1916 жылғы қазақтардың ұлт-азаттық көтерілісі

1916 جىلعى قازاقتاردىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى

| Jun 17, 2016

رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنا قارسى قازاق حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى باستالعانىنا بيىل 100 جىل تولادى. كوتەرىلىسكە 1916 جىلى 25 ماۋسىمدا تۇركىستان ولكەسى مەن ءىشىنارا ءسىبىر ايماعىنىڭ 19 بەن 43 جاس ارالىعىنداعى ەر ازاماتتارىن ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس مايدانىنا «قارا جۇمىسقا» الۋ تۋرالى پاتشا وكىمەتى شىعارعان جارلىق تۇرتكى بولعان. نەگىزىنەن جەتىسۋ، تورعاي وڭىرلەرىندە وتكەن كوتەرىلىستى باسىپ-جانشۋ ءۇشىن پاتشا وكىمەتى جازالاۋشى وتريادتار جىبەرگەن. ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى 1917 جىلى ءىى نيكولاي پاتشا تاقتان قۇلاعانعا دەيىن جالعاسقان. ازاتتىق قازاقستان ورتالىق مەملەكەتتىك كينوفوتوقۇجاتتار مەن دىبىس جازبالارى مۇراعاتىنان الىنعان تاريحي سۋرەتتەردى ۇسىنادى.

تۇگەلىن وقىڭىز

تورعاي وزەنى ماڭىنداعى امانگەلدى مەن ابدىعاپار باستاعان كوتەرىلىسشىلەر شتابى ورنالاسقان دۇكەنباي ءۇيى. ۇرپەك قونىسى، قاراتورعاي بولىسى.

1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ كوسەمى، حالىق باتىرى امانگەلدى يمانوۆ. ءابىلحان قاستەەۆ سالعان سۋرەت.

قازاقتاردىڭ 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ كارتاسى.

امانگەلدى يمانوۆ جاساعىنىڭ شتابى ورنالاسقان دۇكەنباي اۋىلى.

جازالاۋشى وتريادقا توسقاۋىل بولعان تورعاي وزەنى، توڭاباي اۋىلىنىڭ تۇسى.

امانگەلدى يمانوۆ ۇستاحاناسىنىڭ قۇرال-سايماندارى

1916 جىلعى تورعاي كوتەرىلىسشىلەرىنىڭ قارۋ-جاراقتارى.

امانگەلدى يمانوۆتىڭ جەكە حاتشىسى الماعامبەت جانبەكوۆ (وڭ جاقتا) پەن ەسكادرون كومانديرى جاپپاسباەۆ (سول جاقتا).

1916 جىلعى كوتەرىلىس كەزىندەگى امانگەلدى يمانوۆ جاساعىنىڭ بايلانىسشىلارى.

تورعاي وبلىسىنداعى 1916 جىلعى امانگەلدى يمانوۆ باسقارعان كوتەرىلىسكە جانە كەيىن ازامات سوعىسىنا قاتىسقان اقىن ءابجان قۇندىزباەۆ.

قايراڭباي مالشاۇلى – 1916 جىلعى كوتەرىلىسكە قاتىسۋشى، امانگەلدى جۇزدىگىنىڭ جەتەكشىسى.

امانگەلدى يمانوۆ جاساعى جازالاۋشى وتريادقا قارسى اتىسقان وتەباي ءۇيى.

امانگەلدى جاساعىنىڭ ۇستاسى سىزدىق قىزىروۆ.

مەركى كوتەرىلىسشىلەرىنىڭ جەتەكشىسى.

جەتىسۋداعى كوتەرىلىستى جازالاۋشى وتريادتىڭ باسىپ-جانشۋى كەزىندە قيراعان اۋىلدىڭ جۇرتى.

امانگەلدى يمانوۆ پەن كوتەرىلىسشىلەر. سۋرەتشى ءابىلحان قاستەەۆ كارتيناسىنىڭ كوشىرمەسى.

ءمۇسىنشى ا.ا.لەبەدەۆتىڭ «1916 جىلعى كوتەرىلىسشىلەر» تۋىندىسىنىڭ كوشىرمەسى.

امانگەلدى يمانوۆ جاساعىنىڭ جازالاۋشى وتريادپەن شايقاسىن بەينەلەيتىن كارتينا.

كازاكتاردىڭ كوتەرىلىسشىلەردى جازالاۋى. سۋرەتشى كارتيناسىنان كوشىرمە.

