Şanışqılı Berdiqoja batır – birtwtas qazaq äskeriniñ bas qolbasşısı
kerey.kz
Şanışqılı Berdiqoja batır – qazaq halqınıñ jeri men elin qorğauşı sardarı. Şanışqılı Berdiqoja batır – Qazaq handığınıñ körnekti qayratkeri, wlttıñ ardaqtı twlğası, esimi Resey jäne Qıtay eline tanımal bolğan, äygili sardar, qolbasşı. Batır tuğan elin jaudan qorğau jolında bükil ğwmırın sarp etken. Batır wrpaqtarı Şığıs Qazaqstan jäne Aqmola oblısınıñ Ereymentau audanında jäne Qıtayda da ömir süredi.
XVIII ğasırda qazaqtıñ üş jüziniñ basın biriktirip joñğar basqınşılığına qarsı qolbasşılıq etken batırlarımız az bolmağan: orta jüzde – Qanjığalı Bögenbay, Qarakerey Qabanbay, Kişi jüzde – Tabın Bökenbay, Tama Eset, Wlı jüzde – Şanışqılı Berdiqoja, Şapıraştı Naurızbay jäne t.b. Qazaqtıñ jazılmağan zañı boyınşa batırlar men sardarlardı öz ruınıñ şıqqan tegimen atau dästüri qalıptasqan. Bwl batırğa halıqtıñ erekşe qwrmeti äri jasağan erligin bağalağan sıy-siyapatı dep biluimiz kerek. Ekinşi jağınan, bwl aybındı estiledi. Sın sağatta elge qorğan bolğan batırlar jigeri jasıp, qandı qırğınnan qaymığıp, eseñgirep qalğan eldiñ eñsesin kötergen. Qalğıp bara jatqan ruhtıñ qayta oyanuına sebepker bolğan.
Aldında twrğan jalpaq jwrttı ruhtandırıp, qarsılasın jwmıldıra bilgen. Jeke basınan göri el namısın, wlt namısın baytaq jer müddesin joğarı qoya bilgen. Sol jolda basın bäygege tikken mwnday batırlardıñ soñına halıq bwqara da zor senimmen ergen. Olar jüzge de, ruğa da bölinbesten bir tudıñ astına sın sağattarda birige bilgen. Berdiqoja batır Wlı jüzdiñ üysin taypasınan, şanışqılı ruınan şıqqan. Ol düniege kelgen Qaratau etegindegi Talas pen Arıs özenderiniñ boyı ejelden beri mal ösiruge qolaylı şwraylı meken bolatın.
***
Batır şıqqan rudıñ ökilderi negizinen Taşkent qalasınıñ mañında ömir sürgen. Berdiqoja batır şamamen 1708 jılı Taşkent oblısı Şırşıq özeniniñ boyında Jwdırıq eldi mekeninde añşı Arıq mergenniñ otbasında düniege kelgen. Äkesi Arıq öz zamannıñ auızı dualı şeşen äri swrmergen twlğa retinde bolıp, düyim jwrttı jaudan da, jwttan da qorğap otırğan desedi. Berdiqoja dwşpanına şabar kezde Şanışqılınıñ wranı «Ayırılmas», atasınıñ wranı «Baqtiyar», al qol bastar kezde «Alaş» dep atoylap attanatın bolğan.
Batır süyegin egjey-tegjeyli zerttep, ğılımi qorıtındı jasağan, älemge äygili antropolog M. Gerasimovtıñ şäkirti, reseylik ğalım T.Baluevanıñ pikirinşe, «onıñ boyı şamamen 177 santimetrdi qwraydı, özimen qwralıptas zamandastarınan deneli bolğan», keñ iıqtı, jaurındı, denesinde artıq eti joq, bwlşıq etteri şiırşıq atqan. Oñ qolı öte mıqtı bolğan, yağni ünemi jorıq üstinde qılış pen nayza wstağan. Jambası men bel süyekteriniñ iriligi atqa mığım otırıp, küşti şabatının, anau-mınau soqqığa şıdas beretindigin ayğaqtaydı. Moynı juan, äri wzın, mañdayı keñ, bas süyegi tastay qattı bolıptı. Közi ötkir, şaşı qalıñ bolsa kerek. Ol jastayınan sadaq pen suıq qarulardı meylinşe meñgergen. Qazaq-joñğar şayqasına erte kezden qatısqandıqtan boluı kerek, bala kezinde onı «bala batır» atağan.
