ەر جاباي
kerey.kz
… “اعاشتا بيىكتى ايتساڭ، قاراعايدى ايت،
جىگىتتە ەرلىكتى ايتساڭ، بوگەنبايدى ايت!
“ۇشىنا نايزاسىنىڭ جاۋ مىنگىزگەن
ەمەنالى كەرەيدە ەر جابايدى ايت!”
تاتىقارا جىراۋ.
اقيقات ارقاۋى — اڭىز
مەن وسى ماقالامنىڭ تاقىرىبىنا تاتىقارا جىراۋدىڭ “قامىستىڭ باسى مايدا، ءتۇبى سايدا” دەگەن ءۇش شۋماق ولەڭىنىڭ ەكىنشىسىندە ەسىمى باياندالاتىن جاباي باتىر جايىنداعى سوڭعى ەكى تارماقتى تەكتەن-تەك ايعاققا الىپ وتىرعان جوقپىن. جورىق ۇستىندە، ناعىز كەسكىلەسكەن قانتوگىس ساتىندە سانانى سەرپىلتەتىن، نامىستى جالىنداتاتىن، جۇرەككە وت بەرەتىن جىردى تاتىقارا (1705-1780) قول باستاعان شاقشاق جانىبەك قوشقارۇلىنا، قانجىعالى بوگەنباي اقشا ۇلىنا، ۋاق سارى، بايان قاسابولات ۇلدارىنا ءھام كەرەي جاباي باتىر قارابيۇلىنا جانە باسقا مارعاسقا ەرلەرگە ارناپ شىعارعان.
البەتتە، قازاقتىڭ اقپا اقىندارى مەن جورعا جىراۋلارىنىڭ ولەڭ-جىرلارى اۋىزەكى ايتىلعانىمەن، قايماعى بۇزىلماعان قالپىندا ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكەنى – اينا-قاتەسىز اقيقات. مۇندايدا ەجەلدەن ادام تەگى جازۋ-سىزۋمەن تاريحتا قالعان دەگەندەي، دوعال، جاڭساق پايىمدارعا قارسى، اسىرەسە، شىعىس حالىقتارىندا، ونىڭ ىشىندە – قازاقتا الەمدىك ادەبيەتتىڭ التىن مۇرالارىنان ويىپ تۇرىپ ورىن العان باتىرلىق جىرلار، ليرو-ەپوستىق داستاندار، ماحاببات، سۇيىسپەنشىلىك تولعاۋلار، الگى ايتقانداي، قاعازعا ءتۇسىپ، حاتتالعان دايەكتەردەن دارمەنسىز ەمەس!
ول جىرلاردى ايتۋشىلار، ابايشا ايتقاندا، “بوتەن سوزبەن ءسوز اراسىن بىلعاماي”، انىق ايعاق جەلىسىن ۇزبەي جەتكىزگەن. وسى ورايدا قازاقتىڭ حاندارى، بيلەرى، اقىندارى، جىراۋلارى، جىرشىلارى، شەشەندەرى جايىنداعى جىلنامالار ءتۇپتىڭ-تۇبىندە اڭىزدارعا ارقا تىرەيدى، ناقتى دايەكتەر جوقتىڭ قاسى دەپ تۇيىندەيتىن، اسىرەسە، كەڭەس يدەولوگياسىمەن ۋلانعان زەرتتەۋشىلەر جالعان ويلاپ كەلگەن، سول ۋدى ءبىزدىڭ دە سانامىزعا سىڭىرۋگە قۇشتار بولعان.
ال بۇل ىڭعايدا قازاقتىڭ اتى قانىق قانداي ءبىر تۇلعاسىن الماڭىز، ونىڭ ءىس-ارەكەتىندە، عۇمىر-ناماسىندا ميفتىك قازىق قاعىلۋى – زاڭدى قۇبىلىس. “ميف” لاتىن تىلىندە – اڭىز. ەرتەگى ەمەس! ەگەر ادامنىڭ ويلاۋ قابىلەتى ونىڭ ساناسىنىڭ زاڭعارلىعىن تانىتاتىنىنا باسىمىزدى يسەك، اڭىز-ءافسانا تاريحي قۇبىلىستان تۋاتىنىنا كوزىمىز انىق جەتەدى. بۇل ورايدا ريم يمپەرياسىنىڭ، سونىڭ ىشىندە ريم قالاسىنىڭ ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 754-ءشى جىلى ىرگەسى قالانعانى اڭىز (ميف) ەمەس، اقيقات ەكەنى دالەلدەندى. گومەردىڭ “يلياداسى” انىق! وسىندا باياندالاتىن ترويا قالاسىنىڭ كۇيرەگەنىن، بۇل كەنت قازىرگى تۇركيانىڭ بودرۋم قالاسى توڭىرەگىندە بولعانىن نەمىس ارحەولوگى گەنريح شليمان، كەمىندە، وتىز جىل زەرتتەۋلەرمەن دالەلدەپ بەردى عوي.
دەمەك، اڭىز-ءافسانا – اقيقاتتىڭ ارقاۋى، التىن دىڭگەگى. بۇعان ءبىزدىڭ قوسارىمىز – ۇلتىمىزدىڭ قادىم عاسىرلار بۇرىن جاساعان تۇلعالارىنىڭ عۇمىرنامالارىنداعى اقيقات-ايعاقتار – اۋىزەكى تىلمەن جەتسە دە، ناعىز تابان تىرەيتىن تاريح. ايتپەسە، ريم قالاسىنىڭ ىرگە قالاۋىن دا تەرىسكە شىعارۋعا بولار ەدى عوي. قالانىڭ جوبا-نوبايىن جاساعان ەنەي قيراعان ترويادان ەل-جەر كەزىپ ءجۇرىپ، يتاليكتەردىڭ مەكەنىندەگى جەتى جوتاعا ءريمدى تۇرعىزۋدى ۇسىنعان. قيراعان ترويا سوعىسىندا ەسىمدەرى اتالاتىن احيلەس، پريام، گەكتور، ەكى اياكس، وديسسەي جانە باسقالارى تۋرالى دايەكتى سوزدەردى جەتكىزگەن ەنەي (ول ترويا قيراعان سوڭ قاشىپ، يتاليكتەرگە كەلگەنى كەيىن دالەلدەنگەن اقيقات. گومەردىڭ “يلياداسى” – ناعىز تاريحي دايەكتى شىعارما – ز.ءا.).
ولاي بولسا، قازاق شەجىرەسىنە شىندىق دەپ قاراماۋ – تاريحىمىزعا كۇنا. قازاقتىڭ ەل اۋزىنداعى بيلەرى، حاندارى، باتىرلارى جايىنداعى اڭىز-ءافسانالار – تاريحي اقيقات.
ءبىز اڭگىمە ارقاۋىنا نەگىز ەتىپ وتىرعان جاباي باتىر قارابيۇلى دا – تاريحي تۇلعا. ۇلتىمىزدىڭ تاعدىر-تالايىنا بارشا عۇمىرىن سارپ ەتكەن ساردار. شەجىرە تىلىمەن ايتساق، ورتا ءجۇزدىڭ ارعىن، قىپشاق، قوڭىرات، نايمان، ۋاق، كەرەي اتالاتىن، جان ارىس بابادان تامىر تارتاتىن التى رۋدىڭ ءبىرى، ايبىندى كەرەيدىڭ بۋناعى. اتتەڭ، ءبىز كەي-كەيدە ءوز اتاسىن وزگەدەن زور سانايتىن كەيبىر ساناسى كەمدەۋ ايتقىشتاردىڭ الەگىنەن ءافسانانى ەرتەگىگە اپارىپ جالعاپ، جاڭساقتىققا جول بەرەمىز. بۇل رەتتە ءبىرجان سالدىڭ “اتىعايدىڭ يگى-جاقسىلىقتارىنا!” دەگەن ولەڭىن بۇرمالاپ، ونى اتىعاي تايپاسىنا قوسپاق بولعاندار ءجونسىز ايتقانىن ايعاققا الار ەدىك. ءبىرجان سال – كەرەيدىڭ نۇرالىسىنان!
كەيدە الداي كەرەي قارابيدى، تاۋزار كوشەبە قوجابەرگەن جىراۋدى، جاباي باتىردى باسقا ءبىر رۋلارعا تەلىپ جۇرگەندەرگە ناليسىڭ. ءتىپتى، كەيبىر ءىشىنارا زيالى دەيتىندەر “بۇلاردىڭ قاسىندا كىم تۇرىپتى؟! ول اڭگىمەلەر اڭىز عوي!” دەگەندى ايتىپ قالادى دا. ءيا، اڭىز بولسىن، الايدا، ەرتەگى ەمەس، اقيقات! سالىستىرما رەتىندە جوعارىدا ايتىلعان ەنەي عۇمىر كەشكەن ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 754-ءشى جىلى لاتىن ءارپى قاعازعا ءتۇستى دەگەنگە ەشبىر زيالى ادام سەنبەيدى. بىراق بۇل اڭگىمە – تاريحي اقيقات، اڭىزدىڭ التىن ارقاۋى.
قارابيدىڭ قالاۋلى ۇلى
ايتقانىمىزداي، بىزگە جەتكەن شەجىرە دەرەكتەرى، كوبىنە، اۋىزەكى تىلمەن تاراعان. وقتان دا، وتتان دا سەسكەنبەگەن قازاق سوزدەن قورىققان. سوزگە قالۋ – قازاق ءۇشىن ءولىم! سوندىقتان ۇلتىمىز “جۇيەلى ءسوز جۇيەسىن تابادى، جۇيەسىز ءسوز يەسىن تابادى!” دەيدى. ياكي، “تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر، ءتۇپاتاسى – مايقى بي!” دەگەندەي سوزگە جۇگىنگەن. سوزگە قالعان ادامدى قارا باسقان. ەندەشە، شەجىرەشىلەردىڭ ءسوزى سالماقتى، ءزىلى قارا تاستان اۋىر.
