BİRESE «DIGRAF», BİRESE «APOSTROF», EKEUİ DE OÑIP TWRĞAN JOQ.
kerey.kz
A.Baytwrsınov atındağı Til bilimi institutınıñ direktorı
E.Qajıbek mırzağa!
Ş.Şayahmetov atındağı Tilderdi damıtudıñ respublikalıq
üylestiru-ädistemelik ortalığınıñ direktorı
E.Tileşov mırzağa!
Latınğa ötemiz. Elbası osılay dep kesip ayttı. Halıq ta qoldap otır. «Kelisip pişken ton,
kelte bolmaydı» degen qazaq maqalına say el arasında talqılau da qızu jürip jatır. Soğan
säykes, soñğı nwsqa boyınşa jürgizgen öz zertteulerimniñ qorıtındısın Sizderdiñ
nazarlarıñızğa wsınamın:
11 qırküyekte QR Parlament mäjilisinde tanıstırlğan latın älipbiiniñ alğaşqı nwsqasında
25 ärip, 8 digraf berilgen. Qoğamda qızu talqığa tüsip jatqan latın älipbiiniñ ekinşi nwsqasında
32 ärip, onıñ toğızı apostrofpen belgilengen.
Birinşi nwsqadağı qazaqı äripterdi tolıqtay latın älippesi men pernetaqtağa täueldi etip «Ä» – ae,
«Ö»-oe, «Ü» – ue bolıp, digrafpen belgilenui bärimiz üşin tosın jay bolıp, köpşilikke da, mağan da wnağan
joq. Jasıratını joq, mına nwsqanı jasağan qazaqtar ma, älde basqalar ma degen oyğa qalğanımdı da
jasırmaymın. Sebebi, qazaqi sözderdiñ bäri buınğa bölinetini, bir buında mindetti türde bir dauıstı
dıbıstıñ boluı tiis ekeni, sondıqtan eki dauıstı dıbıstı qosarlauğa bolmaytını kim-kimge de belgili
emes pe? Abıroy bolğanda bwl nwsqa qabıldanbadı.
Tüsinikteme: Buın dep qazaq, bir dauıstı jäne bir dauıssız dıbıstan twratın sözderdi aytadı.
Dauıstı dıbıs – er adam, dauıssız dıbıs – jolı jiñişke äyel adam degendi bildiredi. Eki dauıstı
dıbıstıñ qosarlanıp tañbalanuı, bwl bizdiñ özimizdi azğındığı şekten şıqqandığı üşin Allanıñ
qaharımen jer betinen alastalğan Lwt qauımınıñ wrpaqtarımız dep moyındağandığımızdı bildirgen
bolar edi. Bwl soñğı kezderdegi «genderlik sayasattıñ» jemisi Qwrmanğazı Atamız ben Puşkindi süyistirip,
äyel men äyeldiñ, erkek pen erkektiñ jwptasuların zañdı türde bekitken bolıp şığar edik. Men mwnı
birinşi nwsqağa qayta oraluğa müldem bolmaytının eskertu üşin aytıp otırmın.
Ekinşi nwsqa, birinşige qarağanda birşama jaqsı bolıp, digraftardan tazarıptı. Biraq bwl jobadağı
9 tañbanıñ üstine qoyılğan ütir belgilerdiñ (apostrof), sözder men söylemderdiñ astı men üstinde tım
köbeyip ketui kökeyimizge qonıp twrğan joq. Bwl tañbamen jazu bir sözdegi äripterdiñ arasın aşıp,
jıpırlağan «ütirlerge» toltırıp jiberedi jäne 9 ärip 18 tañbanıñ ornın iemdenedi. Mısalı, a’n’gime
(äñgime), s`yn`g`a (şıñğa), o`n`es` (öñeş), tay`yn` (tauıñ), u`n`girs`ik (üñgirşik), s`es`y`s`i (şeşuşi) bolıp,
äripterdiñ arası ajırap ketedi.
Tüsinikteme: Qazaqtıñ ärbir söziniñ tübirinde (öz tübinde) sol sözdiñ Atasınıñ esimi saqtaladı. Biz qazir
onı «avtorlıq qwqıq» dep atap jürmiz. Al, söylemder bolsa, osı sözderdiñ tirkesinen jasalıp, olardıñ
arası men soñına: ütir, nükte, ütir-nükte men qos nükteler siyaqtı tınıs belgileri qoyıladı.