Birşama uaqıttar boyı batır auılı Alaköl men Tarbağatay boyındağı Qabanbay batır men Qazıbek bidiñ auılımen qoñsılas jatqandıqtan olardıñ arasında ağalıq äri dostıq qarım-qatınas ornağan. Auızşa tarağan bir derekterde, kezekti şayqastardıñ birinde astındağı atınan ayırılıp qalğan Qarakerey Qabanbayğa üzeñgiles dosı Berdiqoja batır aq boz atın sıyğa beregen. Berdiqoja Qanjığalı qart Bögenbaydıñ jaqın seriktesi bolğan.
***
Batırdıñ jorıqqa belsendi türde qatısuı. Şanışqılı Berdiqoja birneşe ret joñğarlarmen şıqqan «jekpe-jekte» jeñiske jetken. Abılay kezindegi Qazaq memleketi oğan qazaq jasağınıñ äskeri tuın engizilip, alıp jüruge senim bildirgen. Han keñesine Otan aldındağı körnekti qızmeti halıq aldında tanılğan. Berdiqoja batır joñğarlar men Edil qalmaqtarına qarsı bolğan iri şayqastarğa qatısqan keybir derekterge qarağanda ol 100-den asa şayqastarğa qatısıptı. Qazaqtıñ auızşa tarihına süyensek, ol Wlıtau öñirindegi Bwlantı, Bileuti jäne Sarısu boyındağı Itişpes, Alaköl mañındağı Añıraqay şayqasında, İle basındağı Talqı, Ebi, Alaköl, Altaydağı Wlansu, Mamırsu, Şar, Şorğa t.b. şayqastarında Wlı jüz jasaqtarına basşılıq etken».
Qazaqtıñ şejire-dariyası Mäşhür Jüsiptiñ:
Tauınıñ Arqar degen atı Qwlja,
Jigitter, atqa tüye tegin olja
«Han Abılay attandı» degendi estip,
Kelipti Şanışqılıdan Berdiqoja! – degen qas batırı osı!
Berdiqoja batır joñğarlarğa qarsı Bwlantı jäne Añıraqay şayqasına, al 1756 jılı Abılay han äskeriniñ qwramında Qazaq jerine basıp kirgen qıtay äskerlerine qarsı jorıqqa attanadı. «Berdıqoja batır» attı dastanda belgisiz avtor: «Qandasqan dwşpanı – qıtaylıqtar men qara qalmaqtar» (joñğarlar – avt.) dep jazadı. 1771 jılı Köktemde Sarıarqa dalası arqılı ötip, joñğarlardıñ bosap qalğan keñ baytaq jerin ielenbek bolğan Edil qalmaqtarına qarsı «Şañdı jorıq» şayqasta qol bastağan Berdiqoja batırdıñ qolı qalmaqtardıñ 40 mıñ äskerin oysırata jeñedi.
***
Mämileger jäne birtwtas qazaq jerin qorğauşı – Şanışqılı Berdiqoja batır. Qazaq handığınıñ müddesin qorğau jolında batır Qıtay, Resey jäne Qırğız elderimen mämilegerlik kelissözder jasağan.
Batırdıñ qırğızdarmen teketiresi. Şanışqılı ruınıñ erjürek wldarı qazaqtıñ oñtüstik jäne oñtüstik-şığıs aumaqtarın qırğızdardan qorğap keldi. Qazaq halqı olarmen bauırlas tuısqandıq qarım-qatınas ornatıp kelse de, är türli şabuıldar jasalıp, maldar aydalıp, jer üşin tartıstar bolıp otıratın. XVIII ğasırdıñ 50 jıldarınıñ soñında joñğarlardan azat bolğan Talas özeni alabınan Şımkentke deyingi jerge qırğızdar da ümittendi. Jetisulıq qazaqtardıñ maldarın qırğız jasaqtarınıñ aydap äketui jiilep ketti, qazaqtardıñ sauda keruenine şabuıldağan kezderi de bolğan eken.