وسىندايدا جاباي باتىردىڭ عۇمىرى، ەرلىگى جايىنداعى تولعامدار تۋرا ءارى قوسپاسىز. ارعى باباسى – اشامايلى كەرەي، ونىڭ فارحاد اتاسىنان، ودان بەرىدە تاناش بيدەن تارايدى. تاناشتىڭ كەنجە ۇلى تارىشىدان.
تاتىقارا – جابايدىڭ ناعىز زامانداسى بولعاندىقتان، باتىردىڭ تارىشىنىڭ ەمەنالى بۋىنى ەكەنىن ولەڭىمەن ايعاقتاعان.
كەرەي قارابي، ونىڭ ۇلى جاباي باتىر، جاباي ۇلدارى – سەكسەن باتىر مەن توقسان ءبيدىڭ ءومىر سۇرگەن مەكەندەرى قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى جامبىل اۋدانىنىڭ جەكەكول، تالپىن، امانگەلدى اۋىلدارىنىڭ ءوڭىرى.
ەمەنالى مەن نۇرالى ء(بىرجان سال تاراعان) – اعايىندىلار.
شەجىرە دايەكتەمەسى ارقىلى جەتكەن دەرەك: جاباي قارابيۇلى 1703-1795 جىلدارى عۇمىر كەشكەن. اۋزى دۋالى قارتتاردان ەستىگەن اڭگىمە بويىنشا العاندا، جاباي دۇنيەگە كەلەر الدىندا اكەسى قارابي ءتۇس كورەدى.
تۇسىندە ءبىر قارت: “ويان، بي! مىنا دومبىرا مەن نايزانى ساعان سىيلادىم. ءوزىڭ ساقتا! يا بالاڭا ۇستات!” – دەيدى.
قازاقتىڭ ءتۇس اۋعانشا ءتۇس جورىتپايتىن ادەتىمەن بايبىشەسىنىڭ اياعى اۋىر، ايى-كۇنى جاقىن بولعان سوڭ بي ءتۇس جورۋشى قارتتى كەيىندەۋ الدىرادى. قارتاڭ شال: “كەلىن امان-ەسەن بوسانار. ءارى نايزاگەر، ءارى ونەرپاز ۇل تۋار!” – دەپ باتا بەرىپتى.
ايتقانى كەلىپ، جاباي جاستايىنان ەكەۋىنە دە ءۇيىر بولادى. جاۋگەرشىلىك زامان عوي، تۋعان ۇلدى ەل قورعانى دەپ بىلگەن قازاق، بالانى بەسىكتەن تۇرا سالا اشامايعا وتىرعىزىپ، قولىنا قارۋ-نايزا، ساداق، كەزدىك ۇستاتىپ، اتتىڭ قۇلاعىندا ويناتقان.
ءبىر تاڭ بولاتىنىمىز – قارابيدىڭ جابايدان وزگە بالا سۇيمەۋى قيسىنسىز. الايدا، بالكىم، سولاردىڭ ەڭ ۇزدىگى وسى جاباي بولسا كەرەك. مىسالى، تاريحتا ۇلى قاعان شىڭعىس ەسۋگەيۇلىنىڭ جوشى، شاعاتاي، ۇگەدەي، تولى اتتى ۇلدارى عانا ايتىلادى. وزگەلەرى اتاۋسىز قالعان.
شىڭعىستىڭ ۇلى جوشىدا ەركەك كىندىكتى قىرىقتان اسا ۇل بالا بولىپتى. الايدا، تاريحتا ون توعىزى عانا بەلگىلى. ولاردىڭ ىشىندە ەڭ ۇزدىكتەرى – وردا-ەجەن، باتۋ، بەركە، توقاي-تەمىر. باتۋدى قازاق “سايىن حان!” دەپ دارىپتەگەن. ول ءسوزدىڭ ماعىناسى – كەڭپەيىل، دارقان، جومارت دەگەن ۇعىم.
ەندەشە، جاباي دا – قارابيدىڭ وزگە بالالارىنىڭ ىشىندەگى ۇزدىگى، بەتكەۇستارى دەسەك، جاڭساق ەمەس.
جابايدىڭ عۇمىرى – قازاق-قالماق سوعىستارىنىڭ كەزەڭى. جاسىنان جاۋگەرشىلىك مايداندارىندا شىنىققان مايتالمان. قوجابەرگەن جىراۋ “ەلىم-اي!” داستانىندا:
“قيىنشىلىق ىلعي بولماس، ءالى-اق وتەر،
ەرلەرىم جاۋدى ۇزاتپاي تەنتىرەتەر.
بوگەنباي، ەر سارى، اسقاپ، جاباي، كوشەك
قالماقتى قويشا قىرار، زار ەڭىرەتەر!” – دەپ رۋح كوتەرە جىرلايدى عوي.
