1916 жылғы қазақтардың ұлт-азаттық көтерілісі

| Jun 17, 2016

Ресей империясының отаршылдық саясатына қарсы қазақ халқының ұлт-азаттық көтерілісі басталғанына биыл 100 жыл толады. Көтеріліске 1916 жылы 25 маусымда Түркістан өлкесі мен ішінара Сібір аймағының 19 бен 43 жас аралығындағы ер азаматтарын бірінші дүниежүзілік соғыс майданына «қара жұмысқа» алу туралы патша өкіметі шығарған жарлық түрткі болған. Негізінен Жетісу, Торғай өңірлерінде өткен көтерілісті басып-жаншу үшін патша өкіметі жазалаушы отрядтар жіберген. Ұлт-азаттық көтерілісі 1917 жылы ІІ Николай патша тақтан құлағанға дейін жалғасқан. Азаттық Қазақстан орталық мемлекеттік кинофотоқұжаттар мен дыбыс жазбалары мұрағатынан алынған тарихи суреттерді ұсынады.

Түгелін оқыңыз

Торғай өзені маңындағы Амангелді мен Әбдіғапар бастаған көтерілісшілер штабы орналасқан Дүкенбай үйі. Үрпек қонысы, Қараторғай болысы.

1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісінің көсемі, халық батыры Амангелді Иманов. Әбілхан Қастеев салған сурет.

Қазақтардың 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісінің картасы.

Амангелді Иманов жасағының штабы орналасқан Дүкенбай ауылы.

Жазалаушы отрядқа тосқауыл болған Торғай өзені, Тоңабай ауылының тұсы.

Амангелді Иманов ұстаханасының құрал-саймандары

1916 жылғы Торғай көтерілісшілерінің қару-жарақтары.

Амангелді Имановтың жеке хатшысы Әлмағамбет Жанбеков (оң жақта) пен эскадрон командирі Жаппасбаев (сол жақта).

1916 жылғы көтеріліс кезіндегі Амангелді Иманов жасағының байланысшылары.

Торғай облысындағы 1916 жылғы Амангелді Иманов басқарған көтеріліске және кейін азамат соғысына қатысқан ақын Әбжан Құндызбаев.

Қайраңбай Малшаұлы – 1916 жылғы көтеріліске қатысушы, Амангелді жүздігінің жетекшісі.

Амангелді Иманов жасағы жазалаушы отрядқа қарсы атысқан Өтебай үйі.

Амангелді жасағының ұстасы Сыздық Қызыров.

Меркі көтерілісшілерінің жетекшісі.

Жетісудағы көтерілісті жазалаушы отрядтың басып-жаншуы кезінде қираған ауылдың жұрты.

Амангелді Иманов пен көтерілісшілер. Суретші Әбілхан Қастеев картинасының көшірмесі.

Мүсінші А.А.Лебедевтің «1916 жылғы көтерілісшілер» туындысының көшірмесі.

Амангелді Иманов жасағының жазалаушы отрядпен шайқасын бейнелейтін картина.

Казактардың көтерілісшілерді жазалауы. Суретші картинасынан көшірме.

Азаттық радиосы

Елдес Орда, тарихшы: «Түркістан» атауын қолдану – аймақтағы жұмсақ күш позициясын нығайту тәсілі

kerey.kz

Фото ашық дереккөздерден алында Өткен аптада Түркияның ұлттық білім министрлігі мектеп бағдарламасына «Түркістан» деген терминді енгізген еді. Шетел басылымдарының жазуынша, бұл атау енді «Орталық Азия» ұғымының орнына қолданылмақ. Білім министрі Юсуф Текин жаңа атау түркі әлемінің бірлігін қамтамасыз етуге бағытталғанын айтады. Оның сөзінше, үкімет оқу бағдарламасынан империялық мағынасы бар географиялық атауларды алып тастамақшы. Ең қызығы, «Түркістан» аумағына Қазақстаннан бөлек, Қырғызстан, Өзбекстан, Түркіменстан мен Тәжікстан жатады екен. Сондай-ақ кейбір басылымдар бұл терминнің Қытайдың батысында орналасқан Шыңжан өлкесіне қатысы барын да атап өтті. Кейбір ғалымдар «Орталық Азия» термині колониализмнен қалғанын жиі атап жүр. ХХ ғасырдағы әлемдік академиялық ғылымды сол кездегі ірі империялар қалыптастырғандықтан, бүгінде мұндай терминдер мен атаулар халық санасына әбден сіңіп
АБАҚ АНА ЖӘНЕ ТАСБИКЕ АНА