«Ütir» men «nükteniñ» şığu tarihına kelsek, «Ütir» degenimiz Wlı Jaratuşı Allanıñ adamzatqa
jibergen Hwd jäne Lwt payğambarlardıñ esimi bolsa, qos nüktemiz – Qosay Nwq atamızdıñ atı men tegin
bildiredi. «Sonday-aq, Ad eline bauırları Hwd (jiberdik)» (Qwran Kärim «Äz-A'raf» süresi 65 ayat). Lwt
qauımı azğındıqtıñ saldarınan Allanıñ qaharına wşırap jer betinen alastatılğan qauım. Qara:
(Qwran Kärim «Än-Näml» süresi 54-58 ayattar). Bir söylemniñ işinde birneşe ütirdiñ boluı, osı
payğambarlar men qauımdarğa baylanıstı belgilengen.
Tağı qaytalaymın. Söz tübiri (öz tübi, öz Atası) eşqaşan jañılıspaydı. Hwd pen Lwttıñ söz tübiri –
Wd, Wt (Üt), yağni ütir, Nwq – Nükte, yağni Nwq Ata, al Qosay Nwq – qos nükte. Bükil adamzattıñ jetpis mıñ
jılğı ğwmırı söz, söylem jäne tınıs belgilerimen ömirde qalay boldı, jazuda da tura solay jazılğan.
Bir söylemniñ işinde birneşe ütir qoldanılsa, ol kürdeli söylem dep ataladı. Söylem arasındağı
özgeşeligi bar sözderdiñ arasına, tura Lwt payğambar qauımı kezindegi siyaqtı ütir qoyıladı. Ol
qırğında adam balası tügel qırılğan joq, jartısı tiri qalıp ömir arı qaray, tura söylemdegidey bolıp
jalğasıp ketti. Al, Nwq payğambar zamanında, atamızdıñ kemesine mingen onıñ özi men otbası jäne
mwsılman bolğan azğantay adamnan basqalarınıñ bäri tügeldey topan suğa qarıq bolğandıqtan qırğınğa
wşırap, ol eldiñ köşine Nwq atamızdıñ esimimen soñğı nükte qoyıldı. Alayda, ol «köşti» Adam atanıñ
eki balasınıñ kişisi Qosay atamızdıñ wrpağı Nwq payğambar qauımı jalğastırıp ketti. Qos nükte men
Qosay Nwqtıñ tübirles bolatını osı. Qosay attı rudıñ Qazaqtıñ jäne özge de köptegen elderdiñ bäriniñ
qwramında kezdesetinderiniñ sırı osı. «Qosaydan joldasıñ bolsa, jolıñ boladı» degen qazaq
maqalınıñ da sırı osı. Qosay Nwqqa joldas bolıp kemege mingenderdiñ jolı bolıp, aman qaldı.
Qalğanı tügeldey apatqa wşıradı. Qosaydıñ söz tübiri «Os», yağni özek. Jer öz osinde aynaladı.
Demek, azğındıqtıñ saldarınan jer betinen alastatılğan Lwt qauımı atauın töbege şığarıp,
tañbalardıñ üstine qoyuğa müldem bolmaydı. Jaña älipbi üşin apostrof belgileri osınday sebeptermen
tiimsiz jäne ol şejire-tarihqa say kelmeydi.
Soñğı nwsqa da qazaqqa tiesili 31 dıbıs-tañba da 3 ärip: «F», «Ç», «V» artıq, al eki tañba «I» jäne
«H» dıbıs tañbası jetispeydi.
Talqılau barısında, «ejelden beri kele jatqan ortaq sözdik qorda f, ç, v äripterimen jazılatın
sözder mol» degen uäjder aytıluda. Eger Biz bügin «F», «Ç», «V»-lardı qimasaq, erteñ «Ş», «C», «YA», «YU»,
«E», «E»-lardı Alıpbiimizden izdeytin bolamız.
Jaña nwsqadağı Ff (F), S’s’ (Ç), jäne Vv (V) tañbaları bosqa twr. Bwl dıbıs tañbalar Kirilge deyin
Ana tilimizde qoldanısta müldem bolmağan. Keybir kirme sözderde bolmasa qazirde qoldanılmaydı dese
de boladı. F-nıñ ornına perne, perde degende keletin «P» tañbası, Ç-nıñ ornına «Ş», B-nıñ ornına
«B» tañbaları twr. Demek, bwl tañbalardı sol bwrınğışa tañbalap, qazaqtıñ Ana tilin bwzıp söylegisi
keletinderge solay dıbıstay berulerine äbden boladı. Jäne bwl tañbalar qazaqi äuezdi joğaltıp
aluımızğa ğana qızmet jasap twr. Sebebi, bwl dıbıstar qazaqtıñ töl äuezinde «P», «Ş», «B» dep
aytıladı. Qazaqtıñ töl äuenin üyrene almay «akcentpen» söyleytinderge arnayı dıbıstıq tañba
belgileudiñ tükke de qajeti joq.
Bwl dıbıs tañbalardıñ bäri törimizde 70 jıldan astam tayrañdağan kirme äripter. Bireuin qaldırsaq,
qalğanı da swranadı. Elbasımız aytqanday, jañğıratın bolsaq, Älippemizde tolıqtay jañğırtayıq
degim keledi. Äñgimeniñ qısqası, kirme dıbıstardı jaña älipbiimizden tübegeyli alastauımız kerek.
Jaña nwsqadağı Äke degende keletin «Ä» äribin, Ata degende keletin A-men (üstine ütir qoyıp) tañbalau
dwrıs bolmaydı. Bwl qazaqtıñ tektik şejiresi men söz jasau jüyesine säykes kelmeydi. Qazaq balası
äkesin Ata dep eşqaşan aytpağan. Bwlar eki buın wrpaq. Sondıqtan Äkege bwrında da bölek tañba berilgeni
siyaqtı, qazirde bölek tañbanı enşileui tiis. Al, Äke degendi bildiretin «Ä» tañbası latında nege joq
deytin bolsañızdar, Latın älippesi qazirgi ğılımi tilmen aytqan da patriarhat emes, matriarhattıq jüye
de düniege kelgen. Olar otbasılıq jüye de emes, toptasıp ğwmır keşkendikten äkeleriniñ kim ekenin
bilmeytin bolğan, yağni adamdar tek qana anaların bilgen. Oylanıp köriñizder, bizge osı qağida kerek pe?
Qazaqtıñ Ata degendegi «A», Er degendegi «E», İlik degendegi «İ», Äke degendegi «K», Otan degendegi «O»,
toğız (tolıp, tolısu) degendegi «T» tañbaların qaldırğanda, qazaqtıñ basqa tañbaların qaldıruğa
bolmaydı degen qağida kökeyge qonımsız. Demek, latın äripterine säykes kelmeytin tañbalardı sol
bwrınğı qalpında qaldıra beruge äbden boladı.
Jaña jasalatın Älippe kirme dıbıstardan arılıp, negizinen «bir dıbıs – bir äriptik» erejeni
saqtauı tiis. Qazaq qazaq bolğalı qazaq halqında «Bir dıbıs, bir ärip» qağidası bolğan. Qazaqtıñ bir
dıbısına, bir ärip belgilesek, Qazaqtıñ Ana tilin balalarımızğa da, özge tildilerge de üyrenu de, oqu da,
jazu da jeñil boladı.
Jaña nwsqadağı äripterdiñ ornalasuı 1-A, 2-Ä, 3-B, 4-D, 5-E, 6-F, 7-G, 8-Ğ. 9-H men H, 10-İ, 11-I ien Y, 12-
J, 13-K, 14-L, 15-M, 16-N, 17-Ñ, 18-O, 19-Ö, 20-P, 21-Q, 22-R, 23-S, 24-Ş, 25-Ç, 26-T, 27-W, 28-Ü, 29-V, 30-I, 31-U,
32-Z Qazaqtıñ Ana tiliniñ şejire-tarihına say kelmeydi. Bwl nwsqa da soñğı 32-şi tañba «Z» men ayaqtalıp,
Qazaq degen eñ ejelgi wlttıñ özine de, tili men mädenietine de soñğı nükteni qoyıp twr.
Äñgimeniñ qısqası, köpşiliktiñ talqılauına wsınılğan mına ekinşi nwsqa da Elbasımız aytqan
«Ruhani jañğıruğa» say kelip twrğan joq.
Qazirgi qoldanısta jürgen 42 äriptiñ ornalasu reti mınaday: 1-A, 2-Ä, 3-B, 4-V, 5-G, 6-Ğ, 7-D, 8-E, 9-E(YO)
10-J, 11-Z, 12-I, 13-Y (qısqa y), 14-K, 15-Q, 16-L,17- M, 18-N, 19-Ñ, 20-O,21- Ö, 22-P, 23-R, 24-S, 25-T, 26-U, 27-W,
28-Ü, 29-F, 30-H, 31-H, 32-C, 33-Ç, 34-Ş, 35-Ş, 36-' (ayıru belgisi), 37-I, 38-İ, 39-' (jiñişkelik belgisi), 40-E,
41-YU, 42-YA. Özderiñiz körip otırğanday, kiril älippesiniñ soñı «YA (orısşası men)» degen dıbıs-tañbamen
soñğı nükteni qoyıp, qazaq halqınıñ tarihına da, wlttıq bolmısına da, wlttıq mädenietine de, Ana
tiline de men soñğı nükteni qoydım dep twr.