1703-شى جىلى تۋعان جاباي (1795 جىلى ومىردەن وزعان) ابىلاي حاننىڭ قازاق-قالماق سوعىستارىن باستان-اياق وتكەرگەن. ماحامبەتشە ايتقاندا:
“ەرەۋىل اتقا ەر سالماي،
ەگەۋلى نايزا قولعا الماي،
ەڭكۋ-ەڭكۋ جەر شالماي…” عۇمىر كەشكەن ەمەس.
ايتپەسە، “ۇشىنا نايزاسىنىڭ جاۋ مىنگىزگەن” دەپ تاتىقارا تەگىن جىرلاماستى.
داستەم سال:
“قارابيۇلى ەر جاباي،
جيىرما التىدا جاسى بار،
قىرىلعان ەلگە جانى اشىپ،
جاۋعا اتتاندى ايانباي”، – دەپ باتىردىڭ، “اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما” اپاتىنداعى وزىق ەردىڭ قاھارماندىعىن جىرعا قوسقان.
بۇل 1729 جىلعا ءدوپ كەلەدى. قاندى قىرعىننان امان-ساۋ بولعان، ەلىن دە ەسەن-ساۋ ەتە العان جاباي باتىر، اسىرەسە، العاشقى ەكەۋى داڭققا بولەنگەن سەكسەن، توقسان، مىڭجاسار ەسىمدى ۇلدار سۇيگەن.
تاقىمى اتتىڭ تەرىنە مالشىنىپ، الاقانى نايزانىڭ سابىنا قاجالىپ، اقجەم بولعانشا ەل-جەر قورعاعان جاباي ۇلدارىنا ۇلكەن ۇلگى، عيبرات بەرە بىلگەن. جوق! ۇنەمى ماقتاۋمەن ايتپاپتى. مىسالى، سەكسەن جاسىنان وركەۋدە، وجەت وسكەن ەكەن. ال توقسان ۇستامدى، ويشىل، وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى قاسيەتىمەن ەل كوزىنە تۇسكەن. سەكسەنگە – باتىرلىق، توقسانعا بيلىك بەرىپتى.
بۇلار عۇمىر سۇرگەن كەز – ورىس يمپەرياسىنىڭ قازاقتىڭ قيىر سولتۇستىگىنە بويلاي ەنىپ، “قاسىرەت بەلدەۋىن” سالعان ۋاقىتى. جەرىن جاۋعا بيلەتىپ قويىپ، قول قۋسىرىپ وتىرا المايتىن قازاق قانشا قارسىلاسسا دا، قارۋى باسىم، قاراسى كوپ ورىس يمپەرياسى قويدى قىرعان قاسقىرداي بولىپ قازاق جۇرتىنا تىزە باتىرادى.
وسى ۋاقىتتا جابايدىڭ سەكسەنگە: “سەن باتىر بولارسىڭ، توقسان، سەن بي بولارسىڭ” دەگەن جورامالى ءدال كەلىپ، سەكسەن اتقا امالسىز قونادى.
ول قازىرگى جامبىل اۋدانىنىڭ پرەسنوۆ، پرەسنوگوركوۆكا، جەلەزنوە، نوۆورىبينكا، وستروۆسكوە، ەكاتەرينوۆكا اتالعان مەكەندەرىن وقتىن-وقتىن شابادى. سەكسەننەن زارەزاپ بولعان كازاك-ورىس وتباسىلارى بالالارىن ونىڭ اتىمەن قورقىتادى ەكەن.
انىعىندا دا، “قاسىرەت بەلدەۋى” ورنىعىپ، قازاقتىڭ شۇرايلى قونىسىنا قول سۇعىپ العان قاراشەكپەندىلەر، اسىرەسە، كاپيتان پرەسنوۆسكي باستاعان (پرەسنوۆكانى قازاقتار سول سەبەپتى “كىپيتان” اتاپ كەتكەن – ز.ءا.) كازاك-ورىستار تۇرعىلىقتى ەل-جۇرتقا تىزەسىن كوپ باتىرعان. ەسەسىن سەكسەن باتىر باس بولىپ قايتارىپ وتىرعان.
ەل ىشىندە ەجەلدەن ايتىلىپ جۇرگەن ءبىر اڭگىمەدە كىپيتاننىڭ ءبىر اتامانى ۇيىنە قازاقتاردى وڭاشا الداپ كىرگىزىپ، ۇرىپ ءولتىرۋدى، ءسويتىپ، سەس كورسەتۋدى ادەتكە اينالدىرىپتى.
اڭداۋسىز وتىرعان ادامدى جەلكەدەن ۇرىپ، مويىن ومىرتقاسىن ۇزەدى دە (الىپ، وتە قارۋلى ادام بولسا كەرەك) جاز بولسا يتتەرىنە لاقتىرىپ، قىستا ۇلكەن ورىس پەشىنە ورتەپ جىبەرەدى ەكەن.
وسىنى ەستىگەن سەكسەن باتىر (ول دا الىپ دەنەلى، قولى وراسان قارۋلى، سوققىسى سويقان بولىپتى) الگى اتاماندى كەۋدەسىنەن ۇرعاندا جۇدىرىعى انانىڭ ءتوس سۇيەگىن وپىرىپ جىبەرىپتى. جالما-جان جانىپ جاتقان پەشكە تىعىپ جىبەرىپ، جانايقايعا باسقانىنا قاراماي، پەشتىڭ وتتىعىن اياعىمەن تىرەپ وتىرىپ الىپتى.
