MÖDE JÄNE WLI DALA
kerey.kz
Janımhan Oşan
R.B. Süyleymenov atındağı
Şığıstanu institutınıñ
Jetekşi ğılımi qızmetkeri, t.ğ.k.
MÖDE, Maodun', Modun şan'yuy (b. z. b. 234? – b.z.b. 174 jj.) – Wlı ğwn
imperiyasınıñ negizin qalauşı, jäne b. z. b. 209 – b. z. b. 174 jıldarı imperiyağa bilik
jürgizgen äygili şan'yuy.
ÖMİRBAYANI
Otandıq tarih ğılımında «Ğwn» degen atpen [1. 25-436 bb] köpşilik qauımğa äygili
bolğan köne etnos turalı eñ köne derekti Qıtay tarihşısı Sıma Cyan' öziniñ äygili
şığarması bolğan «Şiczi» (Tarihi jazbalar) attı eñbekte birinşi ret Syunnu (匈奴)
degen eki ieroglifpen jazıp qaldırğan. Qazirgi qıtay tilinde «Xiōngnú» dep oqılatın
osı eki ierogliftiñ köne däuirdegi qıtay tilindegi oqıluı turalı ɕjʊŋ.nǔ *, qʰoŋ.nˤa, t.b.
dep oqıladı degen pikirler bar. Europalıq derek közderi ğwndardıñ keyingi ğasırlarda
Europağa barğan toptarın «Huns» dep jazıp qaldırdı.
Sonımen, Sıma Cyan'nıñ «Şiczi» (Tarihi jazbalar) attı eñbeginiñ «Ğwndar bayanı»
älem tarihında ğwndardıñ tarihı turalı jüyeli äri jan-jaqtı mälimet qaldırğan eñ
äygili eñbek sanaladı. Ol öz eñbeginde Li Mu attı qıtay qolbasşısına qatıstı
toqtalğan twsta «Syun'nu» atauın birinşi ret qoldanğan. Osında aytılğan Li Mudıñ
tuğan jılı belgisiz, biraq onıñ b. z. b. 229 jılğa deyin ömir sürgeni anıq. Soğan
baylanıstı Syunnu atauınıñ derek betine tirkelui b. z. b. İİİ ğasırdıñ birinşi jartısı
sanaladı. Sıma Cyan' osığan deyingi däuirde orın alğan tarihi uaqiğalardı bayandau
kezinde dalalıq köşpendi halqtardı qonıstanğan aymağına, uaqiğalardıñ tirkelgen
däuirine baylanıstı är türli etnonimdermen tirkep otırğan. Mwnday är aluan etnonimder
bir ğana Sıma Cyan' eñbeginde ğana emes, wqsas kezeñdegi basqa da tarihi şığarmalarda
tirkelgen. Olardıñ eñ bastıları: guyfan, «kun' i, syun' [yuy], syan' yun, jun-di, hu, t. b.
bolıp keledi. Qazirgi kezde osı taqırıp boyınşa keşendi ğılımi zertteumen aynalısın
jürgen qıtay ğalımdarı joğarıdağı körsetilgen tirkesterdiñ köne däuir qıtay tilindegi
oqıluı europalıq avtorlar jazıp qaldırğan Huns, Hun, Hunni, Xouw degendermen öte
jaqın keletinin habarlap keledi.
Sıma Ciyan' eñbeginde ğwndardıñ şıqqan tegi turalı toqtala otırıp: «syunnuler sya
wrpağı» dep jazıp, ğwndardıñ etnogenezin etnikalıq han'darmen (qıtaylarmen) bir
atadan taratqan bolatın. Soğan qaramastan ğalımdar Sıma Cyan' bergen osınau mälimettiñ
sonşalıqtı senimdi ekenine kümänmen qarap, ğwn etnosınıñ naqtılı etnogenezin anıqtau
maqsatındağı eñbekter jasap keledi. Solardıñ biri qıtay ğalımı Van Govey (1877-1927
jj) HH ğasırdıñ basında «Guyfan, hun' i, syan' yun' turalı zertteu» attı maqalasın
jariyaladı. Van Govey öziniñ osınau zertteuinde ğwndardıñ etnogenezi jaqtan Sıma Cyan'
körsetkendey qıtaylarmen bir tekti ekenine kümän keltire otırıp, olardıñ arğı ata-
babaların öte erte zamandarda Qıtay jerinen soltüstikke qaray jatqan dalalıq
aymaqtardı qonıstanıp, bir kezderi qıtaylarmen körşiles otırğan köne halıqtarmen
baylanıstıra zertteu jürgizdi. Osı orayda ol: ğwndardıñ ata-tegi ötken tarihi
kezeñderde, naqtap aytqanda b. z. b. HVI-XI ğasır şamasında bilik qwrğan Şan äuleti jäne
b. z. b. XI ğasırdan b. z. b. 256 jıl aralığında bilik qwrğan Çjou äuleti däuirindegi
qatıstı eñbekterde guyfan, kun' i, syun' [yuy] jäne onan keyingi däuirde syan' yun, jun, di ,
hu dep atalğan halıqtarmen baylanıstı boldı dep atap körsetken bolatın. Qazirgi kezde
ğwndardıñ etnogenezi Van Govey körsetken ertedegi etnostarmen ğana şektelmeydi,
olardıñ arğı ata-babaları atalğan däuirde Gobi dalasınıñ oñtüstigi men soltüstigindegi
twtas dalalıq aymaqtardı meken etken barlıq köşpendi halıqtarmen qatıstı bolğan
degen pikir qoldau tauıp otır.
Mödeniñ arğı tegi ğwndardıñ bileuşi taypası sanalatın Luan'di taypası sanaladı.
Bwl turalı berilgen mälimette: «Şan'yuydiñ öz familiyası Luan'di, olardıñ eli onı: Çen
li gu tu çan' yuy dep ataydı, ğwn tilinde «Tyan'» (Täñir) degendi «çen li» dep ataydı, al
balası (wlı) degendi «Gu tu» dep ataydı. Mwndağı «Çan'yuy» degen sözdiñ mänisi «keñ,
darqan äri alıp» degendi bildiredi. Onıñ naqtı mänisi – Täñirdey Şan'yuy degen söz» dep
tüsindirgen. Onı «Köktiñ wlı darhan (tarhan)» nemese «Täñir wlı darhan» degen mağınada
tüsinuge boladı. Mine soğan baylanıstı otandıq tarih ğılımında keyde şan'yuy
titulınıñ balaması retinde «Täñirqwt» sözi de qoldanısta bolıp keledi. Ğwndardıñ
bileuşi äuleti jäne eñ joğarı bileuşisi, t. b. tarihi mäseleler boyınşa bizge jetken eñ
alğaşqı tarihi mälimet mine osınday bolıp keledi.
Degenmen, uaqıt öte kele ğwn äuletin bilegen rudıñ atın Syuy lyan' ti dep jazu da
orın aldı. Atalmış ru attarı ğwn tilinde qalay atalğanın küni büginge deyin döp basıp
qalpına keltirgen eşkim bolğan joq. Tarihi derekter «Luan'di» jäne «Syuy lyan' ti»
äuleti turalı jazğan kezde: Şan'yuy, 24 taypanı bileuşi barlıq wlıqtar, oñ jäne sol qol
vandarı, sol jäne oñ qanat gu li vandarı, oñ jäne sol qanat jeçju vandar, oñ jäne sol
qanat ven yuy di vandararı, oñ qanat jäne sol qanat czyan' czyan vañdar mine osılardıñ
barlığı bir ğana osı äulettiñ müşelerinen boladı (tağayındaladı) dep naqtap twrıp
jazadı. Onda bayandalğanınday şan'yuylik orınğa däl osı tärtip boyınşa mwragerlik
etetin bolğan.
Tarihi derekter Luan'di nemese Syuy lyan' ti taypasınan basqa ğwn taypaları işinen
Huyan, Syuybo, Cyulin' jäne Lan' degen tört taypanıñ atın erekşe atap, olardı eldegi eñ
äygili taypa dep sipattap, olar şan'yuy äuletimen qwda bolıp keletinin erekşe eskertedi.
Bwl bizge atalğan tört taypa men bileuşi äulet bir birimen nağaşı-jien, qwda-jegjat
bolıp tuısadı äri ğwn qoğamınıñ elitası degendi eskertedi.
Qazirgi qolda bar derekterge süyene otırıp Tümenge deyingi ğwn tarihın bir izge
tüsirip bayandap mümkin emes. Sondıqtan tarihşılar ğwndardıñ naqtı tarihın jüyeli
türde bayandaudı Tümen şan'yuy däuirinen bastap otıradı.
Tarihi şığarmalarda, sonıñ işinde joğarıda körsetilgen Sıma Cyan'nıñ «Şiczi»
(Tarihi jazbalar) attı eñbeginde, sonday-aq Banı Gudıñ «Han'şu» (Han' dinastiyası
tarihı) jäne basqa tarihi eñbekterde Tümen täñirqwttıñ taqqa otırğan jäne taqtan
tayğan jıldarı turalı qanday da bir arnaulı mälimet saqtalmağan.
Bwl turalı birden bir derek soñğı däuirde, atap aytqanda Qıtaydıñ Oñtüstik Sun
dinastiyası däuirinde ( 1127 -1279 jj.) jasağan Pey In' esimdi tarihşınıñ «Şi czi czi
cze» («Tarihi jazbalarğa ğwlamalar bergen tüsinikteme») attı eñbeginde ğana saqatalğan.
Avtor eñbektiñ bwl twsında öziniñ atalğan mälimetti 352-425 jıldarı ömir sürgen Suy
Guan attı avtordıñ eñbeginen alğanın jazadı. Ökinişke oray Suy Guan jazğan tarihi
eñbekterdiñ birde-biri bizdiñ däuirimizge jetken joq. Pey In' öziniñ aytulı şığarmasına
Suy Guan bergen älgi mälimetke silteme keltirip: Mödeniñ b. z. b. 209 jılı täñirqwt
(şan'yuy) bolğanın habarlağan. Al, Suy Guan öz kezinde mwnday mälimetti qaydan alğanı
belgisiz bolıp otır.
Sıma Cyan' öziniñ äygili eñbeginde Mödeniñ öz äkesi Tümendi öltirip onıñ ornına özi
şan'yuy bolğanın habarlağan. Osı mälimetke säykes qazirgi kezde Mödeniñ taqqa otıruı
men Tümen täñirqwttıñ ömirden ozuı sındı eki birdey tarihi uaqiğanı b. z. b. 209
jıldıñ enşisine qoyuğa tura keledi. Söytip, Sıma Cyan' men Suy Guan pikirin basşılıqqa
ala otırıp Tümen şan'yuy b. z. b. 209 jılı dünieden ötti degen künniñ özinde, onıñ
şan'yuy bolğan uaqıtı qay jıldan bastaldı, yağni Tümenniñ ğwn şan'yuyi retindegi sayasi
ömiri qanşa jılğa sozıldı degen saual bwrınğısınşa küñgirt qala beredi.
Sıma Cyan' eñbeginiñ «Li Mu bayanında» Li Mu ğwndddardı talqandadı, ğwndar
onneşe jıl boyı Çjao eliniñ şekaralıq qalalarına şabuıl jasauğa bata almay jürdi
degen mälimet bar. Qatıstı derek boyınşa Jaulasqan bektikter däuirinde, naqtap
aytqanda b. Z. b. 265-245 jıldarı şamasında bilik basında bolğan Çjao Syaoçen van öz
qolbasşı Li Mudı YAn'men' qatarlı jerge jorıqqa attandırğan. Li Mu ğwndardı sol
mañda talqandap, olardı soltüstik dalaıq aymaqqa ürkitip jibergen. Bwl uaqiğa b. Z. b. 243
jıldan bwrın bolğan. Sebebi atalğan jıldan keyingi Li Mudıñ ömiri turalı naqtı
derekter bar äri ol b. Z. b. 229 jılı öz bileuşisi tarapınan öltirilgen.
Sıma Cyan' «Şiczi» (Tarihi jazbalar) attı eñbetiñ «Ğwndardıñ bayanı» attı
tarauında Twmen şan'yuy Cin patşalığın jeñe almadı. Ol amalsızdan soltüstikke
köşip ketti. Arada onneşe jıl ötkende Mıñ Tyan' öldi. Söytip, ğwndar qaytadan erkinsi
bastadı, olar Henan'ge jäne basqada şekarağa jaqın jerlerge kelip mal jaya bastadı
degen mazmwndağı mälimetter bar. Bizge belgili bolğanınday imperator Cin Şihuan 210
jılı dünie saldı. Sol jılı qıtay generalı Mıñ Tyan' da dünieden ötti. Joğarıda
körsetilgen Tümendi soltüstikke ığıstırıp jibergen qıtay jağınıñ qobasşısı osı
Mıñ Tyan' bolatın.
Osınday eki derekke negizdele otırıp ğalımdar Tümen şan'yuy imperator Cin
Şihuannan bwrın taqqa otırğan, ol mölşermen 40 jıl şamasında bilik basında bolğan
degen boljam wsınadı. Mine solay ğwndardı Tümen şan'yuy bilegen kezdegi birqatar
tarihi mäseleler de osınday boljamdarğa tolı bolıp keledi.
Qıtayşa Touman' dep jazılğan osınau sözdiñ etimologiyası turalı köptegen pikirler
bar. Tarihşı ğalımdar Touman sözin türki-moñğol tilderinde «on mıñ» degendi bildiretin
«tümen» sözimen baylaması dep sanaydı [9, 230 b]. Bwl pikir älemdik deñgeydegi ğalımdar
tarapınan öz kezinde qoldau tapqan äri küni büginge deyin öz qwndılığın joğaltqan emes.
Söytip, qazirgi kezde bwl esim türik tilindegi «onmıñ» degen mağnanı bildiretin «Tumen»
degen sözdiñ däl özi dep payımdalğan pikiri basşılıqqa alınıp keledi.
Eger bwl boljam dwrıs bolsa onda Tümen şan'yuy bilegen ğwn (syunnu) eli öziniñ asa
zor jetistiktermen belgili bolğan iri el sanaluğa tiis. Tümen türik halıqtarınıñ tanımı
boyınşa eñ joğarı sandıq körsetkiş sanala otırıp, ol söz tura mağnasında «on mıñ»
degen cifrdı bildirse, auıspalı mağnasında şeksiz köp degendi de bildirgen. Bwl
boyınşa «Tümen şan'yuy» atağı şeksiz köp halıqtıñ, nemese qosınnıñ (armiya) basşısı
degendi bildirgen. Şın mäninde Tümen şan'yuydiñ eli de, äskeriniñ sanı da tümennen neşe
ese köp bolğanı belgili. Sonıñ bir däleli ol köziniñ tiri kezinde YUejçilerdiñ jüyrik atın
wrdap minip, qandı qırğın soğıstan aman-sau eline jetken wlına tümen san qol jasaqtap
bergeni dälel bola aladı.
Osıdan bir ğasır bwrın Tümen söziniñ etimologiyasına ğılımi taldaular jasalğan
twsta Modu (Möde) söziniñ etimologiyası da ğalımdardıñ zerdesinen ötken bolatın.
Söytip «Modu» degen türki-moñğol tilindegi «bahadür» sözimen baylanıstı dep
payımdaldı äri atalğan pikir qoldau tauıp onan äri dami tüsti. Sonday zertteudiñ birinde
Japon ğalımı Siratori Kurakiçi: Modu degen dañqtı attı türki-moñğol tilindegi bağdo
(Bagdo) nemese Boğdo (Bogdo) sözimen baylanıstı qarastırdı.
Tümenniñ köptegen yan'şileri (qatını) boldı jäne olardan köptegen wrpaq süydi.
Tümenniñ sol balasınıñ eñ ülkeni Möde bolğan. Köşpendilerdiñ Tümen bilik jürgizgen
däuirge deyin qalıptasqan bilik jüyesi boyınşa mwragerlik orın wldıñ twñğışına
tieseli bolğan. Bwl dästür keyingi däuirlerge deyin saqtalıp keldi. Şın mäninde Mödeniñ
mwragerlik ornı ol düniege kelgen kezde twraqtanıp bolğan deuge tura keletin. Alayda,
şeksiz biliktiñ iegeri bolğan Tümen şan'yuy üşin bwl da sonşalıqtı twraqtı bolmay
şıqsa kerek. Qatıstı mäselege baylanıstı mağlwmat boyınşa, künderdiñ birinde Tümen
şan'yuydiñ eñ süyikti äyelderiniñ biri wl tauıp, Tümen şan'yuy Mödeni mwragerlik
qwqınan ayırıp, taq mwragerin özgertbekşi bolğan. Osı maqsatta ol Mödeni eldiñ
batısındağı bayırğı körşisi äri irge jauı bolğan YUejçi eline kepilge bergen. Mwnday
jağdayda kepil beruşi jaq, uäde bwzıp şabuıl jasay qalğan jağdayda kepildegi balanıñ
ömirine qauip tönetin bolğan. Soğan qaramastan Tümen şan'yuy öziniñ jaugerşilikti
toqtatu turalı YUejçilerge bergen uädesin bwza otırıp, Mödeniñ ömirin qaterge tikken
qatıgez qadam jasağan desedi. Tarihşı ğalımdar Tümen şan'yuy Mödeni YUeşilerdiñ
qolımen öltiru maqsatında osılay jasağan dep payımdaydı.
Biraq, Mödeniñ erligi onıñ qıl üstinde qalğan tağdırın tübegeyli özgertip jibergen
edi. Ol yueçjilerdiñ özin öltirmekşi bolıp jatqanın bilip, olardıñ eñ jüyirik twlparın
wrdap minip öz eline qaşıp baradı. Tümen şan'yuy wlınıñ közsiz erligine tänti boladı,
mwragerlik qwqınan ayıru rayınan qaytadı äri oğan bir tümen qol berip, onıñ jeke
basqaruına tapsıradı.
Tümen öz wrpağı turalı alaböten oyda bolıp, artınan rayınan qaytqanımen,
Mödeniñ jüregine tüsken jaraqat jazılmasa kerek. Keminde tarihi eñbekter bizge bergen
mälimetter sonı körsetip beredi. «Şiczi» (Tarihi jazbalar) kitabınıñ «Ğwndar bayanı»
tarauında bwl uaqiğa bılayşa bayandalğan:
Tümen şan'yuydiñ Möde esimdi mwrager wlı bar edi. Şan'yuy odan keyin toqaldarınıñ
birinen tağı bir wl süyedi. Şan'yuy Mödeni taq mwragerlik qwqınan ayırıp, onıñ ornına
kişi wlına taq mwragerligin bermekşi boladı. Söytip, Mödeni yueçji eline amanatqa
jiberedi. Möde yueçji eline barğan soñ tümen YUeçjige twtqiıl şabuıl jasaydı.
YUeçjiler (Mödeni) öltirmek bolğanda Möde olardıñ bir jüyirik atın qolğa tüsirip, eline
qaşıp keledi. Wlınıñ batırlığına tänti bolğan Tümen şan'yuy oğan tümen san sarbaz
jasaqtap, onıñ basqaruına beredi. Möde ısqırıp wşatın ğajayıp jebe jasap,
sarbazdarın sonıñ silteuimen at üstinen sadaq tartuğa maşıqtandıradı. Bir küni ol
«meniñ ısqırma oğım nısanağa atılğanda menimen birge nısanağa oq atpağandardıñ bası
kesiledi» dep ämir beredi. Salbuırındı saparğa şıqqan bir küni ısqırma oqtıñ
nısanasın közdep atpağan bireudi Möde üstinde öltirip tastaydı. Sodan köp ötpey Möde
öziniñ twlparın közdep ısqırma oq atadı. Bwl jolı qasındağılardıñ işinde twlpardı
atuğa qolı batpağandardı tağı öltiredi. Kelesi jolı Möde öziniñ eñ süyikti qatının
atadı. Qasındağılar jüreksinip oq şığara almaydı. Möde olardı da öltiredi. Arada tağı
bir az uaqıt ötken kezde Möde añ aulap jürip, şan'yuydiñ (Tümenniñ) twlparın közdep
atadı. Bwl jolı onıñ qasında jürgender onımen birge oq atadı. Möde sonda barıp
sarbazdarınıñ talapqa say jauınger bolğanına köz jetkizedi. Keyin ol äkesi Tümen
şan'yuymen birge añ quıp sayat qwrıp jürgende Tümendi nısanağa alıp ısqırta oq atadı.
Bwl jolı onıñ qasındağı jauıngerleri onımen birge şan'yuyge oq jaudırıp, Tümen
şan'yuydi öltiredi. Osıdan soñ ol öziniñ ögey şeşesin, inisin jäne özine bağınbağan
bekterdiñ közin joyıp, özi şan'yuy boladı.
Mwnday tarihi tragediyanıñ orın aluı bileuşilerdiñ qatıgezdik äreketinen
tuındağanı anıq. Sol däuirde ğwndarğa elşilik saparmen barğan qıtaylıqtardıñ bäri
Mödeniñ bwl äreketin jabayılıq dep bağalağan. Soğan qaramastan tragediyanıñ
tuındauına Möde ğana kinäli emes, daudıñ bası Tümen şan'yuydiñ mwrager auıstıruğa
qatıstı ärekettinen bastalğan bolatın.
«Äkesin öltirip ornına özi taqqa otırğan» mwnday derek senimdi degen künniñ özinde,
onı onan äri däleldeuge tatitın tarihi pakti joqtıñ qası. Äne sol siyaqtı el-jwrtı
ğwndardıñ şabuılına wşırap, halqı zardap şegip otırğan qıtay tarihşısınıñ
öşpendiliginen tuğan jalğan mälimet emes pa deuge de kelmeydi. Biz bwl jerde ğwndardıñ
kelesi tarihında osığan wqsas «jabayılıqtıñ» qaytalanbağanın erekşe eskertemiz. Al
joğarıdağı derekte körsetilgendey Mödeniñ öz qol astındağı adamdarın temirdey
tärtipke dağdılandıruı ol bilik etken ğwn elin «jüzdegen elden qwralğan alpauıt
memleket» deñgeyine köteruge asa zor mümkindik bergen edi.
Ğwndardıñ qay däuirden bastap küşeye tüskeni turalı naqtı mälimetter joq. Soğan
qaramastan olardıñ küş aluı Tümen üstemdik etken däuir nemese ol bilikke keludiñ
qarsañında bolğanı bayqaladı. Sebebi Tümen bilik basında bolğan kezde şığıstağı
dunhulardı bağındıruğa äleueti jete qoymağan. Batıstağı körşisi YUeşi olar üşin
aymaqtağı bäsekeles el retinde sanalğan. Solay degenmen Tümen şan'yuy bükil dalalıq
aymaqtıñ biligin öz qolına alu maqsatında olarğa äsker attandıruğa äleuetti bolğanı
bayqaladı. Tümen şan'yuydiñ öz wlı Mödeni YUeçjilerge kepilge bere twra, olarğa
şabuıl qozğauınıñ özi YUeçjilerdi jaulap aluğa senimdi bolğanın körsetedi. Biraq,
ğwndar men yueçjiler arasında bolğan kezekti soğıstıñ nemen ayaqtalğanı turalı naqtı
derek joq. Qaytken künde de Möde qaşıp qwtılğannan keyin, yueçjiler ğwndardan kek alu
maqsatında qarımta jorıq jasamağanı belgili.
Joğarıda körsetilgen tarihi derekter boyınşa b. z. b. 209 jılı Möde öz äkesi
Tümendi öltirip, äkesiniñ tağına otırğanı aytıladı. Möde şan'yuy bilikke kelgen twsta
şığıstağı Dunhu (Şığıs hular) memleketi damudıñ erekşe deñgeyine jetip, mañındağı
elderge öziniñ tizesin batıra bastağan däuirge twspa tws kelgen bolatın. Bwl jağın Sıma
Cyan' bılayşa bayandap beredi:
Mödeniñ äke tağına mwragerlik etui Şığıs hulardıñ küşeygen kezine twspa-tws keldi.
Olar Mödeniñ öz äkesin öltirip taqqa otırğanın estip, tümenniñ saykülik twlparın swrap
Mödege elşi jiberedi. Möde bwl turalı bekterinen keñes swraydı. Sonda onıñ bekteri:
«Saykülik twlpar – elimizdiñ bağa jetpes asıl qazınası, onı beruge bolmaydı» dep uäj
aytadı. Möde olarğa: «Olar bizdiñ körşimiz-ğoy, olarğa bir tayımızdı da qimağanımız
bolmas» dep jauap beredi äri saykülik attı dunhularğa beredi. Köp ötpey dunhular Möde
bizden qorqıp otır degen oyğa keledi, söytedi de oğan elşi attandırıp Mödeniñ eñ süyikti
yan'şiin (äyeli) berudi swratadı. Möde bwl jolı tağdı da bekteriniñ talqısına saladı.
Ğwn bekteri: Dunhular jön bilmeytin dañğoy eken, yan'şidi swrağanı qay basınğanı» dep
daurığadı. Möde olarğa: «Olar bizdiñ körşimiz-ğoy, olarğa qaydağı bir äyeldi de
qimağanımız bolmas» dep jauap beredi äri süyikti äyelin dunhularğa beredi. Bwl jolı
dunhu bileuşisi onan arman äspensip, elire tüsedi. Ol batısqa ğwn eline şabuıl jasamaq
oyına keledi. Dunhular men Ğwndardıñ arasında bas-ayağı 500 şaqırımğa deyingi
aralıqqa sozılıp elsiz jatqan ien dala bar bolatın. Bwl jerdiñ eki jaq şegine är eki el
şekara qarauılın twrğızıp küzetip jürgen edi. Bwl jolı dunhu bileuşisi öz elşisin
attandırıp Mödege: Ğwndar men bizdiñ eldiñ şekara qarauılı arasında jatqan ien jerge
ğwndar bwdan bılay ayaq basuşı bolmasın. Ol jerdi biz alamız» degen sälemin joldağan
eken. Möde bwl jolı tağdı da bekteriniñ talqısına saladı. Ğwn bekteri: Bwl jer ien
jatqan dalalıq aymaq olarğa bersek te, bermesek te boladı degen pikir aytadı. Biraq Möde
bwl jolı haharına minip: «Jer – memlekettiñ negizi, jerdi basqağa beruge boladı!» dep
aşulanadı. Söytip, jerdi şığıs hularğa bereyik degenderdiñ barlığınıñ basın aladı.
Möde atqa qonıp: «Kim de kim osı jorıqqa şıqpaytın bolsa, bası kesilsin» dep jarlıq
şaşadı. Söytip kün şığısqa jorıqqa attanıp, dunhulardı basıp aladı. Dunhular
Mödeni qor sanap, onı közge ilmey soğısqa dayındıqsız, jaybaraqat otırğan bolatın.
Mödeniñ qalıñ qolı kelip jetken kezde olar ne isterin bilmey, qattı sasadı. Mödeniñ
tegeuirindi soqqısı dunhulardı küyretip tastaydı. Ol onıñ hanın öltirip, eli men mal-
mülkin tügeldey tonap aladı [3, 2893 b.]. Mine solay Dunhu attı memleket öziniñ ömir
süruin tübegeyli toqtatadı. Dunhudıñ bwrınğı halqı ğwndardıñ bodanına aynalıp,
solardıñ qwramdas bir böligi retinde jaña kelbetpen boy körsete bastaydı.
Möde Dunhulardı jaulap alğan boyda jorıqtı kün batısqa qaray jalğastıradı. Ol
yueçjilerge jorıq jasap, olardı aulaqqa quıp tastaydı.
Artınşa Huañheniñ oñtüstigindegi (Henan') Loufan, Bay-yañ elderin bağındırıp,
olardı täueldi etedi.
Köp ötpey Cin Şihuan däuirinde Qıtay qolbasşısı Men Tyan' tartıp alğan ğwn
ielikterin twtastay qaytarıp alıp, Huanhe dariyasınıñ oñtüstindegi ejelgi bekinisterdi
Han' patşalığı men aradağı şekara ete otırıp, Çao-na (qazirgi Gu-yuan' aymağı), Fuşe
(qazirgi Şan'si provinciyasındağı YUylin qalası mañında) qatarlı jerlerge deyin
jaulap aladı. Osıdan soñ YAn', Day bekinisterine däyim şabuıl jasap otıradı. Bwl kezde
Han' patşalığı qosındarı Syan YUymen soğısıp, Qıtay jerinde orın alğan azamat
soğısınan halıq äbden zardap tarttıp otırğan edi. Möde osı orayda äbden küşeyip,
jalpı sanı 300 mıñnan astam äsker jasaqtaydı.
B. z. b. 201 jılı Möde Altay taularınıñ tört atırabın tügeldey bağındıradı.
«Şiczi» (Tarihi jazbalar) bwl turalı bılay dep jazdı:
Keyin kele Möde soltüstiktegi Hun'yuy, Cyuyşe, Dinlin, Gekun' jäne Sin'li elderin
jaulap aldı. Sol üşin ğwn aqsüyekteri men wlıqtarı Möde şan'yuyge erekşe
süyispenşilikpen qarap, onı bilge dep sanadı [3, 2893 b.].
Mwnda atı atalğan elderdiñ qonıstanğan ornına qarağanda Möde osı mezgilde bükil
dalaıq aymaqtıñ ülken bir böligin birlikke keltire bastağanı bayqaladı.
Aytulı derekte atı atalğan elderdiñ işinde birinşi bolıp Hun' yuy degen eldiñ atı
atalğan. Tarihi derekterde bwl eldiñ atı Hun' yuy degen ekinşi bir türde de kezdesedi.
Ğalımdardıñ payımdauı boyınşa atalğan eldiñ ornı Şilka özeni jağalauında bolğan.
Sol siyaqtı mätinde Cyuyşe dep körsetilgen ekinşi eldiñ ornı da Baykaldıñ
şığısındağı qazirgi RF aumağındağı Çita qalası ornalasqan aumaqtı öñirde bolğan.
Al endi osı jolı Möde jaulap alğan memleketter qatarında körsetilgen Dinlinderge
kelsek ol tipti de auqımdı taqırıp bolıp tabıladı. Bwl twstağı Dinlinderdiñ qonısı
qıtaylar Beyhay dep körsetken köl mañında, yağni qazirgi Bayqal köli mañında bolğan.
Tarihşı ğalımdar Dinlinder bwğan deyingi köp zamandar boyı osı aymaqta ömir sürgen
bayırğı halıq dep sanaydı. Osığan baylanıstı Dinlinder «çi-di», yağni «qızıl di» dep
atalatın köne halıqtıñ wrpağı degen pikirdi 643 jılı «Beyşi» (Soltüstik
patşalıqtar tarihı) kitabın jazğan Li YAn'şou attı tarihşı twñğış ortağa qoydı.
Qazirgi kezde tarihşılar b. z. b. 1600 jıldan bastap kezdese bastaytın Guyfan, Dinlin,
Gaoçe (gaogyuy), tele t.b. osılardıñ barlığı Dinlin attı bir ğana etnostıñ är däuirdegi
ärtürli atauı dep sanaydı.
Gekun' – bwl el Enesey qırğızdarınıñ arğı ata-babaları retinde sipattaladı.
Olardıñ atalğan kezeñdegi qonıstarı Enisey özeniniñ joğarı boyında, Sayan taularında
bolğan.
Sin'li – Bwl eldiñ atı Sin'li dep jazılumen birge endi birde Lun sin'li degen
atauı da kezdesedei. Bwl eldiñ naqtı ornı belgisiz, degenmen bwl eldi Ob' özeni men qazirgi
Novosibirsk mañında degen pikirler bar.
Mödeniñ osıdan keyingi jorığı oñtüstiktegi körşisine qaray bağıttaldı. B. z. b. 200
jılı Möde 400 mıñ adamdıq qalıñ qolmen Han' imperatorı Gaoczudı qazirgi Şan'si
provinciyası Datun qalası mañında 7 kün boyı qorşauda wstap, artınşa bosatıp
jiberdi. Osı uaqiğadan keyin Han' imperatorı oğan elşi jiberip, beybitşilik jäne qwda-
andalı tuıtıq sipattı kelisimge keludi ötindi. Söytip, imperator Gaoczu Mödege qız
beruge jäne sıylıq retinde jıl sayın salıq tölep twruğa mindetti boldı.
Atalğan tarihi uaqiğalardı qıtay derekteri boyınşa körsetip berer bolsaq, onda
bılay dep jazılğan:
Bwl Han' patşalığı qıtaydı endi ğana birlikke keltirgen kezi edi. Day bektiginiñ
jerine jiberilgen Han' vanı Han' Sin' Ma-i qalasında twratın edi. Osı sätte qalıñ
qolmen şabuıl jasağan ğwndar Ma-i qalasın qorşap aladı, Han' begi Han' Sin' bolsa
olarğa tize bügedi. Ğwndar Han' Sin'di özderine bağındırğannan keyin, oñtüstikke jorıqqa
attanıp Guçju tauınan asıp tüsip, Tay-yuan' qalasın jaulap, artınşa Czinyan qalasına
jaqınday tüsedi. Osı kezde Han' Gaodi qol bastap, ğwndarğa qarsı özi jorıqqa attanadı.
Qıstıñ qaqağan ayazı men qarlı boranına tap bolğan Han' patşalığı jauıngerleriniñ
qol-ayağı üsikke şaldığadı. Möde jeñilip qaşqan bolıp, Han' patşalığı qosındarın
şırğalap soñınan ertip otırdı. Han' qosındarı Mödenin şırğasına aldanıp onıñ
artınan qua beredi. Möde öz jasaqtarınıñ tañdaulı bölimderin jasırın jerge qoyıp,
aldıñğı şepke käri-qwrtañ, älsiz toptardı ğana şığarıp otıradı. Söytip, Han'
patşalığınıñ 320 mıñ qosını soltüstikti betke alıp ğwndardıñ artınan qua beredi.
Osılayşa imperator Gaodi (Lyu Ban) Pinçen qalasına öziniñ negizgi qosınnan bwrın
jetedi. Möde 400 mıñ äskermen şabuılğa şığıp, imperator Gaodidi Bayden tauında
qorşauğa aladı. Bwl kezde Gaodidiñ jayau äskerleri äli kelip jetpegen edi. Han'
patşalığı armiyası jeti kün boyı kömek ala almay jüdep-jadan, aşığa bastaydı. Ğwndar
batıs şepke kileñ aq boz attı, şığıs şepke kileñ qara qasqa attı, soltüstik şepke qara
attı, oñtüstik şepke qwlager attı jasağın ornalastırğan edi. Gaodi Mödeniñ äyeline
silıq berip, jasırın türde elşi jiberedi. Mödeniñ äyeli şan'yuyge: «Eki el patşası
birin-biri qinamas bolar. Bügin Han' patşalığınıñ jerin tartıp alğanıñızben, onı bäri
biri mekendep twra almaysız. Onsızda Han' patşalığı bileuşisiniñ de kiesi bar adam,
Şan'yuy, bwl turalı oylanıp körgeysiz» deydi. Bwğan deyin Möde men Han' Sin'niñ
qolbasşıları – Van Huan, Çjao Li qatarlılarmen arada qanday da bir astırtın
kelisimder bolğan edi. Soğan qaramastan Van Huan, Çjao Li qosındarı uağdalı jerge
uaqıtında kelmegen edi. Sol sebepti Möde olardı Han' patşalığımen ımırağa keldi me
dep küdiktenedi. Söytede de äyeliniñ aqılı boyınşa qorşaudıñ bir şetin aşıp beredi.
Gaodi öz jasaqtarına sadaqtarın kezengen boyı qorşaudan şığudı bwyıradı. Olar
qorşaudan şığıp patşalıqtıñ negizgi qosınına barıp qosıladı. Möde öz qosının
dereu şegindirip ketedi. Han' patşası da qosındardı keri şegindiredi. Artınşa
[imperator] «beybitşilik jäne tuıstıq mämlege» kelu üşin Lyu Czin'di ğwndarğa elşige
jiberedi.
Sodan keyin Han' Sin' ğwn jasağına qolbası boladı. Ol eki el arasında qol jetken
kelisimderge qayşılıq istep, qol astındağı Çjao Li, Van Huandarmen birge Dayczyun',
YAn'men, YUnçjun aymaqtarına san ret basıp kiredi. Köp ötpey Çen' Si (Han
patşalığına) opasızdıq jasap, Han' Sin'men til biriktire otırıp Dayczyun' aymağına
şabuıl jasaydı. Han' patşalığı olarğa qarsı Fan' Kuaydı jiberip, Dayczyun',
YAn'men', YUnçjun aymaqtarınıñ köp audandarın qaytarıp aladı. Biraq, qorğannan wzap
şığa almaydı. Bwl kezde Han' patşalığı qolbasılarınıñ birazı ğwndarğa berilip
satqındar köbeygen bolatın. Sol sebepti Möde Dayczyun' aymağına qayta-qayta şabuıl
jasap, tonauşılıqpen aynalısadı. Bwğan qattı alañdağan Gaodi patşa Lyu Jindi elşige
jiberip, saray kanizaginiñ birin «hanışayım» degen atpen şan'yuyge wzatadı. Ğwndarğa
jıl sayın köp mölşerde jibek mata, araq-şarap, küriş t.b. azıq-tülik jiberip twrdı. Eki
el arasında «beybitşilik pen tuıstıq» şart jasalıp, baylanıs ornaydı. Möde sodan
bastap şapqınşılığın säl de bolsa azaytadı. Keyin YAn' begi Lu Van' satqındıq jasap,
on mıñğa tarta äskermen ğwndarğa beriledi. Han' Gaodi däuirinde [olar] Şangudıñ
şığısına kelip, şabuıl jasap otırdı.
Han' Gaoczu ömirden ozıp, Syao Hueydi (Han' Hueydi) men patşayım Lyuy bilik etken
däuirde Möde bwrınğıdan beter astamdıq tanıta bastaydı. Ol patşayım Lyuyge elşi
jiberip: «Men jarınan ayrılğan bişara patşamın, özim köl boyında tuıp, jaylımdı
dalada siır men jılqınıñ işinde östim. Men şekarağa talay ret kelip Wlı han'
patşalığınıñ jerin tartıp aludı oyladım. YUy patşayım siz de jesir qaldıñız, kazir
sizdiñ de meniñ de köñilim qaralı. Basqaday eşbir jwbanışımız joq. Odan da siz ekeumiz
eki jartı qosılıp bir bütin bolsaq qaytedi?» Dep hat joldaydı. Bwğan patşayım qattı
aşulanıp Çen Pin, Fan' Kuay, Czi Bu qatarlı bas uäzirlerin şaqırıp, ğwn elşisiniñ
basın alu jäne ğwndarğa jaza jorığın jasu turalı keñes qwradı. Keñes kezinde Fan'
Kuay: «100 mıñ adamdıq qosın berseñiz men ğwndardı tıp-tipıl joyar edim» deydi. Sodan
keyin patşayım Lyuy Czibudiñ pikirin swraydı. Czi Bu: Menşe bolğanda Fan Kuaydı
öltiruimiz kerek. Bwdan bwrın qolbasşı Çen' Si Day bektiginde satqındıq jasağan kezde,
Fan Kuay patşalığımızdıñ 320 mıñ adamdıq qosınına bas qolbasşı bolğan edi. Han'
Gaodi patşa Pinçen qalasında ğwndardıñ qorşauında qalğan kezde osı Fan Kuay sol
qorşaudı bwzıp şığa almağan edi. Sonımen halıq arasında: «Pinçendegi qorşaudıñ
azabı netken qattı edi, jeti kün boyı aşığıp, adırnanı tartuğa qol qarımı jetpedi»
degen jır taralıp ketpede me? Bwl jırdıñ zarı äli basılğan joq. Eski jaraqatımız
jazılmay jatıp Fan Kuaydıñ eldi tağı dürliktirip, 100 mıñ adamdıq qosınmen
ğwndardı jayratıp tastaymın deui nağız dañğoylıq äri patşaymdı aldau. Jat jwrt
ğwndar jırtqış hayuan siyaqtı, endeşe olardıñ jaqsı sözine quanıp, jaman sözine
aşulanudıñ qajeti joq» – deydi. Patşaym Lyuy onıñ pikirin jön köredi äri hatşı Çjan
Idi jauap hat jazuğa bwyırıp: «Şan'yuy bizdi eske alıp hat joldağan ekensiz, biz bwğan
äbirjip qaldıq. Men jası wlğayıp, ajarım tayğan, şaşım ağarıp, tisim tüsken, eki
ayağımdı basa almay qartayıp otırğan kempirmin. Siz men turalı jañsaq estigen bolarsız,
şan'yuy mağan bola äz basıñızdı qorlauıñızğa bolmaydı. Bwğan bola sizdi kinalauğa
bolmas. Biz şan'yuydiñ aldında jazıqtı bolğımız kelmeydi. Siz mwnı dwrıs tüsinedi dep
oylaymın. Men sizdiñ bir keregiñizge jarar dep sizge eki küyme, segiz at jiberip berdim» -
deydi. Şan'yuy hattı alğan soñ qayta elşi jiberip: «Men Qıtay patşalığınıñ jol-
josının bilmegendikten, qwrmetsizdik istegenime keşirim swraymın» – deydi jäne at tartu
etedi. Sonımen beybitşilik pen tuıstıq öz jalğasın tabadı [4, 3834].
Sonımen, b. z. b. 177-176 jılı Möde YUeçjilerge soñğı märte jorıq jasap, olardı
tübegeyli jeñedi. Bwl jolı YUeçjiler İle añğarına qonıs audarıp, qalğan böligi
ğwndarğa täueldi boladı. Osı jılı ol Şığıs Türkistan men oğan qanattas jatqan 26
eldi (knyaz'dik), sonımen birge Usunderdi de özine qaratadı. Söytip, olardıñ barlığı
«syunnulerdiñ armiyasına kirip, bir äuletke aynaldı».
«Han'şu» (Han' patşalığı tarihı) bergen mälimet boyınşa bwl uaqiğağa qatıstı
mälimet Möde şan'yuydiñ Han' patşalığı imperatorına b. z. b. 176 jılı joldağan
hatında bayandalğan. Onda:
«Men Oñ bilge handı jazalau üşin eldiñ batısındağı YUeçji eline jorıqqa
jiberdim. Täñirim jar bolıp, jauıngerlerim men qolbasşılarımnıñ küş-qayratınıñ
arqasında biz YUeçjilerdi küyrettik. Qarsılasqandarınıñ basın alıp, bağınğandarınıñ
tizesin büktirdik. Loulan (Kruran), Usun', Hucze wlıstarı jäne olarmen körşiles 26 el
ğwndarğa bağındı. Sadaq asınğan köşpendilerdiñ bäri bir üydiñ adamı boldı. Soltüstik
dalada tınıştıq ornadı. Endi soğıstı toqtatıp äskerismiz ben at-köligimizdi
tınıqtırıp beybitşilik ornatsaq degen niettemin. Biz endi ötkenge salauat aytıp,
bwrınğı beybitşilik pen tuıstıq qatınastı qayta jañğırtıp, şekara aymaqtardağı
halıqqa tınıştıq ornatsaq, söytip ejelgi dostıqtı qalpına keltirsek deymin. Sonda
wrpaqtarımız qam-qayğısız ösip, qarttarımız zeynet körer edi –jep jazğan.
Mwnda körsetilgen Loulan (Kruran) memleketiniñ ornı qazirgi QHR SWAA-nıñ şığıs
böligindegi Lobnor köliniñ batısında bolğan.
Ekinşi memleket retinde körsetilgen Usun' eliniñ atalğan kezeñdegi qonısı, olarğa
qatıstı tarihi uaqiğalar turalı biz jaqsı bilemiz.
Hatta bayandalğan üşinşi eldiñ atı qıtayşa Hucze dep jazılğan. Bwl eldiñ atı endi
birde Huczi dep te jazılğan. Keyinirekte jazılğan «Veylyue» attı eñbekte osınday eldiñ
atın Hude dep körsetkeni belgili. Möde däuirinde atalğan el Qırğızdardıñ batısında,
Ertistiñ joğarı boyın, Altay taularınan Tarbağatayğa deyingi aymaqtardı, sonday-aq
Şığıs Qazaqstannıñ aumaqtı böligin qonıstanğan.
Bwl derekten biz Wlı dalağa Möde şan'yuy bilik jürgizgen däuirdegi ol bilegen alıp
imperiyanıñ naqtı şekarasın tolıq elestete aluımızğa boladı.
Eñbegi
Möde şan'yuy bilikte bolğan 35 jıldıq ömiri tolağay-teñiz tabıstarğa tolı boldı.
Onıñ jetistikteri köşpendilerdi teñdessiz alıp imperiya deñgeyine köterdi. Ğwn
imperiyasınıñ jeri kün şığısta Korey jerinen, kün batısta Orta aziya jerine deyin,
soltütigi Baykal köliniñ soltüstigindegi taygalardan, oñtüstikte Qıtay qorğanına deyin
sozılıp jattı. Möde: «Eldiñ negizi – jer» dep sanadı. Ol osı maqsattı jüzege asıru
jolında wlan-ğayır territoriyada jasağan är türli eldi bir şañıraqtıñ astına toptap,
bir tudıñ astına jinadı. Olardıñ barlığı özin «biz syun'numız (ğwn)» dep ataytın
boldı. Sol sebepti körşileri ğwn konfederaciyasın «jüzdegen elden qwralğan alpauıt
memleket» dep atadı. Mine bwl Mödeniñ tarihi eñbeginiñ eñ mañızdı mazmwnı boldı.
Şın mäninde Möde eñbegi mwnımen ğana şektelmeytin edi. Möde köşpendiler
qoğamında basqarudıñ asa wtımdı äskeri jäne äkimşilik jüyesin jasaqtağan jäne onı
kemeldendirgen alğaşqı tarihi twlğa boldı. Söytip, Möde özi bilik jürgizgen däuirde
negizgi funkciyası özin tağayındağan şan'yuy (täñirqwt) jarlığın ğana atqaratın
şeneunikter komandasınan qwralğan racionalizaciyalıq basqaru jäne wyımdastıru
jüyesin ornattı.
Joğarıda körsetip ötkenimizdey Wlı ğwn memleketiniñ irgesi Möde taqqa otırğanğa
deyin qalıptasıp, onıñ äkesi Tümen şan'yuy bilik basında bolğan kezde memlekettiñ
äskeri jäne äkimşilik jüyesi joğarı deñgeyde kemeldengen bolatın. Memlekettik jüyeniñ
osınday ozıq ülgisi Tümen şan'yuydiñ asa zor jetistikke jetuiniñ berik negizi bolğan deuge
tura keledi.
Kelesi jerde Möde şan'yuy Wlı dala köşpendileriñiñ sayasi tarihında ğasırlar boyı
damıp, joğarı deñgeyge jetken memlekettik jüyeni onan äri kemeldendirip jetildirdi,
zaman talabına üylesetirdi. Eñ bastısı bükil eldiñ äskeri jäne äkimşilik basqaru
jüyesinde şan'yuy bwyrığın bwljıtpay orındauğa negizdelgen temirdey tärtip ornattı.
Möde qolğa alğan bwl şaralar köşpendilerdiñ tabiğatındağı bıtırandılıq sındı
kinarattı joyıp, Wlı dalanı qonıstanğan halıqtardı bir şañıraqtıñ astına biriktire
aldı.
«Şiczi» (Tarihi jazbalar) men «Han' şu» (han' patşalığı tarihı) kitaptarı öz
däuirinde ğwndardıñ sayasi basqaru jüyesi turalı biraz mälimetterdi körsetip ötken. Ban'
Gu bergen mälimet boyınşa:
Ğwndardıñ sol jäne oñ bilge han, sol jäne oñ Guli han, sol jäne oñ general, sol jäne
oñ bas duvey, sol jäne oñ bas danhu, sol jäne oñ guduhou qatarlı mansaptarı boladı.
Ğwndar «dana» degendi «tuci» dep atayldı. Sondıqtan ädette sol qanat tuci han
mansabına taq mwrageri tağayındaladı. Sol jäne oñ bilge hannan danhuğa deyingi
mansaptılardıñ aldında on mıñ, artında birneşe mıñ jauınger boladı. Olardıñ
jalpı jiını 24 türli äskeri mansaptısı bar, olardıñ barlığı «tümen bası» dep
ataladı. Wlıqtardıñ ataq därejesi atadan balağa mwrağa qalıp jalğasadı. Huyan', Lan
qatarlı taypa jäne keyinirekte bwl qatarğa qosılğan Syuy-bu taypası, osı üş taypa
olardıñ asıl tekti taypası sanaladı. Sol qanattağı handar men qolbasşılar eldiñ kün
şığıs jağında twradı. Olardıñ ielikteri Şangudıñ (qazirgi Çjanczyakou qalası) ökpe
twsınan bastalıp, şığısta Hueyhao, Çaosyan' jerimen şekaralasadı. Oñ qanattağı
handar men qolbasşılar eldiñ kün batıs jağında twradı. Olardıñ ielikteri
Şanczyunnen batısqa qarayğı aymaqqa tura keledi, batıs şeti yueçji, di, cyan qatarlı
eldermen körşilesedi. Şan'yuydiñ ordası Dayczun', YUan'çjun aymaqtarına deyin
sozılıp jatır. Olar özderine bölingen ieliktegi şöbi şüygin, suı twnıq qonıstarda
köşip-qonıp jüredi. Sol jäne oñ bilge handar men sol jäne oñ Guli handardıñ ielikteri
eñ ülken boladı. Sol jäne oñ guduhoular şan'yuydiñ el basqaru isterine kömektesedi. 24
türli mansaptılardıñ är qaysısına qarastı mıñbegi, jüzbegi, onbegi, kişi han, uäzir, fen
duvey, danhu, cecyuy qatarlı mansaptıları bar.
Tarihi derekterde körsetip ötken bwl jüye ğwndardıñ Möde şan'yuy däuirine qatıstı
bilik jüyesi bolıp sanaladı. Ğwn memleketiniñ qoğamdıq jüyesindegi mwnday mansap
jüyeniñ qalıptasuı Mödege deyingi däuirdiñ enşsinde boluğa tiisti. Degenmen, Möde
atalğan jüyeniñ kemeldenui men damuına, sonday-aq onıñ qatıstı funkciyasınıñ bükil
ğwn qoğamında tolıq qandı jwmıs jasauına ölşeusiz ülester qosa aldı deuge boladı.
Ğwndardıñ bwl jüyesi osıdan keyingi Wlı dala eliniñ mıñdağan jıldıq tarihında
memleket qwrudıñ negizgi ülgisi bolıp saqtalıp qaldı.
Pikir qaldıru