«Biz tegimiz-türik, dinimiz-Islam ekenin wmıtpauımız kerek. Ol üşin qasietti kitap –Qwran Kärimdi nasihattaudı esten şığarmauımız kerek. Dinimizdi, tilimizdi saqtau – wlttığımızdı, memlekettigimizdi saqtaydı. “    N.Ä.Nazarbaev.    
    

        Bügingi qoğamdağı bolıp jatqan san-salalı jañalıqtar,alıs jaqın eldermen jasalıp jatqan är qırlı baylanıstar,jastardıñ ömir tirşiligindegi kezdesip jatqan qiındıqtar men qayşılıqtar, jalpısı, qoğamdıq qwbılıstağı bwrın-soñdı bolmağan qozğalıstar men özgeristeri adam tärbieleu şeñberinde,dälirek aytqanda,bala tärbieleudi,ötken tarihımızda sınalğan taqtaq jol,irgeli täjiribe-«imanda wl,ibalı» qız tärbieleu mwratına eriksiz bağıttaudı talap etude.

       Imandılıq – adamnıñ qoğamdağı, kündelikti ömirdegi is-äreketterin belgili-bir qalıpqa tüsiretin işki ruhani retteuiş qadir-qasiet, adam boyındağı adamgerşilik, izgilik, kisilik belgisi. Dästürli qazaq qoğamında adamnıñ imandılığına – minez-qwlıq jüyesindegi erekşelikterine köp köñil bölingen.«Bwrınğı uaqıtta – dep jazdı J. Aymauıtov pen M. Äuezov «Qazaqtıñ özgeşe minezderi» degen maqalasında; — qazaq eli wyımşıl, eri jauınger, bii ädil, namısqor, adamı iri, bitimdi, qayrattı, sauıqşıl el bolğan eken. Dosımen dostasıp, jaumen jaulasuğa tabandı, qayğıra da, quana da biletin halıq eken »-deydi.«Adamgerşilik»-adam boyındağı «izgilik», «sıylastıq», «inabat-tılıq», «kisilik» sözderimen mändes. Wlttıq tärbie iliminde adamnıñ jağımdı minez-qwlıqtarın osı wğımdardan taratadı.Minez-qwlıq pen qarım- qatınastağı kelesi äreketterdi atap ötuge boladı: adamdı sıylau, ar- wyatın saqtau, meyirimdilik tanıtu, kişipeyildilik körsetu t.b. Adamgerşiligi ar-wyatı bar        adamnıñ bet beynesi, iman jüzdi-ligi jarqın, biyazı özi parasattı keledi. Onday adamdı halıq imanjüzdi kisi dep qwrmetteydi. Qazaq halqınıñ ata-baba dästürinde imandılıq tek dini senim emes, ol sonday-aq, wlttıq psihologiyalıq saltqa, halıqtıq erekşelikke aynalğan qwbılıs. Halqımızdıñ tüsiniginde iman söziniñ ayasında senim mağınasımen qatar, barlıq asıl qasietterdi (wyat, ar-namıs, sabırlıq, jomarttıq, şınşıldıq, adaldıq, meyirimdilik, kişipeyildilik t.b.) qamtitın tüsinikter körinis tapqan.
Bwrınğı dualı auız atalarımızdıñ söylegen sözderi men istegen amaldarınan imandılıqtıñ jeli esip twratın.«Jastarı imandı eldiñ – bolaşağı zor» – degen J.Balasağwn.Jas adamdı imandılıqqa baulu üşin olardıñ ar-wyatın oyatıp, namısın qayrap, meyirimdilik, qayırımdılıq, kişipeyildilik, qamqorlıq, adaldıq, izettilik siyaqtı ädeptik-psihologiyalıq qasietterdi olardıñ boyına siñiru-ärbir otbasınıñ, balalar baqşası men mekteptiñ, joğarı oqu orındarınıñ parızı. Adamnıñ jarıq düniege kelui, ösui, erjetui, tirşilik etui, qartayuı, ata men balanıñ qarım-qatınası, ülkendik pen kişilik, sıylastıq, ädeptilik pen arlılıq, inabattılıq tärizdi mañızdı mäseleler imandılıqtıñ mañızdı qwramdas böligi retinde eşqaşan da nazardan tıs qalmağan. Jastardıñ ülkenderge qwrmet körsetui, ülkenderdiñ kişilerge izet bildirui ömir süru saltına aynalğan.Qoğamda berik qalıptasqan osınday körgendilikpen ömir keşu dağdıları jinala kelip,barşa adamgerşilik qağidalardıñ, imandılıqtıñ jazılmağan kodeksteriniñ qalıptasuına negiz bolğan.Boyına adamgerşilik asıl qasietterdi jinap ösken jastı “körgendi” dep, jüreginen nwr, öñinen jılu ketpeytin, ärdayım jaqsılıq jolın oylaytın, är iste ädildik körsetetin adamdardı “imandı” dep atağan.Adamgerşilik pen imandılıq.Bwl egiz wğım adamzat tarihında qatar ömir sürip keledi. Öytkeni  adamdardıñ ömir süruinde senimdilik pen turaşıldıq ayrıqşa mañızğa ie.
Eger bwl eki sözdiñ beretin mağınası is jüzine assa ärbir adam, qoğam, memleket bayandı,berekeli ömir keşken bolar edi. Mwnday sipatqa qoğamdı, jalpı jwrtşı-lıqtı ie qılu, ärine oñay şarua emes. Degenmen köp uaqıt alsa da , bwl sipattarğa qol jetkizuge boladı. Halqımız sırt közben emes, jürekpen wğatın adamgerşilik qwndılıqtardı joğarı däriptegen.Imandılıq, ädilettilik, izgilik, meyirimdilik mwrat-tarın tereñ igeruge küş salğan. Mal -mülkinen, däuletinen imanın joğarı bağalağan qazaq «Er jigittiñ üş baylığı bar: birinşi – imanı, ekinşi – ırısınıñ twrağı, üşinşi – däuletiniñ twrağı» dep atalı söz qaldırğan.