اقىرى، كازاك-ورىستار سەكسەندى پرەسنوۆكادا ءبىر تاتاردىڭ ۇيىنە قىمىز ىشۋگە توقتاعاندا الگىنىڭ ايەلى ارقىلى سۋسىنعا ۋ قوسىپ ولتىرگەن ەكەن.
باتىردىڭ ءمايىتىن قورلاۋعا ولار قازاقتاردان سەسكەنەدى. دەنەسى بلاگوۆەششەنكا (جەكەكول) ماڭىنداعى “بەيىتاعاش” دەگەن قورىمدا جەرلەنىپتى.
ستانيتسالىقتار دەنەسىن قورلاماسىن دەپ زيراتىنىڭ بەتىنە جىلقىنىڭ تەرىسى مەن قۇيرىق قىلىن قوسا يلەپ، وبا سوعادى. سوندا توپىراققا كۇرەك باتپايدى ەكەن.
ەستۋىمىزشە، اعاسى سەكسەن مەن ءىنىسى توقسان اراسى ۇنەمى ءبىتىمدى بولا بەرمەپتى. رەتتى كۇندەردىڭ بىرىندە ەكى باۋىر ىرگە بولىسەدى. اراعا سالقىندىق كىرىپ، ساڭلاۋ تۇسكەندە اعايىندى تاتۋلاستىرماق نيەتپەن كيىكباي شەشەن ايتۋعانۇلى (تۋعان جەرى جامبىل اۋدانىنىڭ بايان اۋىلى توڭىرەگى) بىتىمگە شاقىرعاندا مىنەزى وجار، بىربەتكەي سەكسەن مامىلەگە بەت قاراتپايدى. سوندا شەشەن مىناداي ءۋاج ايتىپتى. ول كوشىن نايمانداعى ناعاشىلارىنا بۇرىپ بارا جاتقان سەكسەندى قۋىپ جەتەدى دە:
بەۋ، سەكسەنىم، سەكسەنىم،
بۇل بارعاننان بارارسىڭ
باعانالى بابىرعا!
بارعان جىلى سىي قىلىپ،
قوس تاباقپەن تارتادى
قوس قازىدان سىباعا.
كەلەر جىلى بولعاندا
تارتار سىنعان قابىرعا.
ونان كەلەر جىلى بولعاندا
قونارسىڭ تال جايىلعان تاقىرعا.
قادىرىڭ كەتەر شاشىلىپ،
ىستىق دەمىڭ باسىلىپ،
بىرتە-بىرتە ايتقانىڭ
الىنباي قالار قابىلعا.
جازعىتۇرى بولعاندا
اق ورداڭدى تىگەرسىڭ
لاستى باتپاق سابىرعا.
كۇزدى كۇنى بولعاندا
تاعى امالسىز قونارسىڭ
مال جايلاعان تاقىرعا.
جانىڭا ەرگەن جاناسىپ،
جاقىن بولعان جانى اشىپ،
تابىلماس ءبىرى جانىڭدا.
ەكى كىسى باس قوسسا،
كىرە الماسسىڭ سىبىرعا.
اڭعا شىقساڭ اتپەنەن
اتىپ العان ولجاسىن
قانجىعاسىنا بايلار دا …
“جاتتا سۇلتان بولعانشا،
ءوز ەلىڭدە ۇلتان بول”
دەگەن ناقىل بۇرىنعى
بار ما، باتىر، جادىڭدا؟
قاعىنان قۇلان جەرىسە،
سۋ تابا الماي شولدە ولەر.
كەڭىنەن تولعاپ، سەكسەنىم،
ءالى دە توقتا، سابىرلا.
بۇعان قۇلاق سالماساڭ،
ايتقان ءتىلدى الماساڭ –
ەركىڭ ءبىلسىن، جارقىنىم،
جەرىڭە بارار ادىمدا.
“قايران تۋعان ەلىم!” دەپ
كەيىن، جانىم، نالىما.
كوتەر، سەكسەن، باسىڭدى،
اش قاباق پەن قاسىڭدى.
مەنىڭ اتىم – كيىكباي،
كەلگەن جوقپىن بەكەر، جاي.
نەمەرە تۋىس ءتىلدى الماي،
بولعانىم با سۇمىراي؟!
شەشەننىڭ ءسوزى سۇيەگىنەن وتكەن سەكسەن كەرى بۇرىلىپ، تۋىسىن تاپقانىن جامبىل اۋدانىنداعى ءوزىم تۋعان امانگەلدى اۋىلىنىڭ اتاقتى شەجىرەشى بىلگىرى ءباري مولدا تولەگەنۇلى جانە اڭىز-ءافسانالاردى دومبىرامەن قوسىپ ايتىپ وتىراتىن مىرزاحان قارتتان ەستىپ، قاعازعا ءتۇسىرىپ الىپ ەدىم. بۇل ەكى قارت جاباي باتىرمەن اتالاس الدايدان تاراعان ماديار اتاسىنان تۋعان.
