yadrolıq atom bombasın jasau üşin köktoğayda ülken uran qorın
bayqap sonı aşadı, 1946 jılı qıtayda eki üyektenu bastalıp Amerikaşıl gomin
ükimeti men Keñeske beyim kompartiya qatar ömir süredi, Amerika Keñestiñ yadrolıq qarud
jasauına kedergi bolu üşin Gomin arqılı altaydağı ospanmen jalğasadı, Ospanmen
Gomin ükimetiniñ baylanısı qoyulaydı. Sol jılı ospan batır köktoğay, şiñgildegi el
basıların jinap jiın aşadı. Osı jılı eki audan halqı ŞTR ğa alman tölemeydi, bwl
derbestik aludıñ belgisi edi. Dälelqan men ısqaqbek barıp aqıl aytqanmen ospan onı
tıñdamaydı. Sol jılı Gomin ükimeti 400 besatarmen ospan tobın qarulandıradı,
ospan tobı 350 adam burıltoğaydı alaıp sarsümbeniñ sibeti degen jerinde ŞTR
qosınımen qaqtığısadı, jılqaydar 200 adammen kömekke keledi. Ospandarğa qarsı
5000 mıñnan asa adam jwmıldırıladı(qobıq 2- attı polki men altay attı polki), oğan
dälelqan, Nüsipqan könbay, jağıda babalıqtar basşılıq etedi. Ospan tobı bäytikke
şeginedi, 1947 jıldıñ ortasında ör altaydan bäytikke 1000 nan artıq otbası köşip
baradı, olardan 1000 nan asa adam qarulandırıladı. Mausım ayında Moñğoliya äskeri
bäytikke şabuıl jasaydı, ospan olarmen soğısıp jeñip şegindiredi, osıdan soñ atağı
aspandap Amerika gazetterine basıladı ürimjidegi Amerika konsulı men söylesuler
bastaladı. ŞTR dıñ 5000 äskeri altay eline zorlıq zombılıqtar jasaydı, soğan
baylanıstı qırküyek ayında ospannıñ qapas bastağan 1000 nan artıq jasağı altayğa
lap qoyıp ŞTR äskeriniñ denin qırıp tastap altaydı basıp aladı. Bir aydan keyin
10000 nan asa auır qarumen qarulanğan ŞTR men Keñes äskeri altayğa qayta şabuıl
jasaydı, jağıdaydıñ tiimsiz ekenin körgen ospan tobı altaydan şeginedi, 19 mıñnan asa
halıq ospanmen ere köşip boğda betine qonıstanadı. Sonımen bir uaqıtta qalibek
sauanda ŞTR men soğısıp 13 mıñ halqımen manasqa şeginedi.
1947 jılı qısta Qıtay generalı swñ çi liyan ospanmen kezdesken, swñ çi liyan
esteliginde ospan oğan bılay degen: «Men Şıñjañ qazağımın, Keñestegi qazaqtarmen
qanımız bir tuıspız, Keñestik töñkeristen keyin Keñestikter Rossiyadağı qazaqtarğa
jantürşigerlik jäniştau jürgizdi, köp adamdı qırıp, malın tartıp aldı, dinni
seniminen ayırdı. Qazır Şıñjañdağı key qazaqtar sol zwlımattan qaşıp kelgender,
sondıqtan biz Keñes odağına kektenemiz!… İle oqiğasında äliqan töremen toqtamğa
keliskemin… Keyin bayqasam İle töñkerisiniñ basşıları Keñestikter eken, keñestik qazaq,
özbek, wyğwr, qırğızdar eken. Keybiri Keñesten oqığan, Keñestiñ qwljadağı konsulı
qwljadağı oqiğanğa basşılıq etken, olar ŞTR dı qwrıp şıqtı. İle jaq meni özderin
qoldamaydı dep oylap meniñ közimdi qwrtpaq boldı, orınıma dälelqandı qoyıp sol
arqılı meniñ orınımdı bastırmaqşı boldı, sondıqtan men ükimettin qoldau kütemin,
olarmen soñına deyin ayqasamın!» degen.