 Imandılıq qasiettiñ sırına tereñirek üñiletin bolsaq, qazaq halqı imandılıqtıñ üş negizin özderine tirek etken.Ol, birinşiden, nanım-senim, din.Imandılıq mağınası iman sözinen bastau aladı. Tilimizde iman sözine qatıstı iman jüzdi, imandı adam, imanı bar t.b. birneşe tirkester bar. Iman sözi – الإيمان «äl-Iman» arab tilinde «senim» degen mağınanı beredi. YAğni, iman keltiru, şın bolmısımen senu, ilanu.Allahtıñ jalğız ekendigine,onıñ payğambarlarına,tüsirilgen kitaptarına, aqıret künine şınayı senudi bildiredi.
Islam dinin maqwl körip, şariğat zañdılıqtarın salt-dästürimen qiyulastırıp, saliqalı ömir saltın qalıptastıruğa talpınu arqasında, büginde jahandanudıñ bet qaratpaytın joyqın  jeline jwtılıp ketpey otırğandığımız sonıñ däleli bola aladı. Qanımız da,tegimizde bar imandılıqtı qanşama twnşıqtırıp jatsa da, kökirek közin aşıp jiberse, qaytadan öz biigine köterileri anıq.Biraq, bügingi tärbiede- jetpey jatqan närseniñ naq basında osı imandılıq twr.Onıñ köptegen sebepteri bar ekeni rastay otırıp,bastıların ataudı jön kördim.Birinşi.Qazaq otbası, bügingi qwramında jaswrpaqqa imandılıq tärbiesin tolıqtay igertuge därmensiz.Bügingi otbasında, keşegi ateister,kommunister,mäñgürtter anağwrlım üles ielenip,ata- äjeler,äke-şeşeler bolıp otır.Jaña ğana jüregi,ıqılısı imanğa bwrılıp közin aşqan ata-äje,äke-şeşeler özderi tolıq jetilip ketken joq.Ekinşi.Barşağa ülgi- önege körsetip,iman nwrın şaşatın din jolında jürgen,meniñ bauırlarım,onıñ bastamaşı wyımdarı mına bir jaydı eskermey jür.Ötken ğasırdıñ basında medireseler sanı,bügingi künnen älde qayda mol bolumen qatar,7-14 jastağı qazaq qızdarınıñ 7-8 payızı, sol medire-selerde dini bilim alğan.Al wldardıñ mediresege qamtıluı bwdan 4-5 ese artıq bolğan. (P.Salamatov, J.Qasımbaev).Şetkeri auıldarda auıl moldası joq bolğanımen,qoja-moldalar är şañıraqqa jetip,bala sündettegen,janaza şığarğan,Qwran hatım tüsirgen, uağız aytqan, balalardıñ dini sauatın aşıp,ata-anağa kömektesip otırğan.Käzirgi kezde,tek meşittiñ sanı 3500-den asıp,şetki auıl twr ğoy,şet eldegi qazaq diasporalarınıñ aumağında imandılıq tärbie jürgizu mümkindigi tuğan. Alayda,medirese sanı,atalğan mezgildegi medirese sanınan tım tömen jatır. Dini uağız aytu,nasihat jürgizu, meşit-medirese aumağında şektelip qalğan.Qazaqtıñ: «Qorqaq molda,meşitten wzamaydı»- degen sözi osıdan şıqqan şığar.Üşinşi.Imandılıq tärbiesin barşağa igertu mümkindigi,mwralıq dästüri,bilimdik qorı,ülgi-önegelik ğibratı din bauırlarım, Sizderdiñ qoldarıñızda twr.Tek,wtımdı paydalanu dağdısı jetispey keledi.