اسىرەسە، باكەڭ عۇلاما ەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، كەنەسارى قاسىمۇلى ورىس يمپەرياسىن پانالاعان قازاق باي-بيلەرىنىڭ اۋىلدارىن شاپقان كەزدە قولدى بولعان جىلقىلارىن ايىرىپ الۋ ءۇشىن اعا سۇلتان شىڭعىس ءۋاليحانوۆ پەن ونىڭ زاسەداتەلى ەسەنەي ەستەمىسوۆ باستاعان قالىڭ قول سوڭىنا تۇسەدى.
وسى مايدان قازىرگى تيميريازەۆ اۋدانىنداعى قاق كولىنىڭ ماڭىندا ءوتىپتى. ەسەنەي قولىنىڭ ىشىندە سەكسەن باتىردىڭ بەكەنتاي ەسىمدى ۇلىنان تۋعان نەمەرەسى قاينەت باتىر دا بولىپتى.
قاينەت وتە باتىل، جاۋجۇرەك ءارى وراسان الىپ، سەكسەن اتاسىنا تارتقان ەكەن. سول مايداندا ۇلكەن ەرلىك كورسەتىپتى. كەنەسارى ساربازىنىڭ قارا سانىنا سۇققان نايزادان امان قالىپتى، – دەۋشى ەدى ءباري اتا.
– اتا، توقسان بي نەلىكتەن جەكەكول-تالپىن ماڭىنان كوكشەتاۋ، پەسكي وڭىرىنە قونىس اۋدارعان؟ – دەگەن ساۋالعا ءار ءسوزى تياناقتى شەجىرەشى:
– مەنىڭشە، ەكى گابى بولۋعا كەرەك. مەن ارعى بابالاردان قالعان سوزگە باسىمدى يەمىن. سونىمەن ەكى رەتتە توقسان مەن ەسەنەيدىڭ اراسى الشاق كەتىپتى.
ءبىرىنشى گابى – ەسەنەيدىڭ نۇرالى كەرەيدىڭ، ونىڭ ىشىندە، ءبىرجان سالدىڭ اتاسى قوجاعۇلدىڭ جەرىن باسىپ الۋى. بۇعان شورا بي توقسان ارالاسادى دا، ەسەنەيگە “جەرىن قايتار!” دەپ سەس كورسەتەدى. ەسەنەي بەتىنەن قايتپايدى. قوجاعۇل امالسىزدان ستەپنياكقا (قازىرگى اقمولا، بۇرىنعى كوكشەتاۋ وبلىسى) كوشەدى. ءبىرجان سال 1834 جىلى سوندا تۋىپتى، – دەيدى ءباري اتامىز.
ەكىنشىسى – توقساننىڭ ەسەنەيدى ورىسقا باعىنىپ كەتكەنى ءۇشىن جازعىرۋى. وسى سالقىندىقتىڭ سالدارىنان قارتايعان توقسان كوكشە وڭىرىنە قونىس اۋدارادى. بۇل جەر – قازىرگى عابيت مۇسىرەپوۆ اتىنداعى اۋداننىڭ زاپادنوە اۋىلى. وندا وبلىستىق سوتتىڭ سول كەزدەگى توراعاسى بەكەت تۇرعاراۇلىنىڭ تىكەلەي باسشىلىق ەتۋىمەن 2000 جىلدىڭ تامىز ايىندا توقسان بي كەسەنەسى بوي كوتەردى.
ءبيدىڭ زيراتىن تاۋىپ بەرگەن سول اۋداننىڭ چيستوپولە اۋىلىندا تۇرعان مارقۇم دۇيسەنبى قازىبەكوۆ دەگەن اعاي ەدى. ول مەنىمەن كوكشەتاۋ قالاسىندا 1998 جىلدىڭ شىلدەسىندە ويدا جوقتا كەزدەسىپ، 1960 جىلى اۋىل قارتتارى وسىندا كەلگەن ءسابيت مۇقانوۆتى توقسان بي زيراتىنا اپارعانىن ايتقان. دۇيسەنبى اعاي سول جىلى جۇرگىزۋشى ەكەن. ءوزى قارتتاردى جۇك ماشيناسىنا مىنگىزىپ، سابەڭ مىنگەن كولىككە جول كورسەتىپ بارعانىن جەتكىزگەندى.
ءوتىنىشىم بويىنشا ول وسى وقيعا جايلى جازعان ماقالاسىن “لەنين تۋىنا” مەنىڭ اتىما جولداپ، كورگەن-بىلگەنى تۋرالى اڭگىمەسى گازەتتىڭ 1998 جىلدىڭ 30 قازانداعى سانىندا دۇيسەنبى قازىبەكوۆتىڭ اۆتورلىعىمەن جاريالاندى.