Endi osındağı ejelgi qazaq ta qoldanısta bolmağan, zorlıqpen engizilgen 11 äripti alıp tastasaq,
mınaday bolıp şığar edi:
Adam Ata men Aua Ananıñ qaraşañırağın saqtap bügingi künge jetkizgen Qazaqtıñ tektik şejiresinde
Adamzattıñ düniege kelui, eseyui, kemeline kelui men tolıp, tolısuı dıbıstıq tañbalar jäne sandarmen
belgilenip bäri qatar öriledi. Sol üşinde keyde bizder, sannıñ ornına 1-A, 2-Ä, 3-B, 4-G, 5-Ğ, 6-D, 7-E, 8-J, 9-
Z, 10-I, 11-Y, 12-K, 13-Q, 14-L, 15-M, 16-N, 17-Ñ, 18-O, 19-Ö, 20-P, 21-R, 22-S, 23-T, 24-U, 25-W, 26-Ü, 27-H, 28-H,
29-Ş, 30-I, 31-İ degen dıbıstıq tañbaların qoldanamız. Adamzattıñ jetpis mıñ jıl ğwmırındağı eñ
alğaşqı älemdik wlı derjava Qazaq qağandığınıñ qoldanğan dıbıstıq tañbaları osı. Bwl tañbalar
älem tarihındağı adamdardıñ, elderdiñ, memleketterdiñ, qağanattardıñ düniege kelu ret sanımen
tolıqtay säykes jasalğan. Biz älipbi äleminde ömir sürip kelemiz. Älipbi – halıqaralıq jağdayda türli
memleketterdiñ, wlttardıñ mädeni qarım-qatınasın jüzege asıratın jäne olardıñ şıqqan tegin
anıqtaytın qwral.
Kitaphanağa bara qalsañız qajet ädebietter tizimi älipbi qatarımen rettelip, jinaladı. Bwl
keluşiler men kitaphana qızmetkerleri üşin de öte ıñğaylı. Älipbi tizbegimen medicinalıq kartalar
jinaqtaladı. Nauqastıñ auru tarihı jaylı habar onıñ familiyasınıñ alğaşqı äribi boyınşa tizimge
ilinedi. Atlas (karta), telefon kitapşaları, kündelik, qala, aymaq attarı tügeldey älippe tizbegine
bağınadı. Tipti, wyalı telefonımızdağı alamdardıñ atı-jönine deyin älippe qatarımen tiziledi.
Älemniñ barlıq elinde, sonday-aq özimizdiñ memlekettik mekemelerge tiisti bazalardağı aqparat osı
zañdılıq negizinde saqtaladı, anıqtaladı. Äripter älipbi qatarımen de jäne Adamzattıñ Ata tek
şejiresine de say boluğa tiis.
Eger Biz osı tañbalardıñ ornındarın qalay bolsa, solay auıstırıp qoya beretin bolsaq, jaña engizgen
Älippe bizdi Qazaqi bolmısımızdan ajıratıp özge eldiñ müddesine qızmet jasaytın boladı. Sondıqtan,
joğarıda körsetilgen ärbir dıbıs-tañbanıñ düniege kelu tarihın, sırın, mäni men mağınasın bükil
qazaq balasına Ata şejiremizben salıstırıp zertteudi wsınamın! Bwl iske tarihşı ğalımdar bel şeşip
aralasuğa tiis.
Jaña älippe de «H» men «h» dıbıstarın bir tañba retinde qosarlap belgilegen. Aqiqatında bwl ekeui
eki türli dıbıs. Tipti ekeuiniñ dıbıstaluında da, mağınalarında da aytarlıqtay özgeşelik bar.
«H» tañbası G,Ğ,K,Q tobınıñ jalğası bolıp tabıladı. «H» dıbıs-tañbası Ana tilimizde berik orın
alğan: Mısalı, han, handıq, hanşa, hanım, Hanşatır, halıq, tarih, tarihşı, tarihat, hat-habar, hatşı,
swhbat, jataqhana, sahna, sahara, mwhit, hal-jağday, ruh, ruhani, ruhaniyat, Haq (Haqtan tilek tileu), qahan,
dastarhan, halayıq, sayahat, mahabbat, şahnama, arheologiya, ğibadathana, ashana, toyhana, kitaphana,
därihana, arhar, rahat, ahun t.t. jäne sonımen qatar adam, el, jer-su ataularında: Nwh, Hwn, Hwnnu, Hazar,
Qarahan, Burahan, Horezm, Mahmwt, Swltanmahmwt, Ahmet, Qojahmet, Äbdirahman, Haydar, Mwhamedjan,
Hamit, Äzirhan, Äz-Zahir, Jwmahan t.t. bolıp köptep qoldanıladı. Demek, qazaq älipbiin «H» tañbasınsız
köz aldımızğa elestete de almaymız.
«h» ärpi Ana tilimizdegi ornı erekşe tañbalardıñ biri bolıp tabıladı. Bwl dıbıs-tañbadan mınaday
ayrıqşa mağınalı sözder jasaladı: Ha, He, Hä (osı üşeuinen basqa «h» dıbısınan bastalatın söz
jasalmaydı), Aha, Ehe, Oho (tañdanıs), jäne Häm (jalğası) al söz arasında bahadür (batır), qahar,
qaharlı, qaharman, jahan, jahandanu, jihaz, şahar, jihanger, Maurennahr, Gauhar, Gauhartas, Ibrahim,
aydahar, mäşhür t.t. bolıp kezdesedi. Mısalı: «Adam bolsam jihannan» («Mwñaldıñ qwpiya şejiresi» 99
bet). «Hämma jahan, adamzat, …Haua-anadan ayırıp» (Sättiğwl Janğabılwlı «Amanat» Almatı 1996.
287,351 better). «Mekke degen şaharda düniege kelipti». (I.Altınsarin «Mwsılmandıqtıñ twtqası» 19
bet). «Ad eline tuıstarı Hudtı jiberdik» (7.Ağraf-65). «Ğalamğa mäşhür attarıñ» (Wzaqbay jırau). Hwd,
Jähil, Mäşhür (Jüsip) adam attarı t.t. Üş sanı Nwq payğambardıñ tegi Qosay ruınıñ sandıq atauı. Ärine
solay, adamzattı tügel joyıludan aman alıp qalğan Qosay Nwq atamızdan asqan Qaharman boluı mümkin
be? Mine qazaqtıñ eşbir elde joq, osı erekşe «H» dıbısı Nwq payğambar qauımınıñ qazaqtıñ Ana
tilinde söylegenin ayşıqtap körsetedi. Osı üş sözde, Qart Qazaqtı Nwq payğambarday wlağattı wldı
düniege äkelip, tärbielegeni üşin «Qaharman» dep wlağattau, «Aha, Ehe, Oho» dep olardıñ erligine süysinu
jäne olardıñ artınıñ «Häm» dep jalğasıp jatqanın körsetu bar. Qayran atalarım! Tarih jazsañ
osılay jaz. Bwdan asqan danalıq bolar ma? Sol üşin de ğoy, Sizderdiñ Qas bi (Kaspiy) atanıp
jürgenderiñiz.
Qazirgi latın äribinde de, ötuge baylanıstı wsınılıp jürgen jobalardıñ eşqaysısın da bwl tañba
joq. Bwl dwrıs bolmaydı. Bwl tañba qaluğa tiis. Mwnı qospay alıp tastau, bwl ejelgi atalarımızdıñ
Altın ärippen jazılğan wlı tarihınıñ bir parasın jırtıp alıp, otqa laqtırğanmen birdey dünie.
Üstine elimizdiñ asqan Qaharmandarı otıratın «Altın taqtıñ» beynesindegi «H» tañbası öte sätti
jasalğan. Bwdan asqan danalıq boluı mümkin be?
«H» tañbası qazaq Alıp biiniñ qwramında qaluğa tiis. Demek, qazaqi dıbıs-tañbalardıñ birin alıp,
birin qosıp, tañbalardı qalay bolsa, solay sıza saluğa bolmaydı. Bwlay jasau Ata tarihtan bezgen
mäñgürtterdiñ isi bolıp şığadı.
Qazaq älippesinen bwl tañbanı alıp tastau qazaq balasınıñ elge ayrıqşa eñbegi siñgen
qaharmandarın, bahadür-batırların, el bilegen handarı men qahandarı siyaqtı elimizdi inju, marjan -
gauharlarınan ajıratıp tobırğa aynaldırıp jiberedi jäne olardı qazaq halqınıñ tarihi jadınan
ajıratuğa qızmet jasaydı. Jäne Bizdiñ Nwq qauımınıñ qaraşañırağın saqtay almay aydalağa qañğıp
ketkenimizdi bildiredi.
«I men Y-di» I-niñ üstiñgi jağına ütir (apostrof) qoyıp belgileu de şejire-tarihqa say kelmeydi.
Qazaq şejiresiniñ barlığı derlik qazaqtı «Üş Analı qazaq» dep ataydı. Ejelgi Qazaqtıñ dıbıstıq
tañbalarınıñ bes tañbası: Birinşi buın 10.I, 11.Y; Ekinşi buın 16.N; Üşinşi buın 29.I, 30.İ degen
tañbalar balası (wlı, qızı), wrpağı degen mağına beredi. Bwl joğarı da aytqanımday, Qazaq balasınıñ
üş kezeñdegi Üş Anadan tuğan wrpaqtarı degendi bildiredi.
Birinşisi, (10.I, 11.Y) Biz qazaqtar eñ alğaşqı qauım Adam Atanıñ tikeley wrpaqtarımız, yağni
qaraşañırağınıñ ielerimiz degen söz. Ejelgi Şığıs ğwlamalarınıñ barlığı qazirgi «Ov» pen «ev» jäne
«iç»-terdiñ ornına osı «I» men «Y»-di qoldanğan.
Mısalı: Ahmet Jugineki (ädebiet tarihında «Şındıq sıyı» dastanımen mälim), Äbu Näsir Äl
Farabi, Mahmud Qaşqari, Äl Buhari, Äbu Rayhan Äl Biruni, Hakim ata Süleymen Baqırğani, Älişer
Nauayi, Perdausi (Şahnama), Äbdirahman Jämi (parsı-täjik ädebietiniñ klassigi), Mwhammed Şaybani
(Joşı hannıñ wrpağı), Sayfi Sarayi, Haydar Razi, Qadırğali Jalayri, Fazlallah ibn Ruzbihan
Isfahani, Mwhammed Haydar Dulati, Qaşqar hanı Äbubäkir Dulati t.t. bolıp esim sözdiñ söz soñı, «i»,
«y» dıbıstarımen ayaqtalsa, wlı, balası, wrpağı degen mağına berip twr. Osı jerde säl de bolsa ötken
tarihtan habarı bar adamdardıñ esine sala keteyin ejelgi, äsirese bizge köbirek belgilisi orta ğasırlıq
wlı ğwlamalardıñ barlığınıñ derlik ata tegi osılay jazılğan. Bwl qağida qazaqta küni büginde
qoldanısta bar. Mısalı, Mwstafa Şoqay, Änes Saray, Halipa Altay, Islam Jemeney, Sabır Aday, Ordalı
Qosay, Aqılbek Jemeney, Twñğışbay Al Tarazi, Qayrat Mami… Demek adam esimderiniñ qay-
qaysısına da «i, y» äribin jalğasaq wrpağı degen mağına berip twr.
«Fizuli, Şämsi, Säyhali
Nauai, Sağdi, Ferdausi,
Qoja Hafiz – bu hämması
Medet ber şağiri ferdiyad,» degen Abay atamızdıñ sözinde, özderiñiz körip otırğanday attarı
atalğan altı aqınnıñ esimderiniñ soñı «i» dıbısımen ayaqtaladı da, soñğı Qoja Hafizde atasınıñ
(ruınıñ) esimi birinşi, ekinşi bolıp öz atı aytıladı, Alşın Jalañtös, Qarakerey Qabanbay, Qanjığalı
Bögenbay, Şapıraştı Naurızbay, Kete Jüsip, Janıs Töle bi, Eskeldi Sügir t.t. degen siyaqtı.
Ekinşisi, 16-şı orında twrğan «N» dıbıs-tañbasınıñ mınaday mağınası bar:
N – Na, Nä, Ne, No, Nö, Nu, Nw, Nü, Nı, Ni. On tübir (buın) söz. Nan, Nar, Nay, Naua, Näl, När, Nän, Ne zat?,
Nemere, Nemeltay, Noy, Noğay, Noqat, Noyan, Nulı jer, Nwq, Nwra, Nükte, Nısan, Nil t.t. Man ata esiminiñ
soñğı «N» dıbısı balası, wrpağı degen mağına beredi. Mısalı, Sarin (Sarınıñ balası), Maylin
(Maylınıñ balası), Mwstafin, Seralin, Säyfullin, Mağauin, Mamin, Karin, Nığmatullin t.t. bolıp kete
beredi. Özderiñiz körip otırğanday Alıp bidiñ ekinşi jartısı jer betin tügel basqan topan sudan aman
qalğan Nwq payğambardıñ (köşimen) bastalıp otır.
Man (15-1- 16). Demek, Adam ata esiminiñ soñğı «M» dıbısınan bastalıp, Man esiminiñ qaq ortasına
«A» dıbısın qoyıp, Adam atanıñ izin jalğastırıp twr. Bwl Nwq payğambar qauımı topan sudan aman
qalğan Adam ata qauımın tolıq qamtidı degen söz.
