Süyinşi, ağayın! Qolımızğa 1916 jılğı Iyun' jarlığı, qazaq jigitterin maydanğa alu kezindegi oqiğalar jöninde tamaşa estelik tüsti. Avtorı – qazirgi Batıs Qazaqstan oblısı Qaztalov öñiriniñ tuması Tamimdar Safiev. 1919 jıldarı «Dwrıstıq jolı», «Wşqın» gazetteriniñ alqa müşesi bolğan, Qaraqalpaq ASSR-inde ädebiet salasında köp jıl eñbek etip, ömiriniñ soñğı jıldarında Mäskeude twrğan Tamimdar Safievke ömirbayandıq estelik jazudı qolqalağan – belgili ğalım, qazaq tarihın jinaqtauğa bükil ömirin arnağan Mwstafa Ismağwlov eken. Biz bwl eki twlğanıñ ömiri men qızmeti turalı jurnaldıñ aldağı sandarında tolıq toqtalamız.

Al, tömendegi estelik Batıs Qazaqstan oblıstıq tarihi-ölketanu muzeyinde saqtaulı twrğan M.Ismağwlov qorınan alındı. Arab ärpimen jazılğan, birneşe däpterden twratın estelikti oqıp, qazirgi älipbige tüsirgen – Bökey ordası tarihi-muzey keşeniniñ ğılımi qızmetkeri Gülmaru Mırzağalieva.

DK

1916 jıl

1914 jılı bastalğan jer jüzilik soğıs imperiyaşılar soğısı köpke sozıldı. Soğıs ılañı 1916 jılğa deyin el arasında onşama sezilgen joq siyaqtı edi. El ädettegi twrmıs kündelikti qalpında edi. Biraq osı 1916 jılı soğıstıñ zardabı sezildi. Qazaqtan soldat aladı eken degen habar taraldı. «Aq patşa qazaqtan jüz jılğa deyin soldat almaymın dep hanğa uäde etken eken, sol jüz jılı tolıp, 4-5 jıl ötipti, endi soldat alatın bolıptı» degen alıp-qaşpa sözder jaydı. Bwl ılañmenen qatar 1916 jılı elge kerek qaybir närse-qara qımbattadı. 14 tiın twrğan talon 15-16 tiın boldı, tağı sonday qımbattağan närse-qaralar boldı. Tağı bir zattardıñ kemis bolıp, jetpeui bastaldı. Elden basın kesip, ölşep mal alu boldı. Bwrınğı kümis aqşa ornına 15-20 tiındıq marka şıqtı. Tağı-tağı sondaylar boldı. Bwl jağday belgili el arasına türli ösek üşin habarlardıñ taraluına, halıqtıñ är komissiyağa qwraq twruına (wşuına – aud.) alıp keldi.

1916 jılğı Iyun' jarlığı elge tım qattı tigen jarlıq boldı. Iyun' jarlığı eldiñ zäresin wşırdı. 19 ben 30 jastardıñ arası jigitter soğıs maydanınıñ şebindegi jwmısqa alınadı degen habar äsirese jastardı qorqıttı. Äkim qara Qızıl üyge (ol uaqıtta bolıs keñsesi qızıl üy dep atalatın) jinalıp tizim alu bastaldı. İstep jatqan jwmıstarın tastap, bağıp otırğan malın qoyıp, 19-30 jas arasındağı jastar atqa mindi, lek-lek bolıp, top-tobımenen auıl, eldi araladı. Elmen qoştasamız dep qıdıru bastaldı, birqatarlar bwl jwmısqa barudan qalay qalamız, qaytkende qwtılamız dep, qalay bas qorğaudıñ şarasın izdeuge kiristi. Tizimge jazılmaudıñ şarasın izdedi.