Bwdan ospan batırdıñ qazaq wlıtşılı ekenin köruge boladı, ol Qazaqtarğa zülmat
ornatqan Keñes ükimeti men kommunizmge jan –tänimen qarsı bolğan.
1948 jılı ospan batırdı gomin ükimeti ürimjige qonaqqa şaqırğan kezde tüsken suret
1948 jılı ospandı nankin ükimeti qwrıltayğa şaqıradı, oğan wlı şerdimandı
jiberedi. Boğda betinde Altay äkimşiligi qwrılıp ospan uäli boladı, ospannıñ elinen
1000 nan asa adam äskerlikke alınıp derbes polik bolıp qwrıladı.
Qızıl qıtaymen arbasu jane qırğın soğıs
Ospan batır
1949 jılı barköl jerinde tüsken suret
1949 jılı Amerika Gomin ükimetin qoldauın toqtattı, al Keñes ükimeti kompartiyanı
bar küşpen qoldadı, sonıñ nätijesinde Qıtayda qızıldar bilikke keldi. 1949 jılı
qazanda qıtaydıñ 100 mıñ qosını Şıñjañğa kirdi, gomin armiyası zize bükti, al ŞTR
satqın armiyasıda bir tal oq atpay berildi.
Qızıl qıtay äskerimen ŞTR äskeriniñ kezdesui
Ospan tobı qızıl ükimetpen aralıq saqtap twrdı, al ŞTR lar ospandı qızıl qıtayğa
qwbıjıq retinde sipattadı. 1950 jıldıñ kökteminde aqırı qandı soğıs bastaladı.
Qıtay äskeriniñ bas qolbasşısı uañ jin öz esteliginde bılay aytadı:
« 1949 jılı 25 qaraşada şıñjañ azat boldı, biraq keybir ospan siyaqtı teris azular
bas köterdi, olar basında 4000 adam bolatın, olarğa gominnıñ tize bükken äskerleri
qosılıp 20000 nan asıp ketti. Olar bizdi quıp şığıp özderi patşa bolmaq edi, osı
jılı ospan gominnıñ köne generaldarımen astasıp şığıs altı audanda bülik tudırdı.
6000 gomin äskeri men 45000 nan asa halıq qatınastı. 1175 adamdı öltirip 340000 maldı
bwlap ketti. Ospan qaru alıp twrıp : Qwmıldı alıp qıtaydıñ şeginer jolın kesip
tastap , onan ürimjini alıp şıñjañdı kommunizimge qarsı bazağa aynaldıru kerek! dep
wrandadı. Osılayşa şıñjañda bandılardı alastau bastaldı, men ükimet
armiyasına(gomin äskerine) qanıqpın , biraq ospandarğa attı äskerdi özek etip ( YAğni
ŞTR wlttıq armiyasin) qimıldauımız kerek boldı. Olar atqa minse jolbarıs, al attan
tüsse qoy siyaqtı boladı, sondıqtan aldımen olardıñ attarın joyıñdar, olarğa
snariyad, zeñbirek arqılı şabuıldap attarın şoşıtıp bıtıratu kerek! Dedim. 1-
säuirde armiyamız 4 bağıtta attandı , ospanda twraqtı äsker joq bolğandıqtan ,
mañındağı rulastarımen aq orıstardan basqası soğısqa ebdeysiz eken, armiyamiz är ruğa
atılğan jolbarıstay tap berdi, qarsı jaqtan bandılarda qaytarma soqqı jasadı. Sol
sätte gürsildep jarılğan snariyad dauısı qwlaq twndırdı ( demek qıtay armiyası tank,
zeñbirekti köp qoldanğan) , bandılar jer bauırlap şeginip ketti, qazaq malşıları
maldarın aydap kete almay azattıq armiya jaqsı dep qol köterip bağına bastadı.
Armiyamız tağıda şabuıldap 150 bandını joyıp, 800 in twtqındap , 9 rudan 14000
adamdı qwtqardı, ospan qaldıq qolımen bäytikke şegindi… Osı kezde tağı bir bandı
atamanı orazbay Täñir taudıñ biigine 2000 jasağımen qosa manas, qwtıbi , sanjıdan
20000 qazaqtı bastap armiyamızğa şabuılğa ötti, ospan onı estip quanıp : Oñtüstikke
tartayıq! Qıtaymen bäytikte alıspay orazbaymen birigeyik! Depti. Onan habar alğan
armiyamız onıñ jolın kesti, ol qaldıq qolımen tötep bere almay gansuğa ötip ketti. 1951
jılı köktemde armiyamız ospandı qayızda 50 üymen otırğanda qolğa tüsirip , oğan qosa
263 adamdı twtqındadı, jänäbil bastağan 39 adam öldi, 1100 adam bir jaqtılı etildi,
säuirdiñ 29 küni ospan ürimjide ölim jazasına kesilip atıldı, onı köruge 80 mıñ halıq
jinaldı…» .
Ospan batırdıñ qolğa tüskendegi sureti
Ospan batır jane birge jazağa kesilgen qıtay generaldarı
Ospan batır jane birge jazağa kesilgen qıtay generaldarı
Ospan batırdıñ aqtıq beynesi
Bwdan köretinimiz ospan batır bastağan 20 mıñ ör altay halqı men olarmen qandas
kezinde altaydan auğan ürimji aymağı men barköldegi 60 mıñnan asa qazaqtar 1950 jılı
qızıl qıtayğa qarsı azattıq soğısqa attandı, oğan jiını ospanğa ergen 42000 qazaq
tağı orazbayğa ergen 20000 qazaq qatınasqan. Qasan ör altaydıñ esteliginde sauanda
qalğan arıstanbay mollalarda qıtayğa qarsı köterilis jasap soñınan atılğan, al qazaq
attı polkınıñ generalı zakariya äşen wlı qolğa tüsken qazaq äskerlerdi tügeldey
qırğızğanı üşin aşumen kelip uañ jinniñ betine tükirgen, sonısı üşin olda atu
jazasına kesilgen. Al ospandarğa qarsı soğısqa tağıda ŞTR dıñ qazaq attı äskerlerin
paydalanıp tağıda qazaqtı qazaqqa salğan. Orazbaydı biik taudan barlay almay onıñ
bwrınğı dwñğan dosın jansız etip jiberip soñında olardı qorşauğa alıp joyğan! Osı
soğıstarda mıñdağan qıtay äskeriniñ qırılğanı anıq! Biraq äli künge onı özderi aşıp
ayıtpağan. Osı küreske qatınasqan qalibek hakim, swltanşärip auıldarı osı jılı
tibet asıp kaşmirge jetedi, olarmen birge dälelqan janımqan wlı, ospannıñ
serikteriniñ biri nwrğojay moldajan wlı, qwsayın täyjiler bar edi, olar 350 adam bolıp
1942 jılı ündistanğa kelgen 1400 qazaqpen qosılıp keyin Türkiyağa jetti. İlede
toğıztarau äkimi janbolat sörti wlıda qızıl qıtayğa qarsı küres bastap, olda ölimge
kesildi, mälik ajı bastağan biräzi tibet asqan elge qosılmaq bolıp jolı bolmay qolğa
tüsip olarda atıladı. ŞTr jaqtıñ adamdarı keyin tügel qızıl qıtaydıñ jaqtastarı
retinde mänsap aldı, 1954 jılı ŞTR ğa qarastı üş aymaqtı (altay, tarbağatay, ile)
Keñes wyğwrlıq şapan kigizgen bolsa qızıl qıtaylar ondağı qazaqtıñ sanınıñ
köptigine män berip onda «İle qazaq avtonomiyalı oblsı» qwrıldı, dälelqan
sügirbayevtıñ wlı pätiqan obls bastığı boldı. Kerisinşe 1950-1951 jıldarı qızıl
qıtayğa qarsı oq atqan sanjı, barkölde sol kezde 100 mıñday qazaq mekendep sol jerdiñ
bayırğı äri negizgi twrğını bola twra qazaq oblsınıñ qwramına ol jerlerdi kirgizbedi,
tek mori , barköl audandarın qazaq avtonomiyalı audanı etip qwrdı. Qazır sol jerlerde
300 mıñnan asa qazaq ömir sürip jatır, köbi kezinde altaydan auğandar bolatın. Ospan
batır atılğannan keyin wlı şerdiman ör altayğa qayta oraldı, boğdağa auğan el qayta
orala bastağan bolatın, şerdiman qaraqas qatarlı rulardan 500 adamdıq qosın qwrıp
jalğastı kürese berdi, 1952 jılı barıp kelisimge keldi, qıtay jaq ospan batırdıñ
mürdesin qaytarıp berede. 1957 jılı 1947 jılı auğan el tegisimen mekenine oraladı,
kelesi jılı kommunalasu bastalğanda qalman aqıt wlı men dälelqan paluan bastağan
köterilis tuılıp köktoğay –şiñgilden 700 den asa qazaq qatınastı, bir jılda köterilis
Ospan batırdıñ ziratı, Şıñjañ, Altay, Köktoğay audanı, Kürti auılı, Qalbağay qıstağı.