Osı kezde Abılay qırğızdıñ jerine deyin barıp, bwl jağdaydıñ aldın aluğa baylanıstı äskeri jorıqtarın jasaudı bastadı. Degenmen, ağayındı halıqpen jaulasuğa Abılay han qarsı bolatın. Abılay han Jetisudıñ şwraylı jerin saqtap qalğısı kelgen Berdiqoja batırğa körşi qırğızdarğa şabuıl jasamau turalı wsınıs tastağan edi. Bwl halıq turalı keñ taralğan «Alımbek şejiresinde»: «Abılay han Berdiqojağa «toqta» dedi, üysinderdiñ bas bii Töle bi de «toqta» dedi. Biraq üysinderge qolbasşılıq etip otırğan Şanışqılı Berdiqoja batır qırğızdarğa şabuıl jasauın toqtatpadı». Kapitan I. Andreevtıñ mälimetine qarağanda 1785 jılı qazan ayında Abılay han dünie salğannan keyin degbiri qaşqan jauınger qırğızdarğa qarsı iri rular men jergilikti halıqtan qwralğan 700 jauıngerge bas bolıp, Berdiqoja jorıqqa attanadı.
***
Bwl jorıqqa türtki bolğan jağday qazaqtardıñ 2500 minis atın qırğızdardıñ aydap äketui jäne qazaq batırların öltirui türtki bolğan edi. Qonıstarına jaqınday bergende qırğızdar 1500 qıtay äskerin kezdestiredi. Birlese äreketterin üylestirip alğan eki otryadtıñ biri – qazaq otryadı Ayagöz özeni arqılı, qıtaylar – İle özeni arqılı şabuıldap, Alatau qırğızdarına aytarlıqtay soqqı jasadı. «Taulıqtar» şabuıldarın toqtatpadı, maldarın aydap äketip, qazaq bileuşileri men batırlarınıñ közin joyğan. Olardıñ qolınan äygili Kökjal Baraq han, şapıraştı Jäpek batır, sonımen qatar belgili Aytaq, Arzı, Qwrjı batırlar qaza bolğan. Halıqtıñ süyikti wlınıñ ölimi. 1786 jılı qañtar ayındağı qırğızdarğa qarsı kezekti jorığı kezinde, sol uaqıtta 80 jasqa tolğan Berdiqoja batır ayuandıqpen öltiriledi.
Batırdıñ ölimi turalı Ertis şekaralıq şebinde twrıp jatqan kapitan I. Andreev sol jıldıñ 13 aqpanında Hanqoja swltanda qızmet etetin tatar audarmaşı Kilineya Mamlinge jazğan jazbasında bılay deydi: «Berdiqoja batır az ğana qolmen qırğızğa qarsı şayqasqa attanadı. İle özenine kelip, qırğızdarğa tayau ayaldaydı. Qazaq qolı artta qalğan jasaqtı kütip, attarın otqa jiberedi. Osı kezde şamamen attanısqa şıqqan qırğızdıñ jasağı 80 adam eken, qos tigip beyqam jatqan qazaqtıñ üstinen tüsedi. Olar Berdiqojanı wstap, basın şauıp, ayaq-qolın kesip, qarnın jarıp, osı bölşektengen müşelerin işine tığıp, keñ dalağa tastap ketipti». Batırdıñ ölimi jayında zertteuşi ğalım A. Levşin öziniñ «Qırğız-qazaq nemese qırğız-qaysaq dalalarınıñ sipattaması» attı eñbeginde bılay dep jazadı:
***
«Qırğızdar 1786 jılı Berdiqojanıñ wyqıdağı auılına tiisip, öziniñ qol-ayağın baylap elderine alıp ketken. Jol-jönekey Berdiqoja özin öñgerip bara jatqan adamdı mert etken. Bwl qılığı üşin onıñ basın, ayaq-qolın kesip, qarının jarıp, älginiñ bärin sonda tıqqan». Batırdıñ süyegin zerthanada zerttep, oğan antropologiyalıq rekonstrukciyalau jürgizgen mäskeulik ğalımdardıñ pikirinşe, Berdiqoja auır jaraqat saldarınan qaytıs bolğan. Ziratta jatqan süyektiñ bası, eki qolı, ayağı denesinen bölingeni anıq bayqaladı. Süyek ötkir qılışpen şabılğan. Iığı men basında auır soqqınıñ izi saqtalğan. Sondıqtan, antropolog ğalım «batırdı azaptap, qinap barıp öltirgen», – degen twjırım jasaydı. Qazaqtardıñ kek aluı.
Qazaqtarğa bwl ölim ornı tolmas qayğı-qasiret äkelip, jaudan kek aluğa attandı. Batırdıñ kegin alu üşin inisi Sekloyan (I. Andreev, A. Levşinde – Aqqayaq) jäne – ülkeni Lepes, endi biri Şoq attı tört wlımen jorıqqa attanadı. Qarımtasına olar qırğız batırı Esengeldiniñ wlın twtqınğa alıptı. Berdiqojanıñ äyelderi twtqınğa tüsken Esengeldiniñ wlın pışaqtap öltiredi. Baylanğan qazaq batırdı öltirgen eki qırğız batırın Berdiqojanıñ üşinşi wlı öltiredi: birinşi qanıpezerdi Qaratal – Qoyandı jerinde, ekinşisin Bwqara qalasınıñ aumağında öltiredi. Auızşa tarağan mälimetterge qarağanda, öler aldında batır osı aymaqtar batırdıñ üşinşi wlı özderin öltiretinin boljap, qanişerlerge öz sözin jetkizgen eken. Qırğızdar keyinirek Berdiqojanı öltirgenderi üşin birneşe ondağan bas jılqı qwn tölegen.
***
Osıdan bastap Kenesarı hannıñ qırğızdarğa jasağan jorığına deyin şabuıldar toqtatıladı. Qazaqtıñ äygili batırınıñ kegin almaqqa Hanqoja swltan, Orta jüzdiñ bolaşaq hanı Bökey Toqmaq-nayman bolısınıñ qazaq otryadtarın jinap jorıqqa attanadı. Sol uaqıtta naymandar özderiniñ swltandarınan bwl jorıqtıñ wyımdastırıluın talap etip, kerisinşe bolğan jağdayda «Taşkent tübine» köşemiz degen. Biraq, mıñdağan qazaq jauıngerleri qırğızdarğa tap berudiñ retin taba almay, qaytadan keri qaytadı. Bwl jağdaylardan keyin, şanışqılı ruı Şıñğıstau aymağın tastap, özderiniñ ejelgi qonısı Oñtüstik Qazaqstanğa köşedi, biraz böligi Esil öñirine, üşinşi tobı Qazaq handığınıñ basqa aymaqtarına ornalastı.
Ataqtı batırğa qwrmet. Basqa aymaqqa köşpes bwrın şanışqılı ruı jäne jergilikti qazaqtar batırğa arnap as berip, bwl aymaqtağı basqa qorımdarğa wqsamaytın erekşe etip mazar twrğızadı. 2015 jılı batırdıñ wrpağı sanalatın professor Baqtıbay Qasımbekovtıñ jetkşiligimen mazar qayta qalpına keltiriledi. Batır Dağandalı özeniniñ bastauında, qazirgi Qarağandı men Şığıs Qazaqstan oblıstarınıñ şegindegi jerde jerlendi. Dälirek aytqanda, onıñ mazarı Qarqaralıdan 250 şaqırım qaşıqtıqtağı Temirşi auılınan 45 şaqırım jerde, Kökşetau men Duana tauları aralığındağı Dağandalı özeniniñ boyındağı biik jerde ornalasqan. Batır jerlengen jerdiñ erekşeligi – bwl jay ğana jer emes. Tarihi meken! «Tauarih hamsada» jazılğanınday, Abılay han joñğarlar men şürşitterge qarsı qol jinap, soğısqa attanarda däl osı özenniñ boyına ordasın tigedi.
***
Köz wşında mwnartıp twrğan Kökşetaudıñ eteginde Qwnanbay qajı äkesi Öskenbayğa üş jüzge sauın aytıp, wlan-asır as bergen Batır mazarı. «Qozı-Körpeş – Bayan swlu» jırındağı Jorğa tauınıñ aralığındağı Aşı men Kökşe sularınıñ qwyılısı Dağandalı özeniniñ bastauı, oñ jağasında twr. Ejelgi dala dästüri boyınşa, batır mazarı Jetisu alqabı men Sırdariya mañın qazaq dalasınıñ soltüstigi men soltüstik-şığısına jalğap jatqan, Batıs Sibirge aparatın ejelgi keruen jolınıñ boyına salınğan. Ärbir jolauşı Qwran ayattarınan süre oquğa mümkindigi bolğan. Belgili qazaq fol'klorşısı Mäşhür Jüsip Köpeywlı derekterinde «Jetisuğa ötip bara jatqan halıq «Jolda Qozı-Körpeş – Bayan swlu men Şanışqılı Berdiqoja batır mazarın kördik» dep aytatın bolğan», – dep estelik qaldıradı.