Üşinşisi, (29.I, 30.İ) Nwq payğambardan keyingi Alaştıñ (Altı Alaştıñ) wrpağı. Bwl bügingi wrpaq.
Qazaqtardıñ Alaş, Altı Alaş, Alşın, dep auızdarınan tastamaytındarınıñ sırı osı.
Mısalı, Däuletalı Jarı, Toqtamıs Jarı, Äkim Tarazı, qajı Qwsayın Şerazı (Jasaui kesenesin
saluşı şeber), Börte Böri (äygili Şıñğıs qağannıñ arğı atası), Äbubäkir Kerderi, Qadır Mırza Äli t.t.
Soñğı eki «I» men «İ» dıbıstarı olardıñ jalğası bar degendi bildiredi. Bwl eki tañbanıñ bizge aytıp
twrğanı «bir rulı el» tolıp, tolısıp wltqa aynalıp Ata jwrttan (Qazaqtan) enşi alıp «I» men sırtqa
şığa aladı, biraq adasıp, adasıp «İ» men İşke qayta kiretinin aytıp twr.
Jaña nwsqadağı onınşı bolıp twrğan «I men Y» tañbaları mınaday sebeptermen bölek twruğa tiis:
«I» – Adam Atanıñ qaraşañırağı degen söz.
Mına dıbıstıñ keremeti «I»-den bastalıp, oğan «A» dıbısı jalğanıp birde-bir söz jasalmaydı.
Sebebi, onınşı buındağı balası Atasınıñ aldına şığa almaydı.
Tirşilik ieleriniñ işinde I-diñ aldına A-nı salıp, «Ia, Ia, Ia-a- a-a- a» dep aqıratın jalğız ğana esek
degen januar bar. Wlı Atalarımızdıñ esekten misız maqwlıq joq deytinderi osıdan. Esektiñ küşi adal
bolsa da, etiniñ aramğa şığarılğanınıñ negizgi sırı da osı.
1.Iä (Aziä, Qiyan, Qazaqiya), 2.Ib (Iba saqtau), 3.Ig (Igi ister jasau), 4.Id (Idi, basın idi, moyındadı),
5.Ie (Äuletke ielik etti), 6.Iz (basın izedi, maqwldadı), 7. Ik (Ikemne keldi), 8.Il (Ileu, qwmırsqanıñ
ileui), 9.Im (Iman, Imandı adam, imenu), 10. In (Inabattı adam, ine), 11.Ir (Irek, iretilu), 12.It (It eli
(it baqqan el), Itelgi), 13.Iş (Işara bildiru), 14.Iı (Iıq tiresu), 15. Ii (Iin, Iilu).
Biz «I» tañbasınıñ tarihtağı ornın Adamzattıñ altın besigi Aziya atauınan ayqın köremiz. El atımız
Qaziya men Qazaqiyanıñ tübirinde Aziya twrğanın bağamdauğa tiispiz.
Iä (aldındağı 10 buın Atalardı rastaydı, maqwldaydı), Iba (olardıñ aldında iba saqtaydı (izet
bildiredi), atadan qalğan düniege ie boludı igeredi, igilik isterdi jasaydı, wrpaqtarın imandı boluğa
tärbieleydi t.t.
«I» tañbası atına say jasalğan, eki bağana, yağni wl men qız, Ata men Ana siyaqtı bası men belinen
emes, wldıñ ayaq jağı men qızdıñ bas jağın jalğap twr. Jäne qız bala ekinşi bolsa da, onıñ därejesi
wldan biik ekenin jäne qazaq qızdarınıñ ornı törde bolatının ayqın körsetip twr.
«Y» – wrpağı, balası (wlı, qızı), ömirdiñ jalğası. Tañba da öte sätti jasalğan. «Y» tañbasınıñ üstinde
besik twr.
On men on birdiñ dıbıstıq tañbası «I men Y» ayırması – birinşisi qaraşañıraq degendi bildirse,
ekinşisi wrpağı, balası, (wlı, qızı), ömirdiñ jalğası.
Latın älipbiinde «I men Y» dıbıs-tañbalarınıñ bolmaytın sebebi, olar öz tekterin Atadan
(patriarhattan) emes, matriarhattan taratadı. Al, matriarhat qoğamında Ata men Äkeniñ kim ekeni belgisiz
boladı. Qazirgi jürgizilip jatqan «genderlik sayasattıñ» jemisi «azamattıq neke» keleşekte bärimizdi sol
jerge qayta aparadı.
