Er Jabay
kerey.kz
… “Ağaşta biikti aytsañ, qarağaydı ayt,
Jigitte erlikti aytsañ, Bögenbaydı ayt!
“Wşına nayzasınıñ jau mingizgen
Emenäli Kereyde er Jabaydı ayt!”
Tätiqara jırau.
Aqiqat arqauı — añız
Men osı maqalamnıñ taqırıbına Tätiqara jıraudıñ “Qamıstıñ bası mayda, tübi sayda” degen üş şumaq öleñiniñ ekinşisinde esimi bayandalatın Jabay batır jayındağı soñğı eki tarmaqtı tekten-tek ayğaqqa alıp otırğan joqpın. Jorıq üstinde, nağız keskilesken qantögis sätinde sananı serpiltetin, namıstı jalındatatın, jürekke ot beretin jırdı Tätiqara (1705-1780) qol bastağan Şaqşaq Jänibek Qoşqarwlına, Qanjığalı Bögenbay Aqşa wlına, Uaq Sarı, Bayan Qasabolat wldarına häm Kerey Jabay batır Qarabiwlına jäne basqa marğasqa erlerge arnap şığarğan.
Älbette, qazaqtıñ aqpa aqındarı men jorğa jıraularınıñ öleñ-jırları auızeki aytılğanımen, qaymağı bwzılmağan qalpında wrpaqtan-wrpaqqa jetkeni – ayna-qatesiz aqiqat. Mwndayda ejelden adam tegi jazu-sızumen tarihta qalğan degendey, doğal, jañsaq payımdarğa qarsı, äsirese, şığıs halıqtarında, onıñ işinde – qazaqta älemdik ädebiettiñ altın mwralarınan oyıp twrıp orın alğan batırlıq jırlar, liro-epostıq dastandar, mahabbat, süyispenşilik tolğaular, älgi aytqanday, qağazğa tüsip, hattalğan däyekterden därmensiz emes!
Ol jırlardı aytuşılar, Abayşa aytqanda, “Böten sözben söz arasın bılğamay”, anıq ayğaq jelisin üzbey jetkizgen. Osı orayda qazaqtıñ handarı, bileri, aqındarı, jırauları, jırşıları, şeşenderi jayındağı jılnamalar tüptiñ-tübinde añızdarğa arqa tireydi, naqtı däyekter joqtıñ qası dep tüyindeytin, äsirese, keñes ideologiyasımen ulanğan zertteuşiler jalğan oylap kelgen, sol udı bizdiñ de sanamızğa siñiruge qwştar bolğan.
Al bwl ıñğayda qazaqtıñ atı qanıq qanday bir twlğasın almañız, onıñ is-äreketinde, ğwmır-namasında miftik qazıq qağıluı – zañdı qwbılıs. “Mif” latın tilinde – añız. Ertegi emes! Eger adamnıñ oylau qabileti onıñ sanasınıñ zañğarlığın tanıtatınına basımızdı isek, añız-äfsana tarihi qwbılıstan tuatınına közimiz anıq jetedi. Bwl orayda Rim imperiyasınıñ, sonıñ işinde Rim qalasınıñ bizdiñ däuirimizge deyingi 754-şi jılı irgesi qalanğanı añız (mif) emes, aqiqat ekeni däleldendi. Gomerdiñ “Iliadası” anıq! Osında bayandalatın Troya qalasınıñ küyregenin, bwl kent qazirgi Türkiyanıñ Bodrum qalası töñireginde bolğanın nemis arheologı Genrih Şliman, keminde, otız jıl zertteulermen däleldep berdi ğoy.
Demek, añız-äfsana – aqiqattıñ arqauı, altın diñgegi. Bwğan bizdiñ qosarımız – wltımızdıñ qadım ğasırlar bwrın jasağan twlğalarınıñ ğwmırnamalarındağı aqiqat-ayğaqtar – auızeki tilmen jetse de, nağız taban tireytin tarih. Äytpese, Rim qalasınıñ irge qalauın da teriske şığaruğa bolar edi ğoy. Qalanıñ joba-nobayın jasağan Eney qirağan Troyadan el-jer kezip jürip, italikterdiñ mekenindegi jeti jotağa Rimdi twrğızudı wsınğan. Qirağan Troya soğısında esimderi atalatın Ahiles, Priam, Gektor, eki Ayaks, Odissey jäne basqaları turalı däyekti sözderdi jetkizgen Eney (ol Troya qirağan soñ qaşıp, italikterge kelgeni keyin däleldengen aqiqat. Gomerdiñ “Iliadası” – nağız tarihi däyekti şığarma – Z.Ä.).