kerey.kz

Мәми би Жұртбайұлының шежіресінде айтылуынша Керей ұлысының арғы тегі – Шеп, Сеп, Байлау, Қойлау, Елдей, Көлдей, Изен, Жусан секілді тайпалардан таралады екен. Аталған тайпалардың біразы ескі тарих беттерінен кездессе, енді бір бөлімі қазірге дейін Керей руындағы аталардың есімі ретінде аталып келеді. Мұның бір себебін арғы тарихтағы аталардың аты өшпесін деп кейінгі ұрпақтарының аталар атын қайта жаңғыртып қойған дәстүрінен қарау керек. Абақ атауына келсек, арыда Керей ханзадалары мен ханышаларының арасында Абақ, Абақберді, Абахан, Абақтай, Абақай, Абақ бике сынды есімдер болған. Сол ата-апаларының жолын жалғаған, тозып кеткен Керей елінің басын қосып, оған әз ана болған Абақ есімді қасиетті ана өмірде болған адам. Қазақ тарихында ру атына айналған әз аналар аз болмаған. Көрнекті жазушы,
Тұрсын Жұманбай «Үйсінбай кітабы»

kerey.kz

Бұл Дағандел, Бақанас өлкесінен шыққан би Үйсінбай Жанұзақұлы хақында құрастырылып жазылған кітап. Тың толықтырылған еңбекте болыс Әлдеке Күсенұлы, Дағанделі болысының басшылары мен билерімен қатар Әбдірахман Әлімханұлы Жүнісов сынды айтулы тұлғалар жайлы әңгіме қозғалған. Олардың ел алдындағы еңбектері, билік, кесім – шешімдері, халық аузында қалған қанатты сөздері мен өмір жолдары, ата – тек шежіресі қамтылған. Сонымен қатар мұрағат деректеріндегі мәліметтер келтірілген. Кітапқа есімі енген ерлердің заманы, үзеңгілес серіктері туралы жазылған кей мақалалар, жыр –дастандар, үзінділер енген. Кітап қалың оқырман қауымға арналған. Тұрсын Жұманбай «Үйсінбай кітабы», - Жебе баспасы, Шымкент қаласы.134 бет толық нұсқасын төмендегі сілтеме арқылы оқи аласыз. Үйсінбай кітап kerey.kz
ТАРИХ ҒЫЛЫМЫ ҚАЗІР ЭЗОТЕРИКАЛЫҚ ТОПТАРДЫҢ МЕНШІГІНДЕ

kerey.kz

Шығыстанушы-тарихшы Өмір Тұяқбайдың бұрында да «Қазаққа қандай тарих керек? Тәуелсіздік кезеңінде жасалған тарихи мистификациялар хроникасы» деп аталатын мақаласын (22.05. 2025. Zhasalash.kz) оқып ем. Риза болғам. Жақында Ө. Тұяқбайдың «Қазақстанда тарихи бұрмалаулар мен мифтерге тосқауыл қоюдың жолдары» (02.10. 2025. Zhasalash.kz) атты тағы бір мақаласымен және таныстық. Өте өзекті мәселені көтеріпті. Тарихта орын алып жүрген жағымсыз жайттар турасында ой толғапты. Журналистерді, блогерлерді айыптапты. Тарихтан арнайы кәсіби дайындығы жоқ, бәрін бүлдіріп болды деп. Келеңсіздікті тоқтатудың нақты жолдарын ұсыныпты. Бұған да көңіліміз бек толды. Әйтсе де тарихты бұрмалауға, өз өтіріктерін насихаттауға тек журналистер мен блогерлер ғана емес, «арнайы кәсіби дайындығы бар» «тарихшылардың» да «зор үлес» қосып жатқанын баяндап, айтылған пікірді одан әрі өрбітіп, жалғастырайық.
«Алғашқы кітап» деректі бейнефильмі

kerey.kz

Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Мәдениет комитетіне қарасты Ұлттық киноны қолдау мемлекеттік орталығының тапсырысымен «JBF company» компаниясы Семей қаласында, Шыңғыстау өңірінде, Алматы облысының Жамбыл ауданында «Алғашқы кітап» атты деректі бейнефильм түсіруде. Деректі фильм Абайдың 1909 жылы Санкт Петербургтегі Илья Бораганский баспасында басылған алғашқы шығармалар жинағының жарық көруіне арналады. Ұлы Абай мұрасының қағаз бетіне таңбалану тарихын баяндайды. Қазіргі адамдар бұрынғы уақыттың, Абай заманының нақты, деректі бейнесін, сол кездегі адамдардың әлпетін, киім үлгісін көз алдарына елестетуі қиын. Көпшіліктің ол уақыт туралы түсінігі театр мен кинофильмдердегі бутафорлық киімдер мен заттар арқылы қалыптасқан. Алайда Абай уақытындағы қазақ тіршілігі, қазақтардың бет-әлпеті, киім киісі, үй – жайы, бұйымдары таңбаланған мыңдаған фотосуреттер сақталған. Бұлар Ресей, Түркия, Ұлыбритания