Joğarıda körsetilgenderdiñ negizinde tömendegidey nwsqanı zerttep, zerdeleudi wsınamın:
reti Qazaq-kirill Qazaq-latın Qazaqşa aytıluı
1 A Aa A
2 Ä Ää Ä
3 B Vb BI/Bİ
4 G Gg Gİ
5 Ğ Ğ ĞI
6 D Dd DI/Dİ
7 E Ee E
8 J Jj JI/Jİ
9 Z Zz ZI/Zİ
10 I Ii I
11 Y Yy IY/İY
12 K Kk Kİ
13 Q Q QI
14 L L LI/Lİ
15 M M MI/Mİ (Adam 1-6- 1-15).
16 N N NI/Nİ (Man 15-1- 16).
17 Ñ Ñ IÑ/İÑ
18 O O O
19 Ö Ö Ö
20 P P PI/Pİ
21 R Rr RI/Rİ
22 S Ss SI/Sİ
23 T Tt TI/Tİ
24 U Ww WU/ÜU
25 W Uu W
26 Ü Yy Ü
27 H H H
28 Ş Cc ŞI/Şİ (Alaş 1-14- 1-28).
29 I I I
30 İ i i
31 H H H
ALINIP TASTALĞAN TAÑBALAR: v, e, f, c, ç, ş, ', ', e, yu, ya barlığı 11 ärip.
Bwl tañbalar bükil älem elderiniñ qazaqtıñ Ana tiline täueldi ekenin jäne Adam balasınıñ tili şığıp
söylegen kezinen bastap tolıq mälimet beredi. Eger Biz Wlı Qazaq halqınıñ Adam Ata men Aua Ananıñ
qaraşañırağınıñ iesi degen statusin saqtap qalğımız kelse, bwl tañbalardıñ eşqaysısın alıp tastauğa
jäne orındarın auıstıruğa bolmaydı.
Keybir wsınıs jasauşılar "Türkitektes halıq retinde, damığan el retinde bolsın latınğa köşuimiz
orındı dep esepteymin. Äri tiimdi, artıq äure joq, klaviş dayın" deydi. Bwğan aytarımız: Bükil älem
elderiniñ qaraşañırağı Qazaqtıñ Ana tilin "Klavişağa" täueldi etu dwrıs bolmaydı. Qazaqtıñ Ana tili
"klavişağa" emes, klavişa qazaqqa qızmet etuge tiis.
«A» nı aytqasın «B»-da aytuımız kerek. Bilik ieleri Latındı tek qana qazaq tildiler üşin jasap
jatırmız, orıs tildiler sol kirilde qala beredi degendi aytıp jatır. Bwl dwrıs bolmaydı. Qazaqstan
wlttıq memleket. Memlekettiñ birden-bir iesi Adam-Adam bolğalı, öz Atameken tuğan jerinde otırğan
QAZAQ halqı. Wlttıq memlekette üş til, eki dıbıstıq tañba boluı eş mümkin emes. Latın älippesine
ötpesten bwrın "Memlekettik til" turalı arnayı zañ qabıldanıp, orıs tildi bilik tügeldey memlekettik
tilge köşuleri kerek. Äytpese, bäri bos söz.
Eger biz jasağan osı nwsqa ükimet tarapınan qabıldanıp jatsa:
Birinşiden, qazaq tiliniñ dıbıstıq tañbaları öz şıqqan tegine say boladı. Qazaqtıñ Ana tili bükil
älem elderi tilderiniñ Anası degen öz statusin tolıqtay saqtap qaladı.
Ekinşiden, qazirgi 42 äriptiñ 31 äripke deyin, yağni 26 payızğa qısqaruı Ana tilimizdiñ dıbıstarı men
äripterin jas buınğa da, şetel azamattarına da üyrenuge jeñil boladı.
Üşinşiden, latın äripterine eşqanday qosımşa tañbalar: digraftar men apostroftar
qosaqtalmaydı.
Törtinşiden, jañadan jasalğan osı älipbi arqılı qazaq qauımı düniejüzilik internet jüyesine
erkin qosıla aladı.
Besinşiden, Atamız qazaqtıñ bağzıdan kele jatqan «Bir dıbıs, bir tañba» qağidası tolıqtay
saqtaladı.
Altınşıdan, A. Baytwrsınov atamızdıñ «Ärip pen tañba üşin tildi bwzuğa bolmaydı, kerisinşe til
üşin ärip pen tañbanı bwzuğa boladı» degen qağidasın basşılıqqa alğanımız jön boladı.
Qojırbaywlı Mwhambetkärim, Mañğıstau
kerey.kz
Pikir qaldıru