   … Mwhammed (s.ğ.s.)-ğa deyin,Allah tağala 124 mıñ payğamparlardı tärbielep,är türli ru taypalarğa jibergen.Olar jeke bastarınıñ ülgi-önegesi, tärbielik ügit nasihatı,uağız ösietimen köptegen sahabaların tärbielep alğan. Payğamparı-mız(s,ğ.s.): «Meni eñ körkem ülgide tärbielegen Rabbımnıñ Özi»-deydi.Allah elşisi (s.ğ.s.)  payğamparlığınan bwrın  da qara qıldı qaq jarğan ädildigimen,sözine berikti-gimen, senimdiligimen, meyrimdiligimen jäne qol wşın beruge äzir twratın piğılımen teñdessiz ülgi körsetken –adam.Onıñ üstine Rabbısı kemeldendirip tärbielegen-dikten,33 mıñ sahaba tärbielep, soñına ertip,Allahtıñ aq jolında, qayıspas qaysarlıqpen payğamparlıq mindetin atqara jürip, adam tärbieleudiñ teñdesi joq mirasın,ümbetine ölşeusiz ülgi-önege, ruhani mol mwra qaldırdı. Adamzat tari-hında odan ötken Wlıq Wstaz  joq.Aynalayındar,är biriñ,osınday wstaz bola biliñ-der!Otız üş mıñdı bılay qoyğanda,33 balağa şarapattarıñ tise,az bolmas.Haq Elşisi oqu-jazudı üyrenuge köp köñil bölip,Bädir soğısında qolğa tüsken twtqındarğa 10 mws-ılman balağa oqu-jazu üyretu şartımen,olarğa bas bostandığın bergeni este ğoy..!