Olay bolsa, qazaq şejiresine şındıq dep qaramau – tarihımızğa künä. Qazaqtıñ el auzındağı bileri, handarı, batırları jayındağı añız-äfsanalar – tarihi aqiqat.
Biz äñgime arqauına negiz etip otırğan Jabay batır Qarabiwlı da – tarihi twlğa. Wltımızdıñ tağdır-talayına barşa ğwmırın sarp etken sardar. Şejire tilimen aytsaq, Orta jüzdiñ Arğın, Qıpşaq, Qoñırat, Nayman, Uaq, Kerey atalatın, Jan Arıs babadan tamır tartatın altı rudıñ biri, aybındı Kereydiñ bunağı. Ätteñ, biz key-keyde öz atasın özgeden zor sanaytın keybir sanası kemdeu aytqıştardıñ äleginen äfsananı ertegige aparıp jalğap, jañsaqtıqqa jol beremiz. Bwl rette Birjan saldıñ “Atığaydıñ igi-jaqsılıqtarına!” degen öleñin bwrmalap, onı Atığay taypasına qospaq bolğandar jönsiz aytqanın ayğaqqa alar edik. Birjan sal – Kereydiñ Nwralısınan!
Keyde Alday Kerey Qarabidi, Tauzar Köşebe Qojabergen jıraudı, Jabay batırdı basqa bir rularğa telip jürgenderge nalisıñ. Tipti, keybir işinara ziyalı deytinder “Bwlardıñ qasında kim twrıptı?! Ol äñgimeler añız ğoy!” degendi aytıp qaladı da. Iä, añız bolsın, alayda, ertegi emes, aqiqat! Salıstırma retinde joğarıda aytılğan Eney ğwmır keşken bizdiñ däuirimizge deyingi 754-şi jılı latın ärpi qağazğa tüsti degenge eşbir ziyalı adam senbeydi. Biraq bwl äñgime – tarihi aqiqat, añızdıñ altın arqauı.
Qarabidiñ qalaulı wlı
Aytqanımızday, bizge jetken şejire derekteri, köbine, auızeki tilmen tarağan. Oqtan da, ottan da seskenbegen qazaq sözden qorıqqan. Sözge qalu – qazaq üşin ölim! Sondıqtan wltımız “Jüyeli söz jüyesin tabadı, jüyesiz söz iesin tabadı!” deydi. YAki, “Tügel sözdiñ tübi bir, tüpatası – Mayqı bi!” degendey sözge jügingen. Sözge qalğan adamdı qara basqan. Endeşe, şejireşilerdiñ sözi salmaqtı, zili qara tastan auır.
Osındayda Jabay batırdıñ ğwmırı, erligi jayındağı tolğamdar tura äri qospasız. Arğı babası – Aşamaylı Kerey, onıñ Farhad atasınan, odan beride Tanaş biden taraydı. Tanaştıñ kenje wlı Tarışıdan.
Tätiqara – Jabaydıñ nağız zamandası bolğandıqtan, batırdıñ Tarışınıñ Emenäli buını ekenin öleñimen ayğaqtağan.
Kerey Qarabi, onıñ wlı Jabay batır, Jabay wldarı – Seksen batır men Toqsan bidiñ ömir sürgen mekenderi qazirgi Soltüstik Qazaqstan oblısı Jambıl audanınıñ Jekeköl, Talpın, Amangeldi auıldarınıñ öñiri.
Emenäli men Nwralı (Birjan sal tarağan) – ağayındılar.
Şejire däyektemesi arqılı jetken derek: Jabay Qarabiwlı 1703-1795 jıldarı ğwmır keşken. Auzı dualı qarttardan estigen äñgime boyınşa alğanda, Jabay düniege keler aldında äkesi Qarabi tüs köredi.