ازاتتىق راديوسى

ەلدەس وردا، تاريحشى: «تۇركىستان» اتاۋىن قولدانۋ – ايماقتاعى جۇمساق كۇش پوزيتسياسىن نىعايتۋ ءتاسىلى

kerey.kz

فوتو اشىق دەرەككوزدەردەن الىندا وتكەن اپتادا تۇركيانىڭ ۇلتتىق ءبىلىم مينيسترلىگى مەكتەپ باعدارلاماسىنا «تۇركىستان» دەگەن تەرميندى ەنگىزگەن ەدى. شەتەل باسىلىمدارىنىڭ جازۋىنشا، بۇل اتاۋ ەندى «ورتالىق ازيا» ۇعىمىنىڭ ورنىنا قولدانىلماق. ءبىلىم ءمينيسترى يۋسۋف تەكين جاڭا اتاۋ تۇركى الەمىنىڭ بىرلىگىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعانىن ايتادى. ونىڭ سوزىنشە، ۇكىمەت وقۋ باعدارلاماسىنان يمپەريالىق ماعىناسى بار گەوگرافيالىق اتاۋلاردى الىپ تاستاماقشى. ەڭ قىزىعى، «تۇركىستان» اۋماعىنا قازاقستاننان بولەك، قىرعىزستان، وزبەكستان، تۇركىمەنستان مەن تاجىكستان جاتادى ەكەن. سونداي-اق كەيبىر باسىلىمدار بۇل تەرميننىڭ قىتايدىڭ باتىسىندا ورنالاسقان شىڭجان ولكەسىنە قاتىسى بارىن دا اتاپ ءوتتى. كەيبىر عالىمدار «ورتالىق ازيا» تەرمينى كولونياليزمنەن قالعانىن ءجيى اتاپ ءجۇر. حح عاسىرداعى الەمدىك اكادەميالىق عىلىمدى سول كەزدەگى ءىرى يمپەريالار قالىپتاستىرعاندىقتان، بۇگىندە مۇنداي تەرميندەر مەن اتاۋلار حالىق ساناسىنا ابدەن ءسىڭىپ
اباق انا جانە تاسبيكە انا

kerey.kz

ءمامي بي جۇرتبايۇلىنىڭ شەجىرەسىندە ايتىلۋىنشا كەرەي ۇلىسىنىڭ ارعى تەگى – شەپ، سەپ، بايلاۋ، قويلاۋ، ەلدەي، كولدەي، يزەن، جۋسان سەكىلدى تايپالاردان تارالادى ەكەن. اتالعان تايپالاردىڭ ءبىرازى ەسكى تاريح بەتتەرىنەن كەزدەسسە، ەندى ءبىر ءبولىمى قازىرگە دەيىن كەرەي رۋىنداعى اتالاردىڭ ەسىمى رەتىندە اتالىپ كەلەدى. مۇنىڭ ءبىر سەبەبىن ارعى تاريحتاعى اتالاردىڭ اتى وشپەسىن دەپ كەيىنگى ۇرپاقتارىنىڭ اتالار اتىن قايتا جاڭعىرتىپ قويعان داستۇرىنەن قاراۋ كەرەك. اباق اتاۋىنا كەلسەك، ارىدا كەرەي حانزادالارى مەن حانىشالارىنىڭ اراسىندا اباق، اباقبەردى، اباحان، اباقتاي، اباقاي، اباق بيكە سىندى ەسىمدەر بولعان. سول اتا-اپالارىنىڭ جولىن جالعاعان، توزىپ كەتكەن كەرەي ەلىنىڭ باسىن قوسىپ، وعان ءاز انا بولعان اباق ەسىمدى قاسيەتتى انا ومىردە بولعان ادام. قازاق تاريحىندا رۋ اتىنا اينالعان ءاز انالار از بولماعان. كورنەكتى جازۋشى،
تۇرسىن جۇمانباي «ءۇيسىنباي كىتابى»

kerey.kz

بۇل داعاندەل، باقاناس ولكەسىنەن شىققان بي ءۇيسىنباي جانۇزاقۇلى حاقىندا قۇراستىرىلىپ جازىلعان كىتاپ. تىڭ تولىقتىرىلعان ەڭبەكتە بولىس الدەكە كۇسەنۇلى، داعاندەلى بولىسىنىڭ باسشىلارى مەن بيلەرىمەن قاتار ءابدىراحمان ءالىمحانۇلى ءجۇنىسوۆ سىندى ايتۋلى تۇلعالار جايلى اڭگىمە قوزعالعان. ولاردىڭ ەل الدىنداعى ەڭبەكتەرى، بيلىك، كەسىم – شەشىمدەرى، حالىق اۋزىندا قالعان قاناتتى سوزدەرى مەن ءومىر جولدارى، اتا – تەك شەجىرەسى قامتىلعان. سونىمەن قاتار مۇراعات دەرەكتەرىندەگى مالىمەتتەر كەلتىرىلگەن. كىتاپقا ەسىمى ەنگەن ەرلەردىڭ زامانى، ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرى تۋرالى جازىلعان كەي ماقالالار، جىر –داستاندار، ۇزىندىلەر ەنگەن. كىتاپ قالىڭ وقىرمان قاۋىمعا ارنالعان. تۇرسىن جۇمانباي «ءۇيسىنباي كىتابى»، - جەبە باسپاسى، شىمكەنت قالاسى.134 بەت تولىق نۇسقاسىن تومەندەگى سىلتەمە ارقىلى وقي الاسىز. ءۇيسىنباي كىتاپ kerey.kz
تاريح عىلىمى قازىر ەزوتەريكالىق توپتاردىڭ مەنشىگىندە