jäniştalıp köptegen adamdar tarım lagerine aydauğa jiberildi. Sonımen qatar 1951
jılı tibetke şığıp ketken qazaqtardıñ qarsılığıda osı jılı zorğa toqtadı, gansuda
«aqsay qazaq avtonomiyalı audanı» qwrıldı. Osılayşa qataydağa qazaqtardıñ wlıt
azattıq küresi tübegeyli toqtadı.
Altay qazaqtarınıñ töñkerisi men töñkeristik ükimetiniñ keybir erekşelikteri
1. Altay qazaqtarınıñ töñkeristik ükimetiniñ tuı Abaq kereydiñ aruaqtı batırı ,
wranı bolğan Er jänibektiñ Abılay hannıñ qolınan alğan aq tuı boldı, bwl tu
Jänibek batır wrpaqtarında saqtalıp, osı töñkeriste onı alıp şığıp wran
şaqırıp batırlardı toptağan, bwl kögeday ordasındağı key jağıdaylarmen
wqsas, kögeday ordası kezindede qızıl ayaq, begen şabılğan qara señgir qatarlı
soğıstarda qol bastağan batırlar osı tudı kötergen. Negizi sol ordanıñ
dästürine say «törit bi-töre zañı» el işindegi dau –şarlardı şeşuge
qoldanıldı.
2. Äskeri qwrlımı jağınan rulardı negiz etip qosın qwrıldı, är rudan qos
jasaqtaldı, Molqı, Qaraqas, Jäntekey siyaqtı rulardıñ tağı basqa rulardıñ
qosı boldı, bwl Şıñğıshan zamanındağı är rulardan qwralğan mıñdıqtardı
esimizge tüsiredi, mısalı Qoñırattıñ 3 mıñdığı, oyrattıñ 4 mıñdığı
degendey. Qosın köbeygende 5000 adamğa deyin jetken, alğaşında şoqpar,
qılış siyaqtı qarulardı qoldansa keyin mıltıq, avtomat, pulemet qoldandı.
Negizi attı äskerler bolıp är jauıngerdiñ atı men qaruı özinen boldı, dalada
añ atıp jep , arqasına twlıpqa salğan talqanına may aralastırıp jep tüzde
jüre beretin, bwl jağınanda Şıñğıshannıñ attı äskeriniñ dästüriniñ sarqını
bar, ol altın orda, qazaq ordasınan beri üzbey jalğasıp kelgeni anıq. Kiinisi
jağınanda qarapayım bolıp üstinde işigi, basında tımağı boldı. Wrıs
täsilderide dalalıq köşpendilerdiñ dästüri boyınşa bolıp, öz jerinde otırıp
özderinen on ese köp jaudı qırıp tastap otırdı, 11 jıldıq soğısta 40 mıñnan
asa qıtay şerikterin qırğınğa wşırattı.
3. Osızamandıq sipattarı. Negizi 20 ğasırdağı ot qarularmen qarulandı, keyin
telegramma siyaqtı habarlasu aspaptarın qoldandı. Töñkerisşilerge
Alaşordaşılardıñ ideyası 1920 jıldardağı oqu –ağartu arqılı äsirese 1933-
1939 jıldardağı Şäripqannıñ twsında jappay taraldı. 
Dalalıq äskerler
kerey.kz
Pikir qaldıru