Tüsinde bir qart: “Oyan, bi! Mına dombıra men nayzanı sağan sıyladım. Öziñ saqta! YA balaña wstat!” – deydi.
Qazaqtıñ tüs auğanşa tüs jorıtpaytın ädetimen bäybişesiniñ ayağı auır, ayı-küni jaqın bolğan soñ bi tüs joruşı qarttı keyindeu aldıradı. Qartañ şal: “Kelin aman-esen bosanar. Äri nayzager, äri önerpaz wl tuar!” – dep bata beripti.
Aytqanı kelip, Jabay jastayınan ekeuine de üyir boladı. Jaugerşilik zaman ğoy, tuğan wldı el qorğanı dep bilgen qazaq, balanı besikten twra sala aşamayğa otırğızıp, qolına qaru-nayza, sadaq, kezdik wstatıp, attıñ qwlağında oynatqan.
Bir tañ bolatınımız – Qarabidiñ Jabaydan özge bala süymeui qisınsız. Alayda, bälkim, solardıñ eñ üzdigi osı Jabay bolsa kerek. Mısalı, tarihta wlı qağan Şıñğıs Esugeywlınıñ Joşı, Şağatay, Ügedey, Tolı attı wldarı ğana aytıladı. Özgeleri atausız qalğan.
Şıñğıstıñ wlı Joşıda erkek kindikti qırıqtan asa wl bala bolıptı. Alayda, tarihta on toğızı ğana belgili. Olardıñ işinde eñ üzdikteri – Orda-Ejen, Batu, Berke, Toqay-Temir. Batudı qazaq “Sayın han!” dep däriptegen. Ol sözdiñ mağınası – keñpeyil, darqan, jomart degen wğım.
Endeşe, Jabay da – Qarabidiñ özge balalarınıñ işindegi üzdigi, betkewstarı desek, jañsaq emes.
Jabaydıñ ğwmırı – qazaq-qalmaq soğıstarınıñ kezeñi. Jasınan jaugerşilik maydandarında şınıqqan maytalman. Qojabergen jırau “Elim-ay!” dastanında:
“Qiınşılıq ılği bolmas, äli-aq öter,
Erlerim jaudı wzatpay tentireter.
Bögenbay, er Sarı, Asqap, Jabay, Köşek
Qalmaqtı qoyşa qırar, zar eñireter!” – dep ruh kötere jırlaydı ğoy.
1703-şı jılı tuğan Jabay (1795 jılı ömirden ozğan) Abılay hannıñ qazaq-qalmaq soğıstarın bastan-ayaq ötkergen. Mahambetşe aytqanda:
“Ereuil atqa er salmay,
Egeuli nayza qolğa almay,
Eñku-eñku jer şalmay…” ğwmır keşken emes.
Äytpese, “Wşına nayzasınıñ jau mingizgen” dep Tätiqara tegin jırlamastı.
Dästem sal:
“Qarabiwlı er Jabay,
Jiırma altıda jası bar,
Qırılğan elge janı aşıp,
Jauğa attandı ayanbay”, – dep batırdıñ, “Aqtaban şwbırındı, Alqaköl swlama” apatındağı ozıq erdiñ qaharmandığın jırğa qosqan.
Bwl 1729 jılğa döp keledi. Qandı qırğınnan aman-sau bolğan, elin de esen-sau ete alğan Jabay batır, äsirese, alğaşqı ekeui dañqqa bölengen Seksen, Toqsan, Mıñjasar esimdi wldar süygen.
Taqımı attıñ terine malşınıp, alaqanı nayzanıñ sabına qajalıp, aqjem bolğanşa el-jer qorğağan Jabay wldarına ülken ülgi, ğibrat bere bilgen. Joq! Ünemi maqtaumen aytpaptı. Mısalı, Seksen jasınan örkeude, öjet ösken eken. Al Toqsan wstamdı, oyşıl, ot auızdı, oraq tildi qasietimen el közine tüsken. Seksenge – batırlıq, Toqsanğa bilik beripti.
Bwlar ğwmır sürgen kez – orıs imperiyasınıñ qazaqtıñ qiır soltüstigine boylay enip, “Qasıret beldeuin” salğan uaqıtı. Jerin jauğa biletip qoyıp, qol qusırıp otıra almaytın qazaq qanşa qarsılassa da, qaruı basım, qarası köp orıs imperiyası qoydı qırğan qasqırday bolıp qazaq jwrtına tize batıradı.
Osı uaqıtta Jabaydıñ Seksenge: “Sen batır bolarsıñ, Toqsan, sen bi bolarsıñ” degen joramalı däl kelip, Seksen atqa amalsız qonadı.
Ol qazirgi Jambıl audanınıñ Presnov, Presnogor'kovka, Jeleznoe, Novorıbinka, Ostrovskoe, Ekaterinovka atalğan mekenderin oqtın-oqtın şabadı. Seksennen zärezap bolğan kazak-orıs otbasıları balaların onıñ atımen qorqıtadı eken.
Anığında da, “Qasıret beldeui” ornığıp, qazaqtıñ şwraylı qonısına qol swğıp alğan qaraşekpendiler, äsirese, kapitan Presnovskiy bastağan (Presnovkanı qazaqtar sol sebepti “kipitan” atap ketken – Z.Ä.) kazak-orıstar twrğılıqtı el-jwrtqa tizesin köp batırğan. Esesin Seksen batır bas bolıp qaytarıp otırğan.
El işinde ejelden aytılıp jürgen bir äñgimede kipitannıñ bir atamanı üyine qazaqtardı oñaşa aldap kirgizip, wrıp öltirudi, söytip, ses körsetudi ädetke aynaldırıptı.
Añdausız otırğan adamdı jelkeden wrıp, moyın omırtqasın üzedi de (alıp, öte qarulı adam bolsa kerek) jaz bolsa itterine laqtırıp, qısta ülken orıs peşine örtep jiberedi eken.
Osını estigen Seksen batır (ol da alıp deneli, qolı orasan qarulı, soqqısı soyqan bolıptı) älgi atamandı keudesinen wrğanda jwdırığı ananıñ tös süyegin opırıp jiberipti. Jalma-jan janıp jatqan peşke tığıp jiberip, janayqayğa basqanına qaramay, peştiñ ottığın ayağımen tirep otırıp alıptı.
Aqırı, kazak-orıstar Seksendi Presnovkada bir tatardıñ üyine qımız işuge toqtağanda älginiñ äyeli arqılı susınğa u qosıp öltirgen eken.
Batırdıñ mäyitin qorlauğa olar qazaqtardan seskenedi. Denesi Blagoveşenka (Jekeköl) mañındağı “Beyitağaş” degen qorımda jerlenipti.
Stanicalıqtar denesin qorlamasın dep ziratınıñ betine jılqınıñ terisi men qwyrıq qılın qosa ilep, oba soğadı. Sonda topıraqqa kürek batpaydı eken.
Estuimizşe, ağası Seksen men inisi Toqsan arası ünemi bitimdi bola bermepti. Retti künderdiñ birinde eki bauır irge bölisedi. Arağa salqındıq kirip, sañlau tüskende ağayındı tatulastırmaq nietpen Kiikbay şeşen Aytuğanwlı (tuğan jeri Jambıl audanınıñ Bayan auılı töñiregi) bitimge şaqırğanda minezi ojar, birbetkey Seksen mämilege bet qaratpaydı. Sonda şeşen mınaday uäj aytıptı. Ol köşin Naymandağı nağaşılarına bwrıp bara jatqan Seksendi quıp jetedi de:
Beu, Seksenim, Seksenim,
Bwl barğannan bararsıñ
Bağanalı Babırğa!
Barğan jılı sıy qılıp,
Qos tabaqpen tartadı
Qos qazıdan sıbağa.
Keler jılı bolğanda
Tartar sınğan qabırğa.
Onan keler jılı bolğanda
Qonarsıñ tal jayılğan taqırğa.
Qadırıñ keter şaşılıp,
Istıq demiñ basılıp,
Birte-birte aytqanıñ
Alınbay qalar qabılğa.
Jazğıtwrı bolğanda
Aq ordañdı tigersiñ
Lastı batpaq sabırğa.
Küzdi küni bolğanda
Tağı amalsız qonarsıñ
Mal jaylağan taqırğa.
Janıña ergen janasıp,
Jaqın bolğan janı aşıp,
Tabılmas biri janıñda.
Eki kisi bas qossa,
Kire almassıñ sıbırğa.
Añğa şıqsañ atpenen
Atıp alğan oljasın
Qanjığasına baylar da …
“Jatta swltan bolğanşa,
Öz eliñde wltan bol”
degen naqıl bwrınğı
Bar ma, batır, jadıñda?
Qağınan qwlan jerise,
Su taba almay şölde öler.
Keñinen tolğap, Seksenim,
Äli de toqta, sabırla.
Bwğan qwlaq salmasañ,
Aytqan tildi almasañ –
Erkiñ bilsin, jarqınım,
Jeriñe barar adımda.
“Qayran tuğan elim!” dep
Keyin, janım, nalıma.
Köter, Seksen, basıñdı,
Aş qabaq pen qasıñdı.
Meniñ atım – Kiikbay,
Kelgen joqpın beker, jay.
Nemere tuıs tildi almay,
Bolğanım ba swmıray?!
Şeşenniñ sözi süyeginen ötken Seksen keri bwrılıp, tuısın tapqanın Jambıl audanındağı özim tuğan Amangeldi auılınıñ ataqtı şejireşi bilgiri Bäri molda Tölegenwlı jäne añız-äfsanalardı dombıramen qosıp aytıp otıratın Mırzahan qarttan estip, qağazğa tüsirip alıp edim. Bwl eki qart Jabay batırmen atalas Aldaydan tarağan Madiyar atasınan tuğan.
Äsirese, Bäkeñ ğwlama edi. Onıñ aytuınşa, Kenesarı Qasımwlı orıs imperiyasın panalağan qazaq bay-bileriniñ auıldarın şapqan kezde qoldı bolğan jılqıların ayırıp alu üşin ağa swltan Şıñğıs Uälihanov pen onıñ zasedateli Eseney Estemisov bastağan qalıñ qol soñına tüsedi.
Osı maydan qazirgi Timiryazev audanındağı Qaq köliniñ mañında ötipti. Eseney qolınıñ işinde Seksen batırdıñ Bekentay esimdi wlınan tuğan nemeresi Qaynet batır da bolıptı.
Qaynet öte batıl, jaujürek äri orasan alıp, Seksen atasına tartqan eken. Sol maydanda ülken erlik körsetipti. Kenesarı sarbazınıñ qara sanına swqqan nayzadan aman qalıptı, – deuşi edi Bäri ata.
– Ata, Toqsan bi nelikten Jekeköl-Talpın mañınan Kökşetau, Peski öñirine qonıs audarğan? – degen saualğa är sözi tiyanaqtı şejireşi:
– Meniñşe, eki gäbi boluğa kerek. Men arğı babalardan qalğan sözge basımdı iemin. Sonımen eki rette Toqsan men Eseneydiñ arası alşaq ketipti.
Birinşi gäbi – Eseneydiñ Nwralı Kereydiñ, onıñ işinde, Birjan saldıñ atası Qojağwldıñ jerin basıp aluı. Bwğan şora bi Toqsan aralasadı da, Eseneyge “Jerin qaytar!” dep ses körsetedi. Eseney betinen qaytpaydı. Qojağwl amalsızdan Stepnyakqa (qazirgi Aqmola, bwrınğı Kökşetau oblısı) köşedi. Birjan sal 1834 jılı sonda tuıptı, – deydi Bäri atamız.
Ekinşisi – Toqsannıñ Eseneydi orısqa bağınıp ketkeni üşin jazğıruı. Osı salqındıqtıñ saldarınan qartayğan Toqsan Kökşe öñirine qonıs audaradı. Bwl jer – qazirgi Ğabit Müsirepov atındağı audannıñ Zapadnoe auılı. Onda oblıstıq sottıñ sol kezdegi törağası Beket Twrğarawlınıñ tikeley basşılıq etuimen 2000 jıldıñ tamız ayında Toqsan bi kesenesi boy köterdi.
Bidiñ ziratın tauıp bergen sol audannıñ Çistopol'e auılında twrğan marqwm Düysenbi Qazıbekov degen ağay edi. Ol menimen Kökşetau qalasında 1998 jıldıñ şildesinde oyda joqta kezdesip, 1960 jılı auıl qarttarı osında kelgen Säbit Mwqanovtı Toqsan bi ziratına aparğanın aytqan. Düysenbi ağay sol jılı jürgizuşi eken. Özi qarttardı jük maşinasına mingizip, Säbeñ mingen kölikke jol körsetip barğanın jetkizgendi.
Ötinişim boyınşa ol osı oqiğa jaylı jazğan maqalasın “Lenin tuına” meniñ atıma joldap, körgen-bilgeni turalı äñgimesi gazettiñ 1998 jıldıñ 30 qazandağı sanında Düysenbi Qazıbekovtiñ avtorlığımen jariyalandı.
Ökinişke qaray, onıñ atı-jöni eskerilmey, keyingi ölketanuşılar osı maqalanı oqıp alğan soñ “Toqsan bidiñ ziratın biz taptıq!” dep jür (SQO enciklopediyası, 2006 jıl, 582-bet, “Toqsan bi molası”).
Jabay batır wrpaqtarı
Jabay batırdıñ kindiginen tarağan ülkeni Seksen men kişisi Toqsannan aytarlıqtay wrpaq bar.
Bilikti, jetik adamdardan estuimizşe, Seksennen – Begey, Beksen, Bekentay, Begäli, Qazan, Käribay esimdi altı wl tuğan.
Al nemereleriniñ esimderinen bizdiñ biletinimiz batırdıñ üşinşi wlı Bekentaydan – Sağındıq, Qaynet, Zeynolla, Fayzolla, Mırzağali.
Qaynetten Şäkijan tuadı. Odan – Botaş.
Botaş qazir Astana qalasında twradı. Toqsanınşı jıldardıñ soñınan, eki mıñınşı jıldardıñ orta şeninen asqanşa Petropavl qalalıq äkimdiginde jauaptı qızmet atqardı. Soñğı kezderi oblıs ortalığındağı “S.M.Kirov atındağı zauıtta” direktordıñ orınbasarı bolıp eñbek etti. Astana qalasına qonıs audarğalı eki jılday boldı.
Zeynolla Bekentaywlınıñ wrpağı, Seksen batırdıñ şöberesi Dayır aqsaqal da Petropavlda twrmıs keşude.
Ol osıdan birer jıl bwrın “Soltústik Qazaqstan” gazetiniñ redakciyasına Seksen batırdan jetken täbärik – kisesin äkelip körsetkendi. Men bwl jayında maqala jariyalağanmın.
Kiseniñ kölemi oquşı balanıñ sömkesinen asıp tüsedi eken. Qalıñ bılğarıdan tigilgen. Onıñ twrqına qarap, kiseni beline baylap jürgen Seksen batırdıñ twlğasınıñ qanday zor bolğanına köz jetkizesiñ.
Bekentaydıñ tağı bir wlı – Fayzolla. Odan tuğan Äbu marqwm äkemniñ kenje inisi Mırzahmet Äkimjanovpen dos edi. Men ağama ere jürip, Äbekeñniñ Presnovkadağı üyinde talay märte bolğanmın.
Ol wzaq jıldar Presnov audanında iri qarjı qızmetkeri boldı. Büginde Jambıl audanı Talpın auılınıñ qorımındağı ziratında wrpaqtarı ornatqan eskertkişi (byusti) twr.
Äbekeñniñ Jeñis esimdi wlı – zeynetker. Wzaq jıldar energetika salasında eñbek etti. Qazir zayıbımen birge Petropavl qalasında twrmıs keşip, wrpaq ösirude.
Al Toqsan bi turalı köp jazıldı. “Asıl mwra” ortalığınan şığarılğan “Toqsan bi” attı kitap ta bar.
Bir-eki derek ayta keteyin. Ol asa ötkir, aytıs-tartıstarda jüyesin tauıp söyleytin şeşen. Aqılman. “Al, kettimi!” joq, bayıptı, tabandı eken. Bwğan mısal: birde qatar otırğan Kerey men Uaq jer dauın qauzaydı. Uaq jağınan – Jarılğamıs bi, Kereyden – Toqsan bi uäj aytısadı. Aytıstıñ bir twsında qızıp alğan Jarılğamıs qolındağı qamşısın kötere söylepti. Sonda Toqsan:
– Ua, Jarılğamıs! Sen andağı qamşıñdı kötere berme! Jeriñe basa-köktep kirgen Kerey emes, orıs! Qamşıñdı soğan şoşayt! – degen eken. – Odan da tuısımız ortaq, qanımız bir ekenin ayğaqtap, ağayınşılıqqa jügineyik. Jarılğamıs ünsiz bas izepti.
Endi bir äñgimeniñ özegi – Toqsannıñ İzbastı bimen jüzdesui.
İzbastı Toqsannan kişi. Alayda, asıra siltep, aybın tanıta söyleytin ädeti bolıptı. Ol Toqsandı bwrın körmegen atına sırttay ğana qanıq eken.
Kileñ igi jaqsılar mäjilis qwrğan, jer-jerdiñ bileri bas qosqan jiında ol:
– Toqsan, Toqsan degenge tomaşaday ekensiñ, – depti (tomaşa şımşıqtay ğana qws eken).
Toqsan:
– Tomaşa toğız jwmırtqalaydı. Bireuinen Qwmay tuadı. Endeşe, Qwmayı şığarmın! Sendey jön bilmes nämärttiñ qwdayı şığarmın, – degende beti küygen İzbastı üyden şığa jönelipti.
Toqsannan, ülkenderden estigenim, Doğalaq tuadı.
El arasında Doğalaqtı äkesine qarsı kele beretin betsiz, sanasız bolğan degen äñgimeler aytılıp jür. Meniñ oyımşa, osı sözder alıp-qaşpa sındı. Qisınsız ba deymin.
Manağı Bäri molla, şeşemniñ jezdesi Mwhamedjan Käribay qajı wlınıñ aytuınşa, Doğalaq aqılsız, jetesiz emes.
Toqsan birde onı ara ağayındıq daudı ädil şeşuge Kişi jüzge jiberipti. Doğalaq äkesiniñ köñilinen şığatınday ädil törelik etip, daudı doğarıp qaytıptı.
Kelesi bir äñgime mınau: Doğalaqtıñ ağayındas inisi qalıñdıq alatın bolıp, qaynına baradı. Toptı Toqsannıñ wyğaruımen Doğalaq bastaydı.
Qalıñmalı tölengen. Biraq qız äkesi ınjıq, baylıqqa bögip alğan balalarına sözi ötpeytin adam eken. Doğalaqtıñ bolaşaq kelini de aduın, joypar minezdi körinedi.
Küyeuge jäne Doğalaq bastağan qwdalarğa aqboz, köp qanattı üy tikpey, jolım üyge engizbek boladı.
Minezi atası Jabayğa tartqan ör äri sonday batır, sözge jüyrik Doğalaq qattı namıstanıp, attan tüspegen qalpı:
“Adıra qalsın qwdalıq!
Mwnı ne dep wğalıq?
Mwnday üyge tüskenşe
Keteyin tütesin şığarıp!” – dep qamşısı men qılışın suırıp alıp, ayğırın omıraulatqan küyi üydiñ tuırlığın tilip, şañırağın ortasına tüsiredi.
Aruaqtı atası Jabayğa – äri batır, äri bige tartqan aduın minezdi Doğalaqqa eşkim bet qaray almaydı. Qalıñmalın aldına salıp alıp kelgen wlına Toqsan bi iştey rizalıq bildirgen eken…
Oblıstıq enciklopediyada Jabay batır 1697 jılı tuğan degen derek jazılğan. Al keybir eñbekterde 1703-1795 jıldar aralığında ğwmır keşken delinedi. Eger osı soñğı derek anıq bolsa, biıl onıñ tuğanına 315 jıl tolmaq.
Zeynolla ÄKİMJANOV,
aqın, Qazaqstan Jazuşılar odağınıñ müşesi.
kerey.kz
Pikir qaldıru