kerey.kz

شىعىستانۋشى-تاريحشى ءومىر تۇياقبايدىڭ بۇرىندا دا «قازاققا قانداي تاريح كەرەك؟ تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە جاسالعان تاريحي ميستيفيكاتسيالار حرونيكاسى» دەپ اتالاتىن ماقالاسىن (22.05. 2025. Zhasalash.kz) وقىپ ەم. ريزا بولعام. جاقىندا ءو. تۇياقبايدىڭ «قازاقستاندا تاريحي بۇرمالاۋلار مەن ميفتەرگە توسقاۋىل قويۋدىڭ جولدارى» (02.10. 2025. Zhasalash.kz) اتتى تاعى ءبىر ماقالاسىمەن جانە تانىستىق. وتە وزەكتى ماسەلەنى كوتەرىپتى. تاريحتا ورىن الىپ جۇرگەن جاعىمسىز جايتتار تۋراسىندا وي تولعاپتى. جۋرناليستەردى، بلوگەرلەردى ايىپتاپتى. تاريحتان ارنايى كاسىبي دايىندىعى جوق، ءبارىن ءبۇلدىرىپ بولدى دەپ. كەلەڭسىزدىكتى توقتاتۋدىڭ ناقتى جولدارىن ۇسىنىپتى. بۇعان دا كوڭىلىمىز بەك تولدى. ايتسە دە تاريحتى بۇرمالاۋعا، ءوز وتىرىكتەرىن ناسيحاتتاۋعا تەك جۋرناليستەر مەن بلوگەرلەر عانا ەمەس، «ارنايى كاسىبي دايىندىعى بار» «تاريحشىلاردىڭ» دا «زور ۇلەس» قوسىپ جاتقانىن بايانداپ، ايتىلعان پىكىردى ودان ءارى ءوربىتىپ، جالعاستىرايىق.
«العاشقى كىتاپ» دەرەكتى بەينەفيلمى

kerey.kz

قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ مادەنيەت كوميتەتىنە قاراستى ۇلتتىق كينونى قولداۋ مەملەكەتتىك ورتالىعىنىڭ تاپسىرىسىمەن «JBF company» كومپانياسى سەمەي قالاسىندا، شىڭعىستاۋ وڭىرىندە، الماتى وبلىسىنىڭ جامبىل اۋدانىندا «العاشقى كىتاپ» اتتى دەرەكتى بەينەفيلم تۇسىرۋدە. دەرەكتى فيلم ابايدىڭ 1909 جىلى سانكت پەتەربۋرگتەگى يليا بوراگانسكي باسپاسىندا باسىلعان العاشقى شىعارمالار جيناعىنىڭ جارىق كورۋىنە ارنالادى. ۇلى اباي مۇراسىنىڭ قاعاز بەتىنە تاڭبالانۋ تاريحىن باياندايدى. قازىرگى ادامدار بۇرىنعى ۋاقىتتىڭ، اباي زامانىنىڭ ناقتى، دەرەكتى بەينەسىن، سول كەزدەگى ادامداردىڭ الپەتىن، كيىم ۇلگىسىن كوز الدارىنا ەلەستەتۋى قيىن. كوپشىلىكتىڭ ول ۋاقىت تۋرالى تۇسىنىگى تەاتر مەن كينوفيلمدەردەگى بۋتافورلىق كيىمدەر مەن زاتتار ارقىلى قالىپتاسقان. الايدا اباي ۋاقىتىنداعى قازاق تىرشىلىگى، قازاقتاردىڭ بەت-الپەتى، كيىم كيىسى، ءۇي – جايى، بۇيىمدارى تاڭبالانعان مىڭداعان فوتوسۋرەتتەر ساقتالعان. بۇلار رەسەي، تۇركيا، ۇلىبريتانيا