Batır ruhına tağzım. HİH ğasırdıñ ekinşi jartısında batır jatqan jer Resey imperiyası bas ştabınıñ oficerleriniñ qwrastıruımen, Semey oblısınıñ kartasında «M. Berdgaja» dep belgilengen. Jüz jıl ötkennen keyin, batır mazarı keñes kartasında orın alğan. Jergilikti twrğındardıñ aytuınşa, mazar HH ğasırdıñ 60-jıldarına deyin bütin küyinde saqtalğan. Kesene öñdelmegen kirpişten forması şarşı tärizdes keletin, ärbir qabırğası 7 metr biik, qabırğasınıñ qalıñdığı jartı metrdi qwrağan. Qazaq jeriniñ bir qarıstay jerin jauğa bermey saqtap qaluğa orasan zor üles qosqan batır mazarı dulığağa wqsaytın. Batır ömiri turalı Resey, Qıtay mwrağat derekterinen jäne jergilikti halıq pen ölketanuşılardan köptegen mälimetter alınğan.
***
Qırğızstan aumağında batır turalı derekter fol'klorlıq şığarmalarda şejirelerde kezdesedi. Belgili antropolog ğalım M.M. Gerasimovtıñ zerthanasında batırdıñ bas süyegin qayta qalpına keltirgennen keyin, Otanımızğa qaytarılıp, ekinşi ret jer qoynauına tapsırıldı. Batırdıñ ömiri men qızmeti turalı jaña jäne qazirgi zaman tarihınıñ zertteuşileri I. Andreev, A. Levşin, M. Krasovskiy, Ş. Uälihanov, M. Dulatov, G. Potanin, M. Tınışpaev, M. J. Köpeev, S. Torayğırov, M. Mwqanov, A. Seydimbek, K. Hafizova, B. Qasımbekov, K. Boranbaeva, A. Mahaeva, A.U. Toqtabay jäne tağı basqalar zertteu eñbekterin jazğan. Batırdıñ qwrmetine halıq «Berdiqoja batır» attı tarihi dastanın qwrastırğan. Ol M. Äuezov atındağı ädebiet jäne öner institutında saqtaulı twr. Ärbir qazaq batırı men sardarına mwnşalıqtı halıqtıñ ıstıq ıqılası bolıp körmegen.
Darındı aqın N. Aytwlı batırdıñ erlik isterin paş etetin poema jazdı. Qazaq jazuşıları M. Mağauin men Q. Jwmadilov tarihi-körkem tuındılarında qazaq batırınıñ öşpes erlikterine qalam terbedi. Şanışqılı Berdiqoja batırdıñ qazaq tarihında alatın ornı. Qazaq jeriniñ keñ baytaq aumağın jaudan qorğap, halıqtıñ işki birligin qamtamasız etip otırğan qazaq batırlarınıñ ornın erekşe dep atauğa boladı. XVIII ğasırda ata-babalarımız soltüstiginde – Reseydiñ Tarı qalasına deyingi aumaqtı, oñtüstiginde – Taşkentke deyingi, batısta –Edildi, şığısta – Ob'-Ertis alabınıñ jerin ielenip jatqan.
Bwl keñ baytaq aumaqtıñ täuelsizdigi üşin, jer men eldi qorğau jolında qanşama qazaqtıñ batırları küres jolında janın pida etken. Sonıñ biri, qazaq jeriniñ bir süyemin jaudıñ iemdenuine jol bermegen Şanışqılı Berdiqoja batırdıñ ornı erekşe. Batırdıñ ösieti boyınşa Berdiqoja batır wrpaqtarı qazaqtıñ är türli aymaqtarında qonıstanıp, jau qay twstan kelip tise de qazaqtıñ twtastığın saqtauğa qaşan da dayın bolu qajettigin eskertken. Sondıqtan da, elimizdiñ ärbir aumağında batır wrpaqtarı kezdesedi. Qıtay Halıq Respublikasında – Tarbağatay öñirinde, Şäueşek, Şihu, Ürimjide sonımen qatar Şağantoğay, Tolı, Şıñ, Dürbiljin, Mwñğıl küre Boratola audanında, sonımen qatar İle Qazaq avtonomiyalıq oblısında kezdesedi.
Ziyabek Kabul'dinov
Pikir qaldıru