وكىنىشكە قاراي، ونىڭ اتى-ءجونى ەسكەرىلمەي، كەيىنگى ولكەتانۋشىلار وسى ماقالانى وقىپ العان سوڭ “توقسان ءبيدىڭ زيراتىن ءبىز تاپتىق!” دەپ ءجۇر (سقو ەنتسيكلوپەدياسى، 2006 جىل، 582-بەت، “توقسان بي مولاسى”).
جاباي باتىر ۇرپاقتارى
جاباي باتىردىڭ كىندىگىنەن تاراعان ۇلكەنى سەكسەن مەن كىشىسى توقساننان ايتارلىقتاي ۇرپاق بار.
بىلىكتى، جەتىك ادامداردان ەستۋىمىزشە، سەكسەننەن – بەگەي، بەكسەن، بەكەنتاي، بەگالى، قازان، كارىباي ەسىمدى التى ۇل تۋعان.
ال نەمەرەلەرىنىڭ ەسىمدەرىنەن ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز باتىردىڭ ءۇشىنشى ۇلى بەكەنتايدان – ساعىندىق، قاينەت، زەينوللا، فايزوللا، مىرزاعالي.
قاينەتتەن شاكىجان تۋادى. ودان – بوتاش.
بوتاش قازىر استانا قالاسىندا تۇرادى. توقسانىنشى جىلداردىڭ سوڭىنان، ەكى مىڭىنشى جىلداردىڭ ورتا شەنىنەن اسقانشا پەتروپاۆل قالالىق اكىمدىگىندە جاۋاپتى قىزمەت اتقاردى. سوڭعى كەزدەرى وبلىس ورتالىعىنداعى “س.م.كيروۆ اتىنداعى زاۋىتتا” ديرەكتوردىڭ ورىنباسارى بولىپ ەڭبەك ەتتى. استانا قالاسىنا قونىس اۋدارعالى ەكى جىلداي بولدى.
زەينوللا بەكەنتايۇلىنىڭ ۇرپاعى، سەكسەن باتىردىڭ شوبەرەسى دايىر اقساقال دا پەتروپاۆلدا تۇرمىس كەشۋدە.
ول وسىدان بىرەر جىل بۇرىن ء“Soltústىk Qazaqstan” گازەتىنىڭ رەداكتسياسىنا سەكسەن باتىردان جەتكەن تابارىك – كىسەسىن اكەلىپ كورسەتكەندى. مەن بۇل جايىندا ماقالا جاريالاعانمىن.
كىسەنىڭ كولەمى وقۋشى بالانىڭ سومكەسىنەن اسىپ تۇسەدى ەكەن. قالىڭ بىلعارىدان تىگىلگەن. ونىڭ تۇرقىنا قاراپ، كىسەنى بەلىنە بايلاپ جۇرگەن سەكسەن باتىردىڭ تۇلعاسىنىڭ قانداي زور بولعانىنا كوز جەتكىزەسىڭ.
بەكەنتايدىڭ تاعى ءبىر ۇلى – فايزوللا. ودان تۋعان ءابۋ مارقۇم اكەمنىڭ كەنجە ءىنىسى مىرزاحمەت اكىمجانوۆپەن دوس ەدى. مەن اعاما ەرە ءجۇرىپ، ابەكەڭنىڭ پرەسنوۆكاداعى ۇيىندە تالاي مارتە بولعانمىن.
ول ۇزاق جىلدار پرەسنوۆ اۋدانىندا ءىرى قارجى قىزمەتكەرى بولدى. بۇگىندە جامبىل اۋدانى تالپىن اۋىلىنىڭ قورىمىنداعى زيراتىندا ۇرپاقتارى ورناتقان ەسكەرتكىشى ء(بيۋستى) تۇر.
ابەكەڭنىڭ جەڭىس ەسىمدى ۇلى – زەينەتكەر. ۇزاق جىلدار ەنەرگەتيكا سالاسىندا ەڭبەك ەتتى. قازىر زايىبىمەن بىرگە پەتروپاۆل قالاسىندا تۇرمىس كەشىپ، ۇرپاق وسىرۋدە.
ال توقسان بي تۋرالى كوپ جازىلدى. “اسىل مۇرا” ورتالىعىنان شىعارىلعان “توقسان بي” اتتى كىتاپ تا بار.
ءبىر-ەكى دەرەك ايتا كەتەيىن. ول اسا وتكىر، ايتىس-تارتىستاردا جۇيەسىن تاۋىپ سويلەيتىن شەشەن. اقىلمان. “ال، كەتتىمى!” جوق، بايىپتى، تاباندى ەكەن. بۇعان مىسال: بىردە قاتار وتىرعان كەرەي مەن ۋاق جەر داۋىن قاۋزايدى. ۋاق جاعىنان – جارىلعامىس بي، كەرەيدەن – توقسان بي ءۋاج ايتىسادى. ايتىستىڭ ءبىر تۇسىندا قىزىپ العان جارىلعامىس قولىنداعى قامشىسىن كوتەرە سويلەپتى. سوندا توقسان:
– ۋا، جارىلعامىس! سەن انداعى قامشىڭدى كوتەرە بەرمە! جەرىڭە باسا-كوكتەپ كىرگەن كەرەي ەمەس، ورىس! قامشىڭدى سوعان شوشايت! – دەگەن ەكەن. – ودان دا تۋىسىمىز ورتاق، قانىمىز ءبىر ەكەنىن ايعاقتاپ، اعايىنشىلىققا جۇگىنەيىك. جارىلعامىس ءۇنسىز باس يزەپتى.