Meniñ Orınborda oqıp jürgen kezim, jaz auılğa kelip, üyde bolğan uaqıtım edi. Bir küni atqa mingen 20-30 attı Iyun' jarlığı boyınşa tizimge ilingender, mağan keldi. Qatar qwrbı jigitter mağan «neğıp otırsıñ? Soldat boldıq, soğısqa ketetin boldıq. Jür, atqa min. Elmen qoştasamız, tağı basqa ne şaralar bar, köremiz» desti. Tizimge ilikkender qatarında men de bar edim. «Jaqsı, men de sizge qosılamın» dep, jigitterge uäde bersem de, auılımızdan 10-15 şaqırımday jerdegi Talöpkege (qazirgi Qaztalov selosı, Batıs Qazaqstan oblısı – DK)bardım. Bolıstıñ äkimderi qızıl üyde emes, Talöpkege jinalğan eken. Tizim sonda jazılıp jatır eken. Azın-şoğın orısşa jazu biletin edim. Meni de tizim jazuğa otırğızdı. Özimniñ tizimge kirgenimdi kördim. Qalu şarası parasız, tamır-tanıssız bolmaytın türi körindi. Söytip auılğa qayttım. Endi bas qorğaudıñ şarasın körmekşi boldım. Orınborğa barıp mektep arqılı otsroçka ala alamın ba, qalay boladı dep sonı oyladım. Bwl Orınborda tatar medresesinde oqıp jürgen kezim edi. Ağayın-tuısqandarmen keñesip, avgust ayınıñ işinde Orınborğa jürip kettim. Bwl bir jağınan qaşqın bolğanım edi.

Orınborda

Ol kezde Orınborda «Qazaq» gazeti şığadı, redaktorı Ahmet Baytwrsınov, qızmetkeri Mirjaqıp Dulatov, bwlarmen tanıstığım bar edi. Orınborda oqudağı şäkirtter bolıp jwma künderi redakciyağa barıp, «Qazaq» gazetasın poştağa tapsıru, adresin jazu jwmıstarın istep, järdemdesetin edik. Orınborda olarğa barıp söylesip kördim. Maydan jwmısınan qalu jöninde olardan meni tınıştandırğanday järdem bolmadı. Söytip jürgende bir küni qısta medresede birge oqığan sabaqtasım Kitabov degen bir tatar jigitin wşırattım. Hal-jağdaydı söylesip, tüsiniskennen keyin ol mağan bılay dedi: «Meniñ jezdem osı Orınborda qazınağa (äskerge) et tapsıratın bolıp dogovor jasadı. Qalanıñ şetindegi bir boynyanı (mal soyatın) arendağa aldı. Soğan raboçiylar, qızmetkerler kerek, oğan jwmısqa kirgender soğısqa maydanğa barmaydı. Otsroçka beriledi. Men soğan jwmısqa jazılıp, soldattan uaqıtşa qalatın boldım. Jür, barıp söyleseyik, mağan kömekşi bolıp jwmısqa kir, otsroçka alasıñ» – dedi. Aytqanınday, meni aparıp, jezdesi Uahidov degen bayğa tanıstırdı, jwmısqa ornalastırdı. 15-20 kün ötkende Astrahan gubernatorınan mağan altı ayğa otsroçka da keldi. Endi köñildi birlep jwmısqa kiristim. Endi bir tınışımdı alğan närse mınau boldı: tizimge kirgen jigitterden qaşıp ketkender bolsa, onıñ äkesin, ağayındarın soldatqa aydaydı eken degen habar boldı. Sonıñ üşin jwmısqa ornalasqanımdı, otsroçka alğanımdı, qay jerde ekenimdi aytıp Talöpkege, üyge hat jazıp, habar ettim. Keñselerge bildirdim, sentyabr'diñ işinde Talöpkede twratın Miftahiddin Uäli degen bir joldastan hat aldım. Ol Talöpke eliniñ jağdayın bılay suretteydi: «El jılau-sıqtauda, äsirese eñbekşilerge qiınşılıq tüsti. Astrahan, Ordadan adamdar (çinovnikter) keldi. Jergilikti pravitel' Meräli Qarabaev, onıñ töñiregindegiler oylarına kelgenderin istep, eldi zarlandıruda. Küni-tüni araq işu, karta oynau, adam saudası, para alu bolıp jatır. Karta oyınına aqşa ornına adam (jigit), bankige adam qoyatın boldı. Bireui bankke bir jigit qoydım dese, endi bireui men bir jigit jürdim deydi. Jigittiñ qwnı 200-den 500 somğa deyin bardı. Baylar balalarınıñ ornına kisi jaldap jiberip jatır. Köbisi para berip alıp qalıp jatır. Eldiñ köz jası tögilude. Jigitterdiñ birqatarı jöneltildi»,- degen.

Al endi Orınbordağı jağdayğa kelsek, bwnda da Uahidov degen baydıñ saudasın kördim. Aylıq tölep raboçiy aludıñ ornına, bayğa aqşa tölep, jwmısqa ornalasuşılar az bolğan joq. Baylardıñ balaları Uahidov bayğa 100-200 som tölep, raboçiy bolıp kirip jattı. Men özim tamır-tanıs arqılı 15 som aylıq (jalaqı) alıp, kontorında jwmıs istedim.

Avgust ayınıñ aqırı sentyabr'diñ bas şaması bolar deymin, Orınborda Torğay oblısınıñ bas kötergen aqsaqaldarınıñ jinalısı boldı. Jinalısqa Älihan Bökeyhanov, Ahmet Baytwrsınov, Mirjaqıp Dulatov, Mwhamediyar Twñğaşin qatınastı, Torğay oblısınan kelgen bolıs starşina aqsaqaldar keldi. Jinalıs aşıq, men de bir tıñdauşı bolıp jinalısqa kirdim. Jinalısta qaralğan mäsele soğıstıñ keyinindegi qara jwmısqa adam beru, onı qalay wyımdastıru, Iyun' jarlığın qalay orındau boldı.

Älihan Bökeyhanov söz söylep, Resey halqınıñ soğısqa qatınasın, bwl kezdegi jağdaydı ayta kelip, soğısqa tatar, başqwrt tağı basqa wlttardıñ qatınasın aytıp, endi qazaq halqınıñ da şette qaluı qolaysız, Otanımızdı qorğau kerek, maydanğa baruımız kerek degen sözderdi ayttı, basqa birqatar adamdar Älihannıñ sözin maqwldadı. Biraq Torğay oblısınan kelgen bir-eki aqsaqal: adam bere almaymız – dep, özderiniñ dälelderin aytıp ötti. Qısqası jinalıs adam berudi maqwl körip, sonı wyğardı. Sonımen jinalıs taradı.

Bwrınnan «Qazaq» gazetasınıñ qızmetkerleri, redaktor Ahmet Baytwrsınovpen tanıs edim. Oqıp jürgende «Aqas» dep üyine barıp jürgen uaqıttarım da bar edi. Bir küni Baytwrsınovtıñ üyine bardım. «Hoş keldiñ!» – dep şayğa otırğızdı. Onıñ üyinde Älihan Bökeyhanov otır eken. Ahmet meni Älihanmen tanıstırdı. Bwrın «Qazaq» gazetasında «Qır balası» degen atpenen jazılğan maqalaların oqısam da Älihanmen tanıstığım joq edi, körgen de joq edim. Osı birinşi wşıratuım boldı. Orta boylı, jalpaq betti, nıq deneli, auır sözdi adam eken. Älihan menen Bökeyde bolıp jatqan jağdaydı swrastı. «Jigit beru qalay jürip jatır, eldegi azamattar bwl iske qalay qaraydı, Jäñgir hannıñ tuısqan Şäñgerey knyaz' ne deydi eken, Bökeyhanovtardıñ pikiri qