مودە جانە ۇلى دالا
kerey.kz
جانىمحان وشان
ر.ب. سۇيلەيمەنوۆ اتىنداعى
شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ
جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى، ت.ع.ك.
مودە، ماودۋن، مودۋن شانيۋي (ب. ز. ب. 234? – ب.ز.ب. 174 جج.) – ۇلى عۇن
يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، جانە ب. ز. ب. 209 – ب. ز. ب. 174 جىلدارى يمپەرياعا بيلىك
جۇرگىزگەن ايگىلى شانيۋي.
ومىربايانى
وتاندىق تاريح عىلىمىندا «عۇن» دەگەن اتپەن [1. 25-436 بب] كوپشىلىك قاۋىمعا ايگىلى
بولعان كونە ەتنوس تۋرالى ەڭ كونە دەرەكتى قىتاي تاريحشىسى سىما تسيان ءوزىنىڭ ايگىلى
شىعارماسى بولعان «شيتسزي» (تاريحي جازبالار) اتتى ەڭبەكتە ءبىرىنشى رەت سيۋننۋ (匈奴)
دەگەن ەكى يەروگليفپەن جازىپ قالدىرعان. قازىرگى قىتاي تىلىندە «Xiōngnú» دەپ وقىلاتىن
وسى ەكى يەروگليفتىڭ كونە داۋىردەگى قىتاي تىلىندەگى وقىلۋى تۋرالى ɕjʊŋ.nǔ *, qʰoŋ.nˤa, ت.ب.
دەپ وقىلادى دەگەن پىكىرلەر بار. ەۋروپالىق دەرەك كوزدەرى عۇنداردىڭ كەيىنگى عاسىرلاردا
ەۋروپاعا بارعان توپتارىن «Huns» دەپ جازىپ قالدىردى.
سونىمەن، سىما تسياننىڭ «شيتسزي» (تاريحي جازبالار) اتتى ەڭبەگىنىڭ «عۇندار بايانى»
الەم تاريحىندا عۇنداردىڭ تاريحى تۋرالى جۇيەلى ءارى جان-جاقتى مالىمەت قالدىرعان ەڭ
ايگىلى ەڭبەك سانالادى. ول ءوز ەڭبەگىندە لي مۋ اتتى قىتاي قولباسشىسىنا قاتىستى
توقتالعان تۇستا «سيۋننۋ» اتاۋىن ءبىرىنشى رەت قولدانعان. وسىندا ايتىلعان لي مۋدىڭ
تۋعان جىلى بەلگىسىز، بىراق ونىڭ ب. ز. ب. 229 جىلعا دەيىن ءومىر سۇرگەنى انىق. سوعان
بايلانىستى سيۋننۋ اتاۋىنىڭ دەرەك بەتىنە تىركەلۋى ب. ز. ب. ءىىى عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسى
سانالادى. سىما تسيان وسىعان دەيىنگى داۋىردە ورىن العان تاريحي ۋاقيعالاردى بايانداۋ
كەزىندە دالالىق كوشپەندى حالقتاردى قونىستانعان ايماعىنا، ۋاقيعالاردىڭ تىركەلگەن
داۋىرىنە بايلانىستى ءار ءتۇرلى ەتنونيمدەرمەن تىركەپ وتىرعان. مۇنداي ءار الۋان ەتنونيمدەر
ءبىر عانا سىما تسيان ەڭبەگىندە عانا ەمەس، ۇقساس كەزەڭدەگى باسقا دا تاريحي شىعارمالاردا
تىركەلگەن. ولاردىڭ ەڭ باستىلارى: گۋيفان، «كۋن ي، سيۋن [يۋي]، سيان يۋن، جۋن-دي، حۋ، ت. ب.
بولىپ كەلەدى. قازىرگى كەزدە وسى تاقىرىپ بويىنشا كەشەندى عىلىمي زەرتتەۋمەن اينالىسىن
جۇرگەن قىتاي عالىمدارى جوعارىداعى كورسەتىلگەن تىركەستەردىڭ كونە ءداۋىر قىتاي تىلىندەگى
وقىلۋى ەۋروپالىق اۆتورلار جازىپ قالدىرعان Huns, Hun, Hunni, Xouw دەگەندەرمەن وتە
جاقىن كەلەتىنىن حابارلاپ كەلەدى.
سىما تسيان ەڭبەگىندە عۇنداردىڭ شىققان تەگى تۋرالى توقتالا وتىرىپ: «سيۋننۋلەر سيا
ۇرپاعى» دەپ جازىپ، عۇنداردىڭ ەتنوگەنەزىن ەتنيكالىق حاندارمەن (قىتايلارمەن) ءبىر
اتادان تاراتقان بولاتىن. سوعان قاراماستان عالىمدار سىما تسيان بەرگەن وسىناۋ مالىمەتتىڭ
سونشالىقتى سەنىمدى ەكەنىنە كۇمانمەن قاراپ، عۇن ەتنوسىنىڭ ناقتىلى ەتنوگەنەزىن انىقتاۋ
ماقساتىنداعى ەڭبەكتەر جاساپ كەلەدى. سولاردىڭ ءبىرى قىتاي عالىمى ۆان گوۆەي (1877-1927
جج) حح عاسىردىڭ باسىندا «گۋيفان، حۋن ي، سيان يۋن تۋرالى زەرتتەۋ» اتتى ماقالاسىن
جاريالادى. ۆان گوۆەي ءوزىنىڭ وسىناۋ زەرتتەۋىندە عۇنداردىڭ ەتنوگەنەزى جاقتان سىما تسيان
كورسەتكەندەي قىتايلارمەن ءبىر تەكتى ەكەنىنە كۇمان كەلتىرە وتىرىپ، ولاردىڭ ارعى اتا-
بابالارىن وتە ەرتە زامانداردا قىتاي جەرىنەن سولتۇستىككە قاراي جاتقان دالالىق
ايماقتاردى قونىستانىپ، ءبىر كەزدەرى قىتايلارمەن كورشىلەس وتىرعان كونە حالىقتارمەن
بايلانىستىرا زەرتتەۋ جۇرگىزدى. وسى ورايدا ول: عۇنداردىڭ اتا-تەگى وتكەن تاريحي
كەزەڭدەردە، ناقتاپ ايتقاندا ب. ز. ب. حVI-XI عاسىر شاماسىندا بيلىك قۇرعان شان اۋلەتى جانە
ب. ز. ب. XI عاسىردان ب. ز. ب. 256 جىل ارالىعىندا بيلىك قۇرعان چجوۋ اۋلەتى داۋىرىندەگى
قاتىستى ەڭبەكتەردە گۋيفان، كۋن ي، سيۋن [يۋي] جانە ونان كەيىنگى داۋىردە سيان يۋن، جۋن، دي ،
حۋ دەپ اتالعان حالىقتارمەن بايلانىستى بولدى دەپ اتاپ كورسەتكەن بولاتىن. قازىرگى كەزدە
عۇنداردىڭ ەتنوگەنەزى ۆان گوۆەي كورسەتكەن ەرتەدەگى ەتنوستارمەن عانا شەكتەلمەيدى،
ولاردىڭ ارعى اتا-بابالارى اتالعان داۋىردە گوبي دالاسىنىڭ وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىندەگى
تۇتاس دالالىق ايماقتاردى مەكەن ەتكەن بارلىق كوشپەندى حالىقتارمەن قاتىستى بولعان
دەگەن پىكىر قولداۋ تاۋىپ وتىر.
مودەنىڭ ارعى تەگى عۇنداردىڭ بيلەۋشى تايپاسى سانالاتىن لۋاندي تايپاسى سانالادى.
بۇل تۋرالى بەرىلگەن مالىمەتتە: «ءشانيۋيدىڭ ءوز فاميلياسى لۋاندي، ولاردىڭ ەلى ونى: چەن
لي گۋ تۋ چان يۋي دەپ اتايدى، عۇن تىلىندە «تيان» ء(تاڭىر) دەگەندى «چەن لي» دەپ اتايدى، ال
بالاسى (ۇلى) دەگەندى «گۋ تۋ» دەپ اتايدى. مۇنداعى «چانيۋي» دەگەن ءسوزدىڭ ءمانىسى «كەڭ،
دارقان ءارى الىپ» دەگەندى بىلدىرەدى. ونىڭ ناقتى ءمانىسى – تاڭىردەي شانيۋي دەگەن ءسوز» دەپ
تۇسىندىرگەن. ونى «كوكتىڭ ۇلى دارحان (تارحان)» نەمەسە «ءتاڭىر ۇلى دارحان» دەگەن ماعىنادا
تۇسىنۋگە بولادى. مىنە سوعان بايلانىستى وتاندىق تاريح عىلىمىندا كەيدە شانيۋي
تيتۋلىنىڭ بالاماسى رەتىندە «تاڭىرقۇت» ءسوزى دە قولدانىستا بولىپ كەلەدى. عۇنداردىڭ
بيلەۋشى اۋلەتى جانە ەڭ جوعارى بيلەۋشىسى، ت. ب. تاريحي ماسەلەلەر بويىنشا بىزگە جەتكەن ەڭ
العاشقى تاريحي مالىمەت مىنە وسىنداي بولىپ كەلەدى.
دەگەنمەن، ۋاقىت وتە كەلە عۇن اۋلەتىن بيلەگەن رۋدىڭ اتىن سيۋي ليان تي دەپ جازۋ دا
ورىن الدى. اتالمىش رۋ اتتارى عۇن تىلىندە قالاي اتالعانىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءدوپ باسىپ
قالپىنا كەلتىرگەن ەشكىم بولعان جوق. تاريحي دەرەكتەر «لۋاندي» جانە «سيۋي ليان تي»
اۋلەتى تۋرالى جازعان كەزدە: شانيۋي، 24 تايپانى بيلەۋشى بارلىق ۇلىقتار، وڭ جانە سول قول
ۆاندارى، سول جانە وڭ قانات گۋ لي ۆاندارى، وڭ جانە سول قانات جەچجۋ ۆاندار، وڭ جانە سول
قانات ۆەن يۋي دي ۆاندارارى، وڭ قانات جانە سول قانات تسزيان تسزيان ۆاڭدار مىنە وسىلاردىڭ
بارلىعى ءبىر عانا وسى اۋلەتتىڭ مۇشەلەرىنەن بولادى (تاعايىندالادى) دەپ ناقتاپ تۇرىپ
جازادى. وندا باياندالعانىنداي شانيۋيلىك ورىنعا ءدال وسى ءتارتىپ بويىنشا مۇراگەرلىك
ەتەتىن بولعان.
تاريحي دەرەكتەر لۋاندي نەمەسە سيۋي ليان تي تايپاسىنان باسقا عۇن تايپالارى ىشىنەن
حۋيان، سيۋيبو، تسيۋلين جانە لان دەگەن ءتورت تايپانىڭ اتىن ەرەكشە اتاپ، ولاردى ەلدەگى ەڭ
ايگىلى تايپا دەپ سيپاتتاپ، ولار شانيۋي اۋلەتىمەن قۇدا بولىپ كەلەتىنىن ەرەكشە ەسكەرتەدى.
بۇل بىزگە اتالعان ءتورت تايپا مەن بيلەۋشى اۋلەت ءبىر بىرىمەن ناعاشى-جيەن، قۇدا-جەگجات
بولىپ تۋىسادى ءارى عۇن قوعامىنىڭ ەليتاسى دەگەندى ەسكەرتەدى.
قازىرگى قولدا بار دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ تۇمەنگە دەيىنگى عۇن تاريحىن ءبىر ىزگە
ءتۇسىرىپ بايانداپ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان تاريحشىلار عۇنداردىڭ ناقتى تاريحىن جۇيەلى
تۇردە بايانداۋدى تۇمەن شانيۋي داۋىرىنەن باستاپ وتىرادى.
تاريحي شىعارمالاردا، سونىڭ ىشىندە جوعارىدا كورسەتىلگەن سىما تسياننىڭ «شيتسزي»
(تاريحي جازبالار) اتتى ەڭبەگىندە، سونداي-اق بانى گۋدىڭ «حانشۋ» (حان ديناستياسى
تاريحى) جانە باسقا تاريحي ەڭبەكتەردە تۇمەن تاڭىرقۇتتىڭ تاققا وتىرعان جانە تاقتان
تايعان جىلدارى تۋرالى قانداي دا ءبىر ارناۋلى مالىمەت ساقتالماعان.
بۇل تۋرالى بىردەن ءبىر دەرەك سوڭعى داۋىردە، اتاپ ايتقاندا قىتايدىڭ وڭتۇستىك سۋن
ديناستياسى داۋىرىندە ( 1127 -1279 جج.) جاساعان پەي ين ەسىمدى تاريحشىنىڭ «شي تسزي تسزي
تسزە» («تاريحي جازبالارعا عۇلامالار بەرگەن تۇسىنىكتەمە») اتتى ەڭبەگىندە عانا ساقاتالعان.
اۆتور ەڭبەكتىڭ بۇل تۇسىندا ءوزىنىڭ اتالعان مالىمەتتى 352-425 جىلدارى ءومىر سۇرگەن سۋي
گۋان اتتى اۆتوردىڭ ەڭبەگىنەن العانىن جازادى. وكىنىشكە وراي سۋي گۋان جازعان تاريحي
ەڭبەكتەردىڭ بىردە-ءبىرى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە جەتكەن جوق. پەي ين ءوزىنىڭ ايتۋلى شىعارماسىنا
سۋي گۋان بەرگەن الگى مالىمەتكە سىلتەمە كەلتىرىپ: مودەنىڭ ب. ز. ب. 209 جىلى تاڭىرقۇت
(شانيۋي) بولعانىن حابارلاعان. ال، سۋي گۋان ءوز كەزىندە مۇنداي مالىمەتتى قايدان العانى
بەلگىسىز بولىپ وتىر.
سىما تسيان ءوزىنىڭ ايگىلى ەڭبەگىندە مودەنىڭ ءوز اكەسى تۇمەندى ءولتىرىپ ونىڭ ورنىنا ءوزى
شانيۋي بولعانىن حابارلاعان. وسى مالىمەتكە سايكەس قازىرگى كەزدە مودەنىڭ تاققا وتىرۋى
مەن تۇمەن تاڭىرقۇتتىڭ ومىردەن وزۋى سىندى ەكى بىردەي تاريحي ۋاقيعانى ب. ز. ب. 209
جىلدىڭ ەنشىسىنە قويۋعا تۋرا كەلەدى. ءسويتىپ، سىما تسيان مەن سۋي گۋان پىكىرىن باسشىلىققا
الا وتىرىپ تۇمەن شانيۋي ب. ز. ب. 209 جىلى دۇنيەدەن ءوتتى دەگەن كۇننىڭ وزىندە، ونىڭ
شانيۋي بولعان ۋاقىتى قاي جىلدان باستالدى، ياعني تۇمەننىڭ عۇن ءشانيۋيى رەتىندەگى ساياسي
ءومىرى قانشا جىلعا سوزىلدى دەگەن ساۋال بۇرىنعىسىنشا كۇڭگىرت قالا بەرەدى.
سىما تسيان ەڭبەگىنىڭ «لي مۋ بايانىندا» لي مۋ عۇنددداردى تالقاندادى، عۇندار
وننەشە جىل بويى چجاو ەلىنىڭ شەكارالىق قالالارىنا شابۋىل جاساۋعا باتا الماي ءجۇردى
دەگەن مالىمەت بار. قاتىستى دەرەك بويىنشا جاۋلاسقان بەكتىكتەر داۋىرىندە، ناقتاپ
ايتقاندا ب. ز. ب. 265-245 جىلدارى شاماسىندا بيلىك باسىندا بولعان چجاو سياوچەن ۆان ءوز
قولباسشى لي مۋدى يانمەن قاتارلى جەرگە جورىققا اتتاندىرعان. لي مۋ عۇنداردى سول
ماڭدا تالقانداپ، ولاردى سولتۇستىك دالاىق ايماققا ۇركىتىپ جىبەرگەن. بۇل ۋاقيعا ب. ز. ب. 243
جىلدان بۇرىن بولعان. سەبەبى اتالعان جىلدان كەيىنگى لي مۋدىڭ ءومىرى تۋرالى ناقتى
دەرەكتەر بار ءارى ول ب. ز. ب. 229 جىلى ءوز بيلەۋشىسى تاراپىنان ولتىرىلگەن.
سىما تسيان «شيتسزي» (تاريحي جازبالار) اتتى ەڭبەتىڭ «عۇنداردىڭ بايانى» اتتى
تاراۋىندا تۇمەن شانيۋي تسين پاتشالىعىن جەڭە المادى. ول امالسىزدان سولتۇستىككە
كوشىپ كەتتى. ارادا وننەشە جىل وتكەندە مىڭ تيان ءولدى. ءسويتىپ، عۇندار قايتادان ەركىنسي
باستادى، ولار حەنانگە جانە باسقادا شەكاراعا جاقىن جەرلەرگە كەلىپ مال جايا باستادى
دەگەن مازمۇنداعى مالىمەتتەر بار. بىزگە بەلگىلى بولعانىنداي يمپەراتور تسين شيحۋان 210
جىلى دۇنيە سالدى. سول جىلى قىتاي گەنەرالى مىڭ تيان دا دۇنيەدەن ءوتتى. جوعارىدا
كورسەتىلگەن تۇمەندى سولتۇستىككە ىعىستىرىپ جىبەرگەن قىتاي جاعىنىڭ قوباسشىسى وسى
مىڭ تيان بولاتىن.
وسىنداي ەكى دەرەككە نەگىزدەلە وتىرىپ عالىمدار تۇمەن شانيۋي يمپەراتور تسين
شيحۋاننان بۇرىن تاققا وتىرعان، ول مولشەرمەن 40 جىل شاماسىندا بيلىك باسىندا بولعان
دەگەن بولجام ۇسىنادى. مىنە سولاي عۇنداردى تۇمەن شانيۋي بيلەگەن كەزدەگى بىرقاتار
تاريحي ماسەلەلەر دە وسىنداي بولجامدارعا تولى بولىپ كەلەدى.
قىتايشا توۋمان دەپ جازىلعان وسىناۋ ءسوزدىڭ ەتيمولوگياسى تۋرالى كوپتەگەن پىكىرلەر
بار. تاريحشى عالىمدار توۋمان ءسوزىن تۇركى-موڭعول تىلدەرىندە «ون مىڭ» دەگەندى بىلدىرەتىن
«تۇمەن» سوزىمەن بايلاماسى دەپ سانايدى [9, 230 ب]. بۇل پىكىر الەمدىك دەڭگەيدەگى عالىمدار
تاراپىنان ءوز كەزىندە قولداۋ تاپقان ءارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوز قۇندىلىعىن جوعالتقان ەمەس.
ءسويتىپ، قازىرگى كەزدە بۇل ەسىم تۇرىك تىلىندەگى «ونمىڭ» دەگەن ماعنانى بىلدىرەتىن «Tumen»
دەگەن ءسوزدىڭ ءدال ءوزى دەپ پايىمدالعان پىكىرى باسشىلىققا الىنىپ كەلەدى.
ەگەر بۇل بولجام دۇرىس بولسا وندا تۇمەن شانيۋي بيلەگەن عۇن (سيۋننۋ) ەلى ءوزىنىڭ اسا
زور جەتىستىكتەرمەن بەلگىلى بولعان ءىرى ەل سانالۋعا ءتيىس. تۇمەن تۇرىك حالىقتارىنىڭ تانىمى
بويىنشا ەڭ جوعارى ساندىق كورسەتكىش سانالا وتىرىپ، ول ءسوز تۋرا ماعناسىندا «ون مىڭ»
دەگەن تسيفردى بىلدىرسە، اۋىسپالى ماعناسىندا شەكسىز كوپ دەگەندى دە بىلدىرگەن. بۇل
بويىنشا «تۇمەن شانيۋي» اتاعى شەكسىز كوپ حالىقتىڭ، نەمەسە قوسىننىڭ (ارميا) باسشىسى
دەگەندى بىلدىرگەن. شىن مانىندە تۇمەن ءشانيۋيدىڭ ەلى دە، اسكەرىنىڭ سانى دا تۇمەننەن نەشە
ەسە كوپ بولعانى بەلگىلى. سونىڭ ءبىر دالەلى ول كوزىنىڭ ءتىرى كەزىندە يۋەجچيلەردىڭ جۇيرىك اتىن
ۇرداپ ءمىنىپ، قاندى قىرعىن سوعىستان امان-ساۋ ەلىنە جەتكەن ۇلىنا تۇمەن سان قول جاساقتاپ
بەرگەنى دالەل بولا الادى.
وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن تۇمەن ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسىنا عىلىمي تالداۋلار جاسالعان
تۇستا مودۋ (مودە) ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسى دا عالىمداردىڭ زەردەسىنەن وتكەن بولاتىن.
ءسويتىپ «مودۋ» دەگەن تۇركى-موڭعول تىلىندەگى «ءباحادۇر» سوزىمەن بايلانىستى دەپ
پايىمدالدى ءارى اتالعان پىكىر قولداۋ تاۋىپ ونان ءارى دامي ءتۇستى. سونداي زەرتتەۋدىڭ بىرىندە
جاپون عالىمى سيراتوري كۋراكيچي: مودۋ دەگەن داڭقتى اتتى تۇركى-موڭعول تىلىندەگى باعدo
(Bagdo) نەمەسە بوعدو (Bogdo) سوزىمەن بايلانىستى قاراستىردى.
تۇمەننىڭ كوپتەگەن يانشيلەرى (قاتىنى) بولدى جانە ولاردان كوپتەگەن ۇرپاق ءسۇيدى.
تۇمەننىڭ سول بالاسىنىڭ ەڭ ۇلكەنى مودە بولعان. كوشپەندىلەردىڭ تۇمەن بيلىك جۇرگىزگەن
داۋىرگە دەيىن قالىپتاسقان بيلىك جۇيەسى بويىنشا مۇراگەرلىك ورىن ۇلدىڭ تۇڭعىشىنا
تيەسەلى بولعان. بۇل ءداستۇر كەيىنگى داۋىرلەرگە دەيىن ساقتالىپ كەلدى. شىن مانىندە مودەنىڭ
مۇراگەرلىك ورنى ول دۇنيەگە كەلگەن كەزدە تۇراقتانىپ بولعان دەۋگە تۋرا كەلەتىن. الايدا،
شەكسىز بيلىكتىڭ يەگەرى بولعان تۇمەن شانيۋي ءۇشىن بۇل دا سونشالىقتى تۇراقتى بولماي
شىقسا كەرەك. قاتىستى ماسەلەگە بايلانىستى ماعلۇمات بويىنشا، كۇندەردىڭ بىرىندە تۇمەن
ءشانيۋيدىڭ ەڭ سۇيىكتى ايەلدەرىنىڭ ءبىرى ۇل تاۋىپ، تۇمەن شانيۋي مودەنى مۇراگەرلىك
قۇقىنان ايىرىپ، تاق مۇراگەرىن وزگەرتبەكشى بولعان. وسى ماقساتتا ول مودەنى ەلدىڭ
باتىسىنداعى بايىرعى كورشىسى ءارى ىرگە جاۋى بولعان يۋەجچي ەلىنە كەپىلگە بەرگەن. مۇنداي
جاعدايدا كەپىل بەرۋشى جاق، ۋادە بۇزىپ شابۋىل جاساي قالعان جاعدايدا كەپىلدەگى بالانىڭ
ومىرىنە قاۋىپ تونەتىن بولعان. سوعان قاراماستان تۇمەن شانيۋي ءوزىنىڭ جاۋگەرشىلىكتى
توقتاتۋ تۋرالى يۋەجچيلەرگە بەرگەن ۋادەسىن بۇزا وتىرىپ، مودەنىڭ ءومىرىن قاتەرگە تىككەن
قاتىگەز قادام جاساعان دەسەدى. تاريحشى عالىمدار تۇمەن شانيۋي مودەنى يۋەشيلەردىڭ
قولىمەن ءولتىرۋ ماقساتىندا وسىلاي جاساعان دەپ پايىمدايدى.
بىراق، مودەنىڭ ەرلىگى ونىڭ قىل ۇستىندە قالعان تاعدىرىن تۇبەگەيلى وزگەرتىپ جىبەرگەن
ەدى. ول يۋەچجيلەردىڭ ءوزىن ولتىرمەكشى بولىپ جاتقانىن ءبىلىپ، ولاردىڭ ەڭ جۇيىرىك تۇلپارىن
ۇرداپ ءمىنىپ ءوز ەلىنە قاشىپ بارادى. تۇمەن شانيۋي ۇلىنىڭ كوزسىز ەرلىگىنە ءتانتى بولادى،
مۇراگەرلىك قۇقىنان ايىرۋ رايىنان قايتادى ءارى وعان ءبىر تۇمەن قول بەرىپ، ونىڭ جەكە
باسقارۋىنا تاپسىرادى.
تۇمەن ءوز ۇرپاعى تۋرالى الابوتەن ويدا بولىپ، ارتىنان رايىنان قايتقانىمەن،
مودەنىڭ جۇرەگىنە تۇسكەن جاراقات جازىلماسا كەرەك. كەمىندە تاريحي ەڭبەكتەر بىزگە بەرگەن
مالىمەتتەر سونى كورسەتىپ بەرەدى. «شيتسزي» (تاريحي جازبالار) كىتابىنىڭ «عۇندار بايانى»
تاراۋىندا بۇل ۋاقيعا بىلايشا باياندالعان:
تۇمەن ءشانيۋيدىڭ مودە ەسىمدى مۇراگەر ۇلى بار ەدى. شانيۋي ودان كەيىن توقالدارىنىڭ
بىرىنەن تاعى ءبىر ۇل سۇيەدى. شانيۋي مودەنى تاق مۇراگەرلىك قۇقىنان ايىرىپ، ونىڭ ورنىنا
كىشى ۇلىنا تاق مۇراگەرلىگىن بەرمەكشى بولادى. ءسويتىپ، مودەنى يۋەچجي ەلىنە اماناتقا
جىبەرەدى. مودە يۋەچجي ەلىنە بارعان سوڭ تۇمەن يۋەچجيگە تۇتقيىل شابۋىل جاسايدى.
يۋەچجيلەر (مودەنى) ولتىرمەك بولعاندا مودە ولاردىڭ ءبىر جۇيىرىك اتىن قولعا ءتۇسىرىپ، ەلىنە
قاشىپ كەلەدى. ۇلىنىڭ باتىرلىعىنا ءتانتى بولعان تۇمەن شانيۋي وعان تۇمەن سان سارباز
جاساقتاپ، ونىڭ باسقارۋىنا بەرەدى. مودە ىسقىرىپ ۇشاتىن عاجايىپ جەبە جاساپ،
ساربازدارىن سونىڭ سىلتەۋىمەن ات ۇستىنەن ساداق تارتۋعا ماشىقتاندىرادى. ءبىر كۇنى ول
«مەنىڭ ىسقىرما وعىم نىساناعا اتىلعاندا مەنىمەن بىرگە نىساناعا وق اتپاعانداردىڭ باسى
كەسىلەدى» دەپ ءامىر بەرەدى. سالبۋىرىندى ساپارعا شىققان ءبىر كۇنى ىسقىرما وقتىڭ
نىساناسىن كوزدەپ اتپاعان بىرەۋدى مودە ۇستىندە ءولتىرىپ تاستايدى. سودان كوپ وتپەي مودە
ءوزىنىڭ تۇلپارىن كوزدەپ ىسقىرما وق اتادى. بۇل جولى قاسىنداعىلاردىڭ ىشىندە تۇلپاردى
اتۋعا قولى باتپاعانداردى تاعى ولتىرەدى. كەلەسى جولى مودە ءوزىنىڭ ەڭ سۇيىكتى قاتىنىن
اتادى. قاسىنداعىلار جۇرەكسىنىپ وق شىعارا المايدى. مودە ولاردى دا ولتىرەدى. ارادا تاعى
ءبىر از ۋاقىت وتكەن كەزدە مودە اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ، ءشانيۋيدىڭ (تۇمەننىڭ) تۇلپارىن كوزدەپ
اتادى. بۇل جولى ونىڭ قاسىندا جۇرگەندەر ونىمەن بىرگە وق اتادى. مودە سوندا بارىپ
ساربازدارىنىڭ تالاپقا ساي جاۋىنگەر بولعانىنا كوز جەتكىزەدى. كەيىن ول اكەسى تۇمەن
شانيۋيمەن بىرگە اڭ قۋىپ سايات قۇرىپ جۇرگەندە تۇمەندى نىساناعا الىپ ىسقىرتا وق اتادى.
بۇل جولى ونىڭ قاسىنداعى جاۋىنگەرلەرى ونىمەن بىرگە شانيۋيگە وق جاۋدىرىپ، تۇمەن
ءشانيۋيدى ولتىرەدى. وسىدان سوڭ ول ءوزىنىڭ وگەي شەشەسىن، ءىنىسىن جانە وزىنە باعىنباعان
بەكتەردىڭ كوزىن جويىپ، ءوزى شانيۋي بولادى.
مۇنداي تاريحي تراگەديانىڭ ورىن الۋى بيلەۋشىلەردىڭ قاتىگەزدىك ارەكەتىنەن
تۋىنداعانى انىق. سول داۋىردە عۇندارعا ەلشىلىك ساپارمەن بارعان قىتايلىقتاردىڭ ءبارى
مودەنىڭ بۇل ارەكەتىن جابايىلىق دەپ باعالاعان. سوعان قاراماستان تراگەديانىڭ
تۋىنداۋىنا مودە عانا كىنالى ەمەس، داۋدىڭ باسى تۇمەن ءشانيۋيدىڭ مۇراگەر اۋىستىرۋعا
قاتىستى ارەكەتتىنەن باستالعان بولاتىن.
«اكەسىن ءولتىرىپ ورنىنا ءوزى تاققا وتىرعان» مۇنداي دەرەك سەنىمدى دەگەن كۇننىڭ وزىندە،
ونى ونان ءارى دالەلدەۋگە تاتيتىن تاريحي پاكتى جوقتىڭ قاسى. انە سول سياقتى ەل-جۇرتى
عۇنداردىڭ شابۋىلىنا ۇشىراپ، حالقى زارداپ شەگىپ وتىرعان قىتاي تاريحشىسىنىڭ
وشپەندىلىگىنەن تۋعان جالعان مالىمەت ەمەس پا دەۋگە دە كەلمەيدى. ءبىز بۇل جەردە عۇنداردىڭ
كەلەسى تاريحىندا وسىعان ۇقساس «جابايىلىقتىڭ» قايتالانباعانىن ەرەكشە ەسكەرتەمىز. ال
جوعارىداعى دەرەكتە كورسەتىلگەندەي مودەنىڭ ءوز قول استىنداعى ادامدارىن تەمىردەي
تارتىپكە داعدىلاندىرۋى ول بيلىك ەتكەن عۇن ەلىن «جۇزدەگەن ەلدەن قۇرالعان الپاۋىت
مەملەكەت» دەڭگەيىنە كوتەرۋگە اسا زور مۇمكىندىك بەرگەن ەدى.
عۇنداردىڭ قاي داۋىردەن باستاپ كۇشەيە تۇسكەنى تۋرالى ناقتى مالىمەتتەر جوق. سوعان
قاراماستان ولاردىڭ كۇش الۋى تۇمەن ۇستەمدىك ەتكەن ءداۋىر نەمەسە ول بيلىككە كەلۋدىڭ
قارساڭىندا بولعانى بايقالادى. سەبەبى تۇمەن بيلىك باسىندا بولعان كەزدە شىعىستاعى
دۋنحۋلاردى باعىندىرۋعا الەۋەتى جەتە قويماعان. باتىستاعى كورشىسى يۋەشي ولار ءۇشىن
ايماقتاعى باسەكەلەس ەل رەتىندە سانالعان. سولاي دەگەنمەن تۇمەن شانيۋي بۇكىل دالالىق
ايماقتىڭ بيلىگىن ءوز قولىنا الۋ ماقساتىندا ولارعا اسكەر اتتاندىرۋعا الەۋەتتى بولعانى
بايقالادى. تۇمەن ءشانيۋيدىڭ ءوز ۇلى مودەنى يۋەچجيلەرگە كەپىلگە بەرە تۇرا، ولارعا
شابۋىل قوزعاۋىنىڭ ءوزى يۋەچجيلەردى جاۋلاپ الۋعا سەنىمدى بولعانىن كورسەتەدى. بىراق،
عۇندار مەن يۋەچجيلەر اراسىندا بولعان كەزەكتى سوعىستىڭ نەمەن اياقتالعانى تۋرالى ناقتى
دەرەك جوق. قايتكەن كۇندە دە مودە قاشىپ قۇتىلعاننان كەيىن، يۋەچجيلەر عۇنداردان كەك الۋ
ماقساتىندا قارىمتا جورىق جاساماعانى بەلگىلى.
جوعارىدا كورسەتىلگەن تاريحي دەرەكتەر بويىنشا ب. ز. ب. 209 جىلى مودە ءوز اكەسى
تۇمەندى ءولتىرىپ، اكەسىنىڭ تاعىنا وتىرعانى ايتىلادى. مودە شانيۋي بيلىككە كەلگەن تۇستا
شىعىستاعى دۋنحۋ (شىعىس حۋلار) مەملەكەتى دامۋدىڭ ەرەكشە دەڭگەيىنە جەتىپ، ماڭىنداعى
ەلدەرگە ءوزىنىڭ تىزەسىن باتىرا باستاعان داۋىرگە تۇسپا تۇس كەلگەن بولاتىن. بۇل جاعىن سىما
تسيان بىلايشا بايانداپ بەرەدى:
مودەنىڭ اكە تاعىنا مۇراگەرلىك ەتۋى شىعىس حۋلاردىڭ كۇشەيگەن كەزىنە تۇسپا-تۇس كەلدى.
ولار مودەنىڭ ءوز اكەسىن ءولتىرىپ تاققا وتىرعانىن ەستىپ، تۇمەننىڭ سايكۇلىك تۇلپارىن سۇراپ
مودەگە ەلشى جىبەرەدى. مودە بۇل تۋرالى بەكتەرىنەن كەڭەس سۇرايدى. سوندا ونىڭ بەكتەرى:
«سايكۇلىك تۇلپار – ەلىمىزدىڭ باعا جەتپەس اسىل قازىناسى، ونى بەرۋگە بولمايدى» دەپ ءۋاج
ايتادى. مودە ولارعا: «ولار ءبىزدىڭ كورشىمىز-عوي، ولارعا ءبىر تايىمىزدى دا قيماعانىمىز
بولماس» دەپ جاۋاپ بەرەدى ءارى سايكۇلىك اتتى دۋنحۋلارعا بەرەدى. كوپ وتپەي دۋنحۋلار مودە
بىزدەن قورقىپ وتىر دەگەن ويعا كەلەدى، سويتەدى دە وعان ەلشى اتتاندىرىپ مودەنىڭ ەڭ سۇيىكتى
ءيانشيىن (ايەلى) بەرۋدى سۇراتادى. مودە بۇل جولى تاعدى دا بەكتەرىنىڭ تالقىسىنا سالادى.
عۇن بەكتەرى: دۋنحۋلار ءجون بىلمەيتىن داڭعوي ەكەن، ءيانشيدى سۇراعانى قاي باسىنعانى» دەپ
داۋرىعادى. مودە ولارعا: «ولار ءبىزدىڭ كورشىمىز-عوي، ولارعا قايداعى ءبىر ايەلدى دە
قيماعانىمىز بولماس» دەپ جاۋاپ بەرەدى ءارى سۇيىكتى ايەلىن دۋنحۋلارعا بەرەدى. بۇل جولى
دۋنحۋ بيلەۋشىسى ونان ارمان اسپەنسىپ، ەلىرە تۇسەدى. ول باتىسقا عۇن ەلىنە شابۋىل جاساماق
ويىنا كەلەدى. دۋنحۋلار مەن عۇنداردىڭ اراسىندا باس-اياعى 500 شاقىرىمعا دەيىنگى
ارالىققا سوزىلىپ ەلسىز جاتقان يەن دالا بار بولاتىن. بۇل جەردىڭ ەكى جاق شەگىنە ءار ەكى ەل
شەكارا قاراۋىلىن تۇرعىزىپ كۇزەتىپ جۇرگەن ەدى. بۇل جولى دۋنحۋ بيلەۋشىسى ءوز ەلشىسىن
اتتاندىرىپ مودەگە: عۇندار مەن ءبىزدىڭ ەلدىڭ شەكارا قاراۋىلى اراسىندا جاتقان يەن جەرگە
عۇندار بۇدان بىلاي اياق باسۋشى بولماسىن. ول جەردى ءبىز الامىز» دەگەن سالەمىن جولداعان
ەكەن. مودە بۇل جولى تاعدى دا بەكتەرىنىڭ تالقىسىنا سالادى. عۇن بەكتەرى: بۇل جەر يەن
جاتقان دالالىق ايماق ولارعا بەرسەك تە، بەرمەسەك تە بولادى دەگەن پىكىر ايتادى. بىراق مودە
بۇل جولى حاھارىنا ءمىنىپ: «جەر – مەملەكەتتىڭ نەگىزى، جەردى باسقاعا بەرۋگە بولادى!» دەپ
اشۋلانادى. ءسويتىپ، جەردى شىعىس حۋلارعا بەرەيىك دەگەندەردىڭ بارلىعىنىڭ باسىن الادى.
مودە اتقا قونىپ: «كىم دە كىم وسى جورىققا شىقپايتىن بولسا، باسى كەسىلسىن» دەپ جارلىق
شاشادى. ءسويتىپ كۇن شىعىسقا جورىققا اتتانىپ، دۋنحۋلاردى باسىپ الادى. دۋنحۋلار
مودەنى قور ساناپ، ونى كوزگە ىلمەي سوعىسقا دايىندىقسىز، جايباراقات وتىرعان بولاتىن.
مودەنىڭ قالىڭ قولى كەلىپ جەتكەن كەزدە ولار نە ىستەرىن بىلمەي، قاتتى ساسادى. مودەنىڭ
تەگەۋىرىندى سوققىسى دۋنحۋلاردى كۇيرەتىپ تاستايدى. ول ونىڭ حانىن ءولتىرىپ، ەلى مەن مال-
مۇلكىن تۇگەلدەي توناپ الادى [3, 2893 ب.]. مىنە سولاي دۋنحۋ اتتى مەملەكەت ءوزىنىڭ ءومىر
ءسۇرۋىن تۇبەگەيلى توقتاتادى. دۋنحۋدىڭ بۇرىنعى حالقى عۇنداردىڭ بودانىنا اينالىپ،
سولاردىڭ قۇرامداس ءبىر بولىگى رەتىندە جاڭا كەلبەتپەن بوي كورسەتە باستايدى.
مودە دۋنحۋلاردى جاۋلاپ العان بويدا جورىقتى كۇن باتىسقا قاراي جالعاستىرادى. ول
يۋەچجيلەرگە جورىق جاساپ، ولاردى اۋلاققا قۋىپ تاستايدى.
ارتىنشا حۋاڭحەنىڭ وڭتۇستىگىندەگى (حەنان) لوۋفان، باي-ياڭ ەلدەرىن باعىندىرىپ،
ولاردى تاۋەلدى ەتەدى.
كوپ وتپەي تسين شيحۋان داۋىرىندە قىتاي قولباسشىسى مەن تيان تارتىپ العان عۇن
يەلىكتەرىن تۇتاستاي قايتارىپ الىپ، حۋانحە دارياسىنىڭ وڭتۇستىندەگى ەجەلگى بەكىنىستەردى
حان پاتشالىعى مەن اراداعى شەكارا ەتە وتىرىپ، چاو-نا (قازىرگى گۋ-يۋان ايماعى), فۋشە
(قازىرگى شانسي پروۆينتسياسىنداعى يۋيلين قالاسى ماڭىندا) قاتارلى جەرلەرگە دەيىن
جاۋلاپ الادى. وسىدان سوڭ يان، داي بەكىنىستەرىنە ءدايىم شابۋىل جاساپ وتىرادى. بۇل كەزدە
حان پاتشالىعى قوسىندارى سيان يۋيمەن سوعىسىپ، قىتاي جەرىندە ورىن العان ازامات
سوعىسىنان حالىق ابدەن زارداپ تارتتىپ وتىرعان ەدى. مودە وسى ورايدا ابدەن كۇشەيىپ،
جالپى سانى 300 مىڭنان استام اسكەر جاساقتايدى.
ب. ز. ب. 201 جىلى مودە التاي تاۋلارىنىڭ ءتورت اتىرابىن تۇگەلدەي باعىندىرادى.
«شيتسزي» (تاريحي جازبالار) بۇل تۋرالى بىلاي دەپ جازدى:
كەيىن كەلە مودە سولتۇستىكتەگى حۋنيۋي، تسيۋيشە، دينلين، گەكۋن جانە سينلي ەلدەرىن
جاۋلاپ الدى. سول ءۇشىن عۇن اقسۇيەكتەرى مەن ۇلىقتارى مودە شانيۋيگە ەرەكشە
سۇيىسپەنشىلىكپەن قاراپ، ونى بىلگە دەپ سانادى [3, 2893 ب.].
مۇندا اتى اتالعان ەلدەردىڭ قونىستانعان ورنىنا قاراعاندا مودە وسى مەزگىلدە بۇكىل
دالاىق ايماقتىڭ ۇلكەن ءبىر بولىگىن بىرلىككە كەلتىرە باستاعانى بايقالادى.
ايتۋلى دەرەكتە اتى اتالعان ەلدەردىڭ ىشىندە ءبىرىنشى بولىپ حۋن يۋي دەگەن ەلدىڭ اتى
اتالعان. تاريحي دەرەكتەردە بۇل ەلدىڭ اتى حۋن يۋي دەگەن ەكىنشى ءبىر تۇردە دە كەزدەسەدى.
عالىمداردىڭ پايىمداۋى بويىنشا اتالعان ەلدىڭ ورنى شيلكا وزەنى جاعالاۋىندا بولعان.
سول سياقتى ماتىندە تسيۋيشە دەپ كورسەتىلگەن ەكىنشى ەلدىڭ ورنى دا بايكالدىڭ
شىعىسىنداعى قازىرگى رف اۋماعىنداعى چيتا قالاسى ورنالاسقان اۋماقتى وڭىردە بولعان.
ال ەندى وسى جولى مودە جاۋلاپ العان مەملەكەتتەر قاتارىندا كورسەتىلگەن دينليندەرگە
كەلسەك ول ءتىپتى دە اۋقىمدى تاقىرىپ بولىپ تابىلادى. بۇل تۇستاعى دينليندەردىڭ قونىسى
قىتايلار بەيحاي دەپ كورسەتكەن كول ماڭىندا، ياعني قازىرگى بايقال كولى ماڭىندا بولعان.
تاريحشى عالىمدار دينليندەر بۇعان دەيىنگى كوپ زاماندار بويى وسى ايماقتا ءومىر سۇرگەن
بايىرعى حالىق دەپ سانايدى. وسىعان بايلانىستى دينليندەر «چي-دي»، ياعني «قىزىل دي» دەپ
اتالاتىن كونە حالىقتىڭ ۇرپاعى دەگەن پىكىردى 643 جىلى «بەيشي» (سولتۇستىك
پاتشالىقتار تاريحى) كىتابىن جازعان لي يانشوۋ اتتى تاريحشى تۇڭعىش ورتاعا قويدى.
قازىرگى كەزدە تاريحشىلار ب. ز. ب. 1600 جىلدان باستاپ كەزدەسە باستايتىن گۋيفان، دينلين،
گاوچە (گاوگيۋي), تەلە ت.ب. وسىلاردىڭ بارلىعى دينلين اتتى ءبىر عانا ەتنوستىڭ ءار داۋىردەگى
ءارتۇرلى اتاۋى دەپ سانايدى.
گەكۋن – بۇل ەل ەنەسەي قىرعىزدارىنىڭ ارعى اتا-بابالارى رەتىندە سيپاتتالادى.
ولاردىڭ اتالعان كەزەڭدەگى قونىستارى ەنيسەي وزەنىنىڭ جوعارى بويىندا، سايان تاۋلارىندا
بولعان.
سينلي – بۇل ەلدىڭ اتى سينلي دەپ جازىلۋمەن بىرگە ەندى بىردە لۋن سينلي دەگەن
اتاۋى دا كەزدەسەدەى. بۇل ەلدىڭ ناقتى ورنى بەلگىسىز، دەگەنمەن بۇل ەلدى وب وزەنى مەن قازىرگى
نوۆوسيبيرسك ماڭىندا دەگەن پىكىرلەر بار.
مودەنىڭ وسىدان كەيىنگى جورىعى وڭتۇستىكتەگى كورشىسىنە قاراي باعىتتالدى. ب. ز. ب. 200
جىلى مودە 400 مىڭ ادامدىق قالىڭ قولمەن حان يمپەراتورى گاوتسزۋدى قازىرگى شانسي
پروۆينتسياسى داتۋن قالاسى ماڭىندا 7 كۇن بويى قورشاۋدا ۇستاپ، ارتىنشا بوساتىپ
جىبەردى. وسى ۋاقيعادان كەيىن حان يمپەراتورى وعان ەلشى جىبەرىپ، بەيبىتشىلىك جانە قۇدا-
اندالى تۋىتىق سيپاتتى كەلىسىمگە كەلۋدى ءوتىندى. ءسويتىپ، يمپەراتور گاوتسزۋ مودەگە قىز
بەرۋگە جانە سىيلىق رەتىندە جىل سايىن سالىق تولەپ تۇرۋعا مىندەتتى بولدى.
اتالعان تاريحي ۋاقيعالاردى قىتاي دەرەكتەرى بويىنشا كورسەتىپ بەرەر بولساق، وندا
بىلاي دەپ جازىلعان:
بۇل حان پاتشالىعى قىتايدى ەندى عانا بىرلىككە كەلتىرگەن كەزى ەدى. داي بەكتىگىنىڭ
جەرىنە جىبەرىلگەن حان ۆانى حان سين ما-ي قالاسىندا تۇراتىن ەدى. وسى ساتتە قالىڭ
قولمەن شابۋىل جاساعان عۇندار ما-ي قالاسىن قورشاپ الادى، حان بەگى حان سين بولسا
ولارعا تىزە بۇگەدى. عۇندار حان ءسيندى وزدەرىنە باعىندىرعاننان كەيىن، وڭتۇستىككە جورىققا
اتتانىپ گۋچجۋ تاۋىنان اسىپ ءتۇسىپ، تاي-يۋان قالاسىن جاۋلاپ، ارتىنشا تسزينيان قالاسىنا
جاقىنداي تۇسەدى. وسى كەزدە حان گاودي قول باستاپ، عۇندارعا قارسى ءوزى جورىققا اتتانادى.
قىستىڭ قاقاعان ايازى مەن قارلى بورانىنا تاپ بولعان حان پاتشالىعى جاۋىنگەرلەرىنىڭ
قول-اياعى ۇسىككە شالدىعادى. مودە جەڭىلىپ قاشقان بولىپ، حان پاتشالىعى قوسىندارىن
شىرعالاپ سوڭىنان ەرتىپ وتىردى. حان قوسىندارى مودەنىن شىرعاسىنا الدانىپ ونىڭ
ارتىنان قۋا بەرەدى. مودە ءوز جاساقتارىنىڭ تاڭداۋلى بولىمدەرىن جاسىرىن جەرگە قويىپ،
الدىڭعى شەپكە كارى-قۇرتاڭ، ءالسىز توپتاردى عانا شىعارىپ وتىرادى. ءسويتىپ، حان
پاتشالىعىنىڭ 320 مىڭ قوسىنى سولتۇستىكتى بەتكە الىپ عۇنداردىڭ ارتىنان قۋا بەرەدى.
وسىلايشا يمپەراتور گاودي (ليۋ بان) پينچەن قالاسىنا ءوزىنىڭ نەگىزگى قوسىننان بۇرىن
جەتەدى. مودە 400 مىڭ اسكەرمەن شابۋىلعا شىعىپ، يمپەراتور گاوديدى بايدەن تاۋىندا
قورشاۋعا الادى. بۇل كەزدە گاوديدىڭ جاياۋ اسكەرلەرى ءالى كەلىپ جەتپەگەن ەدى. حان
پاتشالىعى ارمياسى جەتى كۇن بويى كومەك الا الماي جۇدەپ-جادان، اشىعا باستايدى. عۇندار
باتىس شەپكە كىلەڭ اق بوز اتتى، شىعىس شەپكە كىلەڭ قارا قاسقا اتتى، سولتۇستىك شەپكە قارا
اتتى، وڭتۇستىك شەپكە قۇلاگەر اتتى جاساعىن ورنالاستىرعان ەدى. گاودي مودەنىڭ ايەلىنە
سيلىق بەرىپ، جاسىرىن تۇردە ەلشى جىبەرەدى. مودەنىڭ ايەلى شانيۋيگە: «ەكى ەل پاتشاسى
ءبىرىن-ءبىرى قيناماس بولار. بۇگىن حان پاتشالىعىنىڭ جەرىن تارتىپ العانىڭىزبەن، ونى ءبارى
ءبىرى مەكەندەپ تۇرا المايسىز. ونسىزدا حان پاتشالىعى بيلەۋشىسىنىڭ دە كيەسى بار ادام،
شانيۋي، بۇل تۋرالى ويلانىپ كورگەيسىز» دەيدى. بۇعان دەيىن مودە مەن حان ءسيننىڭ
قولباسشىلارى – ۆان حۋان، چجاو لي قاتارلىلارمەن ارادا قانداي دا ءبىر استىرتىن
كەلىسىمدەر بولعان ەدى. سوعان قاراماستان ۆان حۋان، چجاو لي قوسىندارى ۋاعدالى جەرگە
ۋاقىتىندا كەلمەگەن ەدى. سول سەبەپتى مودە ولاردى حان پاتشالىعىمەن ىمىراعا كەلدى مە
دەپ كۇدىكتەنەدى. سويتەدە دە ايەلىنىڭ اقىلى بويىنشا قورشاۋدىڭ ءبىر شەتىن اشىپ بەرەدى.
گاودي ءوز جاساقتارىنا ساداقتارىن كەزەنگەن بويى قورشاۋدان شىعۋدى بۇيىرادى. ولار
قورشاۋدان شىعىپ پاتشالىقتىڭ نەگىزگى قوسىنىنا بارىپ قوسىلادى. مودە ءوز قوسىنىن
دەرەۋ شەگىندىرىپ كەتەدى. حان پاتشاسى دا قوسىنداردى كەرى شەگىندىرەدى. ارتىنشا
[يمپەراتور] «بەيبىتشىلىك جانە تۋىستىق ماملەگە» كەلۋ ءۇشىن ليۋ ءتسزيندى عۇندارعا ەلشىگە
جىبەرەدى.
سودان كەيىن حان سين عۇن جاساعىنا قولباسى بولادى. ول ەكى ەل اراسىندا قول جەتكەن
كەلىسىمدەرگە قايشىلىق ىستەپ، قول استىنداعى چجاو لي، ۆان حۋاندارمەن بىرگە دايتسزيۋن،
يانمەن، يۋنچجۋن ايماقتارىنا سان رەت باسىپ كىرەدى. كوپ وتپەي چەن سي (حان
پاتشالىعىنا) وپاسىزدىق جاساپ، حان سينمەن ءتىل بىرىكتىرە وتىرىپ دايتسزيۋن ايماعىنا
شابۋىل جاسايدى. حان پاتشالىعى ولارعا قارسى فان كۋايدى جىبەرىپ، دايتسزيۋن،
يانمەن، يۋنچجۋن ايماقتارىنىڭ كوپ اۋداندارىن قايتارىپ الادى. بىراق، قورعاننان ۇزاپ
شىعا المايدى. بۇل كەزدە حان پاتشالىعى قولباسىلارىنىڭ ءبىرازى عۇندارعا بەرىلىپ
ساتقىندار كوبەيگەن بولاتىن. سول سەبەپتى مودە دايتسزيۋن ايماعىنا قايتا-قايتا شابۋىل
جاساپ، توناۋشىلىقپەن اينالىسادى. بۇعان قاتتى الاڭداعان گاودي پاتشا ليۋ ءجيندى ەلشىگە
جىبەرىپ، ساراي كانيزاگىنىڭ ءبىرىن «حانىشايىم» دەگەن اتپەن شانيۋيگە ۇزاتادى. عۇندارعا
جىل سايىن كوپ مولشەردە جىبەك ماتا، اراق-شاراپ، كۇرىش ت.ب. ازىق-تۇلىك جىبەرىپ تۇردى. ەكى
ەل اراسىندا «بەيبىتشىلىك پەن تۋىستىق» شارت جاسالىپ، بايلانىس ورنايدى. مودە سودان
باستاپ شاپقىنشىلىعىن ءسال دە بولسا ازايتادى. كەيىن يان بەگى لۋ ۆان ساتقىندىق جاساپ،
ون مىڭعا تارتا اسكەرمەن عۇندارعا بەرىلەدى. حان گاودي داۋىرىندە [ولار] شانگۋدىڭ
شىعىسىنا كەلىپ، شابۋىل جاساپ وتىردى.
حان گاوتسزۋ ومىردەن وزىپ، سياو حۋەيدي (حان حۋەيدي) مەن پاتشايىم ليۋي بيلىك ەتكەن
داۋىردە مودە بۇرىنعىدان بەتەر استامدىق تانىتا باستايدى. ول پاتشايىم ليۋيگە ەلشى
جىبەرىپ: «مەن جارىنان ايرىلعان بيشارا پاتشامىن، ءوزىم كول بويىندا تۋىپ، جايلىمدى
دالادا سيىر مەن جىلقىنىڭ ىشىندە ءوستىم. مەن شەكاراعا تالاي رەت كەلىپ ۇلى حان
پاتشالىعىنىڭ جەرىن تارتىپ الۋدى ويلادىم. يۋي پاتشايىم ءسىز دە جەسىر قالدىڭىز، كازىر
ءسىزدىڭ دە مەنىڭ دە كوڭىلىم قارالى. باسقاداي ەشبىر جۇبانىشىمىز جوق. ودان دا ءسىز ەكەۋمىز
ەكى جارتى قوسىلىپ ءبىر ءبۇتىن بولساق قايتەدى؟» دەپ حات جولدايدى. بۇعان پاتشايىم قاتتى
اشۋلانىپ چەن پين، فان كۋاي، تسزي بۋ قاتارلى باس ۋازىرلەرىن شاقىرىپ، عۇن ەلشىسىنىڭ
باسىن الۋ جانە عۇندارعا جازا جورىعىن جاسۋ تۋرالى كەڭەس قۇرادى. كەڭەس كەزىندە فان
كۋاي: «100 مىڭ ادامدىق قوسىن بەرسەڭىز مەن عۇنداردى تىپ-تيپىل جويار ەدىم» دەيدى. سودان
كەيىن پاتشايىم ليۋي ءتسزيبۋدىڭ پىكىرىن سۇرايدى. تسزي بۋ: مەنشە بولعاندا فان كۋايدى
ءولتىرۋىمىز كەرەك. بۇدان بۇرىن قولباسشى چەن سي داي بەكتىگىندە ساتقىندىق جاساعان كەزدە،
فان كۋاي پاتشالىعىمىزدىڭ 320 مىڭ ادامدىق قوسىنىنا باس قولباسشى بولعان ەدى. حان
گاودي پاتشا پينچەن قالاسىندا عۇنداردىڭ قورشاۋىندا قالعان كەزدە وسى فان كۋاي سول
قورشاۋدى بۇزىپ شىعا الماعان ەدى. سونىمەن حالىق اراسىندا: «پينچەندەگى قورشاۋدىڭ
ازابى نەتكەن قاتتى ەدى، جەتى كۇن بويى اشىعىپ، ادىرنانى تارتۋعا قول قارىمى جەتپەدى»
دەگەن جىر تارالىپ كەتپەدە مە؟ بۇل جىردىڭ زارى ءالى باسىلعان جوق. ەسكى جاراقاتىمىز
جازىلماي جاتىپ فان كۋايدىڭ ەلدى تاعى دۇرلىكتىرىپ، 100 مىڭ ادامدىق قوسىنمەن
عۇنداردى جايراتىپ تاستايمىن دەۋى ناعىز داڭعويلىق ءارى پاتشايمدى الداۋ. جات جۇرت
عۇندار جىرتقىش حايۋان سياقتى، ەندەشە ولاردىڭ جاقسى سوزىنە قۋانىپ، جامان سوزىنە
اشۋلانۋدىڭ قاجەتى جوق» – دەيدى. پاتشايم ليۋي ونىڭ پىكىرىن ءجون كورەدى ءارى حاتشى چجان
ءيدى جاۋاپ حات جازۋعا بۇيىرىپ: «شانيۋي ءبىزدى ەسكە الىپ حات جولداعان ەكەنسىز، ءبىز بۇعان
ءابىرجىپ قالدىق. مەن جاسى ۇلعايىپ، اجارىم تايعان، شاشىم اعارىپ، ءتىسىم تۇسكەن، ەكى
اياعىمدى باسا الماي قارتايىپ وتىرعان كەمپىرمىن. ءسىز مەن تۋرالى جاڭساق ەستىگەن بولارسىز،
شانيۋي ماعان بولا ءاز باسىڭىزدى قورلاۋىڭىزعا بولمايدى. بۇعان بولا ءسىزدى كىنالاۋعا
بولماس. ءبىز ءشانيۋيدىڭ الدىندا جازىقتى بولعىمىز كەلمەيدى. ءسىز مۇنى دۇرىس تۇسىنەدى دەپ
ويلايمىن. مەن ءسىزدىڭ ءبىر كەرەگىڭىزگە جارار دەپ سىزگە ەكى كۇيمە، سەگىز ات جىبەرىپ بەردىم» -
دەيدى. شانيۋي حاتتى العان سوڭ قايتا ەلشى جىبەرىپ: «مەن قىتاي پاتشالىعىنىڭ جول-
جوسىنىن بىلمەگەندىكتەن، قۇرمەتسىزدىك ىستەگەنىمە كەشىرىم سۇرايمىن» – دەيدى جانە ات تارتۋ
ەتەدى. سونىمەن بەيبىتشىلىك پەن تۋىستىق ءوز جالعاسىن تابادى [4, 3834].
سونىمەن، ب. ز. ب. 177-176 جىلى مودە يۋەچجيلەرگە سوڭعى مارتە جورىق جاساپ، ولاردى
تۇبەگەيلى جەڭەدى. بۇل جولى يۋەچجيلەر ىلە اڭعارىنا قونىس اۋدارىپ، قالعان بولىگى
عۇندارعا تاۋەلدى بولادى. وسى جىلى ول شىعىس تۇركىستان مەن وعان قاناتتاس جاتقان 26
ەلدى (كنيازدىك), سونىمەن بىرگە ۋسۋندەردى دە وزىنە قاراتادى. ءسويتىپ، ولاردىڭ بارلىعى
«سيۋننۋلەردىڭ ارمياسىنا كىرىپ، ءبىر اۋلەتكە اينالدى».
«حانشۋ» (حان پاتشالىعى تاريحى) بەرگەن مالىمەت بويىنشا بۇل ۋاقيعاعا قاتىستى
مالىمەت مودە ءشانيۋيدىڭ حان پاتشالىعى يمپەراتورىنا ب. ز. ب. 176 جىلى جولداعان
حاتىندا باياندالعان. وندا:
«مەن وڭ بىلگە حاندى جازالاۋ ءۇشىن ەلدىڭ باتىسىنداعى يۋەچجي ەلىنە جورىققا
جىبەردىم. ءتاڭىرىم جار بولىپ، جاۋىنگەرلەرىم مەن قولباسشىلارىمنىڭ كۇش-قايراتىنىڭ
ارقاسىندا ءبىز يۋەچجيلەردى كۇيرەتتىك. قارسىلاسقاندارىنىڭ باسىن الىپ، باعىنعاندارىنىڭ
تىزەسىن بۇكتىردىك. لوۋلان (كرۋران), ۋسۋن، حۋتسزە ۇلىستارى جانە ولارمەن كورشىلەس 26 ەل
عۇندارعا باعىندى. ساداق اسىنعان كوشپەندىلەردىڭ ءبارى ءبىر ءۇيدىڭ ادامى بولدى. سولتۇستىك
دالادا تىنىشتىق ورنادى. ەندى سوعىستى توقتاتىپ اسكەرىسمىز بەن ات-كولىگىمىزدى
تىنىقتىرىپ بەيبىتشىلىك ورناتساق دەگەن نيەتتەمىن. ءبىز ەندى وتكەنگە سالاۋات ايتىپ،
بۇرىنعى بەيبىتشىلىك پەن تۋىستىق قاتىناستى قايتا جاڭعىرتىپ، شەكارا ايماقتارداعى
حالىققا تىنىشتىق ورناتساق، ءسويتىپ ەجەلگى دوستىقتى قالپىنا كەلتىرسەك دەيمىن. سوندا
ۇرپاقتارىمىز قام-قايعىسىز ءوسىپ، قارتتارىمىز زەينەت كورەر ەدى –جەپ جازعان.
مۇندا كورسەتىلگەن لوۋلان (كرۋران) مەملەكەتىنىڭ ورنى قازىرگى قحر سۇاا-نىڭ شىعىس
بولىگىندەگى لوبنور كولىنىڭ باتىسىندا بولعان.
ەكىنشى مەملەكەت رەتىندە كورسەتىلگەن ۋسۋن ەلىنىڭ اتالعان كەزەڭدەگى قونىسى، ولارعا
قاتىستى تاريحي ۋاقيعالار تۋرالى ءبىز جاقسى بىلەمىز.
حاتتا باياندالعان ءۇشىنشى ەلدىڭ اتى قىتايشا حۋتسزە دەپ جازىلعان. بۇل ەلدىڭ اتى ەندى
بىردە حۋتسزي دەپ تە جازىلعان. كەيىنىرەكتە جازىلعان «ۆەيليۋە» اتتى ەڭبەكتە وسىنداي ەلدىڭ
اتىن حۋدە دەپ كورسەتكەنى بەلگىلى. مودە داۋىرىندە اتالعان ەل قىرعىزداردىڭ باتىسىندا،
ەرتىستىڭ جوعارى بويىن، التاي تاۋلارىنان تارباعاتايعا دەيىنگى ايماقتاردى، سونداي-اق
شىعىس قازاقستاننىڭ اۋماقتى بولىگىن قونىستانعان.
بۇل دەرەكتەن ءبىز ۇلى دالاعا مودە شانيۋي بيلىك جۇرگىزگەن داۋىردەگى ول بيلەگەن الىپ
يمپەريانىڭ ناقتى شەكاراسىن تولىق ەلەستەتە الۋىمىزعا بولادى.
ەڭبەگى
مودە شانيۋي بيلىكتە بولعان 35 جىلدىق ءومىرى تولاعاي-تەڭىز تابىستارعا تولى بولدى.
ونىڭ جەتىستىكتەرى كوشپەندىلەردى تەڭدەسسىز الىپ يمپەريا دەڭگەيىنە كوتەردى. عۇن
يمپەرياسىنىڭ جەرى كۇن شىعىستا كورەي جەرىنەن، كۇن باتىستا ورتا ازيا جەرىنە دەيىن،
سولتۇتىگى بايكال كولىنىڭ سولتۇستىگىندەگى تايگالاردان، وڭتۇستىكتە قىتاي قورعانىنا دەيىن
سوزىلىپ جاتتى. مودە: «ەلدىڭ نەگىزى – جەر» دەپ سانادى. ول وسى ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋ
جولىندا ۇلان-عايىر تەرريتوريادا جاساعان ءار ءتۇرلى ەلدى ءبىر شاڭىراقتىڭ استىنا توپتاپ،
ءبىر تۋدىڭ استىنا جينادى. ولاردىڭ بارلىعى ءوزىن «ءبىز سيۋننۋمىز (عۇن)» دەپ اتايتىن
بولدى. سول سەبەپتى كورشىلەرى عۇن كونفەدەراتسياسىن «جۇزدەگەن ەلدەن قۇرالعان الپاۋىت
مەملەكەت» دەپ اتادى. مىنە بۇل مودەنىڭ تاريحي ەڭبەگىنىڭ ەڭ ماڭىزدى مازمۇنى بولدى.
شىن مانىندە مودە ەڭبەگى مۇنىمەن عانا شەكتەلمەيتىن ەدى. مودە كوشپەندىلەر
قوعامىندا باسقارۋدىڭ اسا ۇتىمدى اسكەري جانە اكىمشىلىك جۇيەسىن جاساقتاعان جانە ونى
كەمەلدەندىرگەن العاشقى تاريحي تۇلعا بولدى. ءسويتىپ، مودە ءوزى بيلىك جۇرگىزگەن داۋىردە
نەگىزگى فۋنكتسياسى ءوزىن تاعايىنداعان شانيۋي (تاڭىرقۇت) جارلىعىن عانا اتقاراتىن
شەنەۋنىكتەر كومانداسىنان قۇرالعان راتسيوناليزاتسيالىق باسقارۋ جانە ۇيىمداستىرۋ
جۇيەسىن ورناتتى.
جوعارىدا كورسەتىپ وتكەنىمىزدەي ۇلى عۇن مەملەكەتىنىڭ ىرگەسى مودە تاققا وتىرعانعا
دەيىن قالىپتاسىپ، ونىڭ اكەسى تۇمەن شانيۋي بيلىك باسىندا بولعان كەزدە مەملەكەتتىڭ
اسكەري جانە اكىمشىلىك جۇيەسى جوعارى دەڭگەيدە كەمەلدەنگەن بولاتىن. مەملەكەتتىك جۇيەنىڭ
وسىنداي وزىق ۇلگىسى تۇمەن ءشانيۋيدىڭ اسا زور جەتىستىككە جەتۋىنىڭ بەرىك نەگىزى بولعان دەۋگە
تۋرا كەلەدى.
كەلەسى جەردە مودە شانيۋي ۇلى دالا كوشپەندىلەرىڭىڭ ساياسي تاريحىندا عاسىرلار بويى
دامىپ، جوعارى دەڭگەيگە جەتكەن مەملەكەتتىك جۇيەنى ونان ءارى كەمەلدەندىرىپ جەتىلدىردى،
زامان تالابىنا ۇيلەسەتىردى. ەڭ باستىسى بۇكىل ەلدىڭ اسكەري جانە اكىمشىلىك باسقارۋ
جۇيەسىندە شانيۋي بۇيرىعىن بۇلجىتپاي ورىنداۋعا نەگىزدەلگەن تەمىردەي ءتارتىپ ورناتتى.
مودە قولعا العان بۇل شارالار كوشپەندىلەردىڭ تابيعاتىنداعى بىتىراندىلىق سىندى
كىناراتتى جويىپ، ۇلى دالانى قونىستانعان حالىقتاردى ءبىر شاڭىراقتىڭ استىنا بىرىكتىرە
الدى.
«شيتسزي» (تاريحي جازبالار) مەن «حان شۋ» (حان پاتشالىعى تاريحى) كىتاپتارى ءوز
داۋىرىندە عۇنداردىڭ ساياسي باسقارۋ جۇيەسى تۋرالى ءبىراز مالىمەتتەردى كورسەتىپ وتكەن. بان
گۋ بەرگەن مالىمەت بويىنشا:
عۇنداردىڭ سول جانە وڭ بىلگە حان، سول جانە وڭ گۋلي حان، سول جانە وڭ گەنەرال، سول جانە
وڭ باس دۋۆەي، سول جانە وڭ باس دانحۋ، سول جانە وڭ گۋدۋحوۋ قاتارلى مانساپتارى بولادى.
عۇندار «دانا» دەگەندى «تۋتسي» دەپ اتايلدى. سوندىقتان ادەتتە سول قانات تۋتسي حان
مانسابىنا تاق مۇراگەرى تاعايىندالادى. سول جانە وڭ بىلگە حاننان دانحۋعا دەيىنگى
مانساپتىلاردىڭ الدىندا ون مىڭ، ارتىندا بىرنەشە مىڭ جاۋىنگەر بولادى. ولاردىڭ
جالپى جيىنى 24 ءتۇرلى اسكەري مانساپتىسى بار، ولاردىڭ بارلىعى «تۇمەن باسى» دەپ
اتالادى. ۇلىقتاردىڭ اتاق دارەجەسى اتادان بالاعا مۇراعا قالىپ جالعاسادى. حۋيان، لان
قاتارلى تايپا جانە كەيىنىرەكتە بۇل قاتارعا قوسىلعان سيۋي-بۋ تايپاسى، وسى ءۇش تايپا
ولاردىڭ اسىل تەكتى تايپاسى سانالادى. سول قاناتتاعى حاندار مەن قولباسشىلار ەلدىڭ كۇن
شىعىس جاعىندا تۇرادى. ولاردىڭ يەلىكتەرى شانگۋدىڭ (قازىرگى چجانتسزياكوۋ قالاسى) وكپە
تۇسىنان باستالىپ، شىعىستا حۋەيحاو، چاوسيان جەرىمەن شەكارالاسادى. وڭ قاناتتاعى
حاندار مەن قولباسشىلار ەلدىڭ كۇن باتىس جاعىندا تۇرادى. ولاردىڭ يەلىكتەرى
شانتسزيۋننەن باتىسقا قارايعى ايماققا تۋرا كەلەدى، باتىس شەتى يۋەچجي، دي، تسيان قاتارلى
ەلدەرمەن كورشىلەسەدى. ءشانيۋيدىڭ ورداسى دايتسزۋن، يۋانچجۋن ايماقتارىنا دەيىن
سوزىلىپ جاتىر. ولار وزدەرىنە بولىنگەن يەلىكتەگى ءشوبى شۇيگىن، سۋى تۇنىق قونىستاردا
كوشىپ-قونىپ جۇرەدى. سول جانە وڭ بىلگە حاندار مەن سول جانە وڭ گۋلي حانداردىڭ يەلىكتەرى
ەڭ ۇلكەن بولادى. سول جانە وڭ گۋدۋحوۋلار ءشانيۋيدىڭ ەل باسقارۋ ىستەرىنە كومەكتەسەدى. 24
ءتۇرلى مانساپتىلاردىڭ ءار قايسىسىنا قاراستى مىڭبەگى، جۇزبەگى، ونبەگى، كىشى حان، ءۋازىر، فەن
دۋۆەي، دانحۋ، تسەتسيۋي قاتارلى مانساپتىلارى بار.
تاريحي دەرەكتەردە كورسەتىپ وتكەن بۇل جۇيە عۇنداردىڭ مودە شانيۋي داۋىرىنە قاتىستى
بيلىك جۇيەسى بولىپ سانالادى. عۇن مەملەكەتىنىڭ قوعامدىق جۇيەسىندەگى مۇنداي مانساپ
جۇيەنىڭ قالىپتاسۋى مودەگە دەيىنگى ءداۋىردىڭ ەنشسىندە بولۋعا ءتيىستى. دەگەنمەن، مودە
اتالعان جۇيەنىڭ كەمەلدەنۋى مەن دامۋىنا، سونداي-اق ونىڭ قاتىستى فۋنكتسياسىنىڭ بۇكىل
عۇن قوعامىندا تولىق قاندى جۇمىس جاساۋىنا ولشەۋسىز ۇلەستەر قوسا الدى دەۋگە بولادى.
عۇنداردىڭ بۇل جۇيەسى وسىدان كەيىنگى ۇلى دالا ەلىنىڭ مىڭداعان جىلدىق تاريحىندا
مەملەكەت قۇرۋدىڭ نەگىزگى ۇلگىسى بولىپ ساقتالىپ قالدى.
پىكىر قالدىرۋ