ەندى ءبىر اڭگىمەنىڭ وزەگى – توقساننىڭ ءىزباستى بيمەن جۇزدەسۋى.
ءىزباستى توقساننان كىشى. الايدا، اسىرا سىلتەپ، ايبىن تانىتا سويلەيتىن ادەتى بولىپتى. ول توقساندى بۇرىن كورمەگەن اتىنا سىرتتاي عانا قانىق ەكەن.
كىلەڭ يگى جاقسىلار ءماجىلىس قۇرعان، جەر-جەردىڭ بيلەرى باس قوسقان جيىندا ول:
– توقسان، توقسان دەگەنگە توماشاداي ەكەنسىڭ، – دەپتى (توماشا شىمشىقتاي عانا قۇس ەكەن).
توقسان:
– توماشا توعىز جۇمىرتقالايدى. بىرەۋىنەن قۇماي تۋادى. ەندەشە، قۇمايى شىعارمىن! سەندەي ءجون بىلمەس ءنامارتتىڭ قۇدايى شىعارمىن، – دەگەندە بەتى كۇيگەن ءىزباستى ۇيدەن شىعا جونەلىپتى.
توقساننان، ۇلكەندەردەن ەستىگەنىم، دوعالاق تۋادى.
ەل اراسىندا دوعالاقتى اكەسىنە قارسى كەلە بەرەتىن بەتسىز، ساناسىز بولعان دەگەن اڭگىمەلەر ايتىلىپ ءجۇر. مەنىڭ ويىمشا، وسى سوزدەر الىپ-قاشپا سىندى. قيسىنسىز با دەيمىن.
ماناعى ءباري موللا، شەشەمنىڭ جەزدەسى مۇحامەدجان كارىباي قاجى ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، دوعالاق اقىلسىز، جەتەسىز ەمەس.
توقسان بىردە ونى ارا اعايىندىق داۋدى ءادىل شەشۋگە كىشى جۇزگە جىبەرىپتى. دوعالاق اكەسىنىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىنداي ءادىل تورەلىك ەتىپ، داۋدى دوعارىپ قايتىپتى.
كەلەسى ءبىر اڭگىمە مىناۋ: دوعالاقتىڭ اعايىنداس ءىنىسى قالىڭدىق الاتىن بولىپ، قاينىنا بارادى. توپتى توقساننىڭ ۇيعارۋىمەن دوعالاق باستايدى.
قالىڭمالى تولەنگەن. بىراق قىز اكەسى ىنجىق، بايلىققا بوگىپ العان بالالارىنا ءسوزى وتپەيتىن ادام ەكەن. دوعالاقتىڭ بولاشاق كەلىنى دە ادۋىن، جويپار مىنەزدى كورىنەدى.
كۇيەۋگە جانە دوعالاق باستاعان قۇدالارعا اقبوز، كوپ قاناتتى ءۇي تىكپەي، جولىم ۇيگە ەنگىزبەك بولادى.
مىنەزى اتاسى جابايعا تارتقان ءور ءارى سونداي باتىر، سوزگە جۇيرىك دوعالاق قاتتى نامىستانىپ، اتتان تۇسپەگەن قالپى:
“ادىرا قالسىن قۇدالىق!
مۇنى نە دەپ ۇعالىق؟
مۇنداي ۇيگە تۇسكەنشە
كەتەيىن تۇتەسىن شىعارىپ!” – دەپ قامشىسى مەن قىلىشىن سۋىرىپ الىپ، ايعىرىن ومىراۋلاتقان كۇيى ءۇيدىڭ تۋىرلىعىن ءتىلىپ، شاڭىراعىن ورتاسىنا تۇسىرەدى.
ارۋاقتى اتاسى جابايعا – ءارى باتىر، ءارى بيگە تارتقان ادۋىن مىنەزدى دوعالاققا ەشكىم بەت قاراي المايدى. قالىڭمالىن الدىنا سالىپ الىپ كەلگەن ۇلىنا توقسان بي ىشتەي ريزالىق بىلدىرگەن ەكەن…
وبلىستىق ەنتسيكلوپەديادا جاباي باتىر 1697 جىلى تۋعان دەگەن دەرەك جازىلعان. ال كەيبىر ەڭبەكتەردە 1703-1795 جىلدار ارالىعىندا عۇمىر كەشكەن دەلىنەدى. ەگەر وسى سوڭعى دەرەك انىق بولسا، بيىل ونىڭ تۋعانىنا 315 جىل تولماق.
زەينوللا اكىمجانوۆ،
اقىن، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى.
kerey.kz
پىكىر قالدىرۋ