Törtinşi.Wltıq tärbie men imani tärbiesiniñ arasındağı dästürli baylanıstı, ıntımaqtastı bir-birine qarsı qoyu nemese bir jaqtı bwra tartu bayqaluda.Dini-uağız,oqu- ağartu bağıtında köptegen kitaptar men oqulıqtar,keñester,kömekter qauımğa
taratılıp jür.Mısalı;«Hadis-ğwrpımız,sünnet-saltımız»,«Din men dästür», «Mwsıl-mandıq tärbie», «Islamdağı bala täriesi» t.b.Osılarda: «tärbie,dästür,ğwrıp,
bata,iman t.b. wğımdar mwsılmandıq örkeniet jemisi»-dep taldap, mwsılmanğa deyin qazaqta imani tärbie bolmağanday  jazadı.Osı qalpı qoya berseñiz, «Islamğa deyin ömirden ozğan qazaqtıñ ata-babaları-imansızdar»-deui de mümkin. -«Islamdağı bala tärbiesi»degen kitap öte tartımdı,tili jatıq eken,nege paydalanbaysızdar?-degen saualğa,direktordıñ  tärbie jönindegi orınbasarı,qızımnıñ bergen jauabı:-Ata,osı taqırıpta jazatın,bizdiñ «ğalımdar»,Islam memleketinde ömir sürip jatqan qazaqtarğa arnap jazadı.Meniñ tärbielep otırğan balalarım,biriñğay  «mwsılman» balalar emes.Onıñ üstine,kitaptı oqıp köriñizşi,mektep,mwğalim,din qızmetkerleriniñ tärbiedegi mindet,maqsatı turalı aytılmaydı.Bäri ata-analarğa siltengen. «Ata-ananıñ eñ ülken mindetteriniñ biri-mwsılman ümbeti degen atqa layıq imandı perzent tärbieleu»Mwnday bwra tartuşılıq pen bwltaru käzirgi mekteptegi imandıq tärbiesinde de mol.
Besinşi.Mektep pän bağdarmalarında,twjırımdamalarında wlttıq tärbie men islami imani wğımdarın pän mazmwndarına köptep engizu,tärbie sağattarı men jwmıstarında olardı erekşe eskeru,aytılğan-aq.Biraq,jüzege asırılu qarqını tım maqtanarlıq emes.Mısalı,til,ädebiet,tarih qatarlı gumanitarlıq pänderdiñ kez-kelgen tarauları men bölimderinde,jekelengen sabaqtarında mwsılmandıq ädepter, hadister,jibek minezderdi mısal etip alıp,til sabaqtarında;jattığu taldaular jasau,ädebiette;dini öleñder men añız,tolğaularğa sipattamalar beru, är pänniñ erekşeligine say,imandılıq tärbie negiderin qamtuğa tolıq mümkindik bar.Meşit pen mektep,ata-analarmen ıntımaqtasa otırıp bwl taqırıpta köptegen tärbielk sağattar,sayıstar,erteñgilikter men keşkilikterdi wyımdastıruğa boladı. Imandı, önegeli,önerli adamdar qayda da bar.Olarmen kezdesu jasap,önegelerin alıp,ösietterin tıñdauğa käzirderi mümkindik jetedi.Şañıraq kötergenderine 55 jıl bolğan,qajılıqqa qatarımen barıp kelgen,qos qariyanıñ äñgimesin tıñdauğa,auıldıñ ülken- kişisi tügel jinalğandıqtan auıldıq Mädeniet üyine simay,köpşiligi türegelip twrıp,esik aldında tamaşalağanın közimizben kördik.Bwl şaranıñ bas-qasında auıl meşitiniñ imamı men mektep direktorı twrdı.Intımaqtastıq osılay bastalıp,dästürge aynaladı.
Altınşı.Qazaqtıñ adamgerşilik asıl qasietterin islam dininiñ wstanımındağı jibek minezder turalı wğımı bayıtıp,tärbie diñgegine aynalğan.Olar qazaqtıñ islam dinine deyin payda bolğan adamzattıq adami qwndılıqtarğa eşuaqıtta qarsı kelmegen. Sondıqtan,olardı bir-birine qarsı qoyu,ara jigin tauıp saralamaq bolu orınsız boladı.Kerisinşe,olardı bir-birine qabıstıra otırıp,ädistemelik keñester jasau, otbasılıq oqulıq  dayındauda,basqa din ğwlamalarınıñ aqılın tıñdau artıq bolmaydı.Mäselen,barlıq dinge ortaq,barlıq wltqa ortaq qwndılıqtar da bar.Sondıqtan,qoğamdağı ornıqqan basqa din ökilderine,mwsılman dininiñ artıqşılı-ğın,özi wstanğan dinnen onıñ osal emestigin,aytqızu qajet-aq.Olay bolmağan-dıqtan,käzirgi kezde,mwsılmandıq ğibadattardı orındau kez-kelgen adamnıñ qolınan kelmeytin  «auır,qiın» dep tüsindirip, «töte jolın» körsetip jastardı,öz javğına tartıp jdatqandar bar.Bügingi Qazaqstan jağdayında,osınday keñ kösilip,aynalağa tım alıstan köz tastau talabı twr. Bwl jağınan,tärbieleu qazaq tarihında Iasauidiñ, Altınsarinniñ,Abaydıñ tärbielik oqulıqtarınıñ täjiribesi qaşannan bar ğoy!         Basqağa wqsatıp bas qatıru qajet emes!
Jetinşi. Adamgerşilik bilimi adamdardıñ dünietanımın, olardıñ qızmetin jäne minez-qwlqın, isteri men äreketterin anıqtaydı. Sondıqtan da küni büginge deyin adamgerşilik bilimin «bilim berudiñ altın qazığı» dep tüsinip keldik.Osı negizde, adamgerşilik-ruhani bilimdi jeke bölip alıp,arnaulı pän de jasadıq. Adamgerşilik bilim beru üşin bar küşimizdi saldıq ta,berdik te!Alayda,tärbieleu tek adamgerşilik bilim berumenşektelmeydi eken.Onı bügingi jastarımızdıñ adami twrpatınan, qasietinen,ädep-minezinen añğardıq.Endigi kezekte adamgerşilik bilim berudi,ädep-iba dağdımen wştastıru qajet boldı.Naqtıraq aytsaq,ädepsizderdi ädeyilep äzirlegendey,körgensizder köbeyip ketti.  Qorqıt Ata boyınşa: «Tärbieleu degenimiz ülgi-önege körsetu, ädep, öner wqtıru.»Farabi babamız:«Oqıtu adamdar men halıqtarda teoriyalıq qayırımdılıq darıtu boladı, al tärbie-bilim-bilikke negizdelgen öner arqılı olarğa etikalıq qayırımdılıq  darıtu täsili.Oqıtu tek
söz arqılı jüzege asırıladı, al tärbie kezinde adamdar men halıqqa bilimge negizdelgen qasietterden şığatın äreketterdi jasaudı dağdığa aynaldıru…».Aytalıq,wlttıq tärbiede bolsın,islami wğımda bolsın, imandılıqtı igertudiñ bir negizi-wyaltu amalı.Alayda, jasqa qanşama kitap oqıtıp, qanşama adamgerşilik bilim berip wyalta almaysıñ.Al,qazaqtar. «Äy,wyat boladı,qoy onı!»degen köteriñki aytılğan jalğız auız sözben wyalta alğan.Adamnıñ imandılığınıñ ölşemin,qanağatsız qalıptasqan jağdayda:

«Olay bolsa,ol,wyattan üş kün bwrın tuğan jan eken, » -dep qana tüyindey salatın.

Payğambarımız (s.ğ.s) hadisinde:«Imannıñ alpıstan astam tarmağı bar,al wyat – imannıñ bir tarmağı» degen. Halıqta «wyat kimde bolsa, iman sonda» degen maqal da bar.
Adamgerşilik ruhani tärbie-imandılıq tärbieniñ bir salası ğana.Imandılıq tärbiesi-wlttıq tärbieniñ özegi.Wlttıq tärbiede tärbieniñ basqa salaları da qamtılğan.Bügingi tañda,Imandılıq tärbiesin negizge alğan,tärbieleu bağdarların jasauşılar da barşılıq.Qanday bağdarlama-bağdar jasağandarımen, wltıq tärbie dengeyine jete almay keledi,äli de jete almaydı.          Sebebi wlttıq tärbiede birtwtastıq dep atalatın qağida bar.Ol tärbieni bölşektep,bwtarlağan sayın,tärbieleu isin jüzege asıru qiındap,tärbieleudiñ wlttıq qwraldarınıñ baylanısı alşaqtay tüsedi.Aytalıq,wlttıq tärbiede än aytsañ da,oyın oynasañ da,salt atpen seruenge şıqsañda,tipti sanamaq jattasañ da aqıl-oy tärbesin de,dene tärbiesin de,imandılıqqa da tärbieley alasıñ.Tek
osı atalğan tärbie qwraldarın,adamnıñ jas,jınıs erekşeligine say qoldana alsañ bolğanı.Biz osı künde bir ğana adam tärbiesin 17-20(patriottıq,eñbek,aqıl-oy, ekologiyalıq t.b.)ğa bölemiz.Wlttıq tärbie iliminde ekige ğana(tärbieli-körgendi,           tärbie-  siz-körgensiz) toptaydı.Sondıqtan,ädep pen minezdi,iman men ibanı qamtığan,tek qana adamgerşilik turalı bilim beru ğana emes,dağdı-maşıq igertudi negizgi bağıt etip tärbieleude negizdik özgerister jasau kerek.Jaqsılıqqa qwr söz arqılı şaqırıp, ıntıqtıru mümkin emes. Adamnıñ tabiğatı sol – kez kelgen närsede ülgini qajet etedi..
Ädep,jibek minez,iba tek dağdılınıp maşıqtanu arqılı igeriledi. Otbasında, mektepte,äleumettik ortada sıpayılıqqa,ädepke,minez -qwlıqqa qoyılatın talap, baqılau jañaşa qalıptasıp,ol,qauımdıq qoldau tabuı tiis.Qazaq. «Qızğa qırıq üyden tiım,wlğa otız üyden tiım qoyğan».Bügingi küni sol qırıq-otız üy qanday wyımdıq mekeme ekenin,nendey orta qauım ekenin oylağan jön- aq.  
«Imandı wl,ibalı qız», «Qwlıqtı wl,qılıqtı qız» tärbielegen wlttıq ürdisimizdi jañğırtpasaq,bügingi jağdayımız(men mwnda,qız wldarımızdıñ bügingi beybastaq, körgensizdigin termelep ne qılamın,bäriñe ayan ğoy!»)tım mäz bolmay twr.Osı maqsatpen «Äulet mektebi», «Jeñge jezde mektebi»,«Bek wl,päk qız,Aydarlı wl,twlımdı qız», «Batır wl,batıl qız,namıstı wl,öreli qız» qatarlı otbasılıq oqulıqtar jazılıp,ata-analarğa ülestirilude.Eger qajet bolsa mına meken jaydan olardıñ elektrondıq nwsqasın ala alasızdar.

Qobdabay Qabdırazaqwlı  (ğalım-jazuşı)
    ( qobdabay q.)                09.02.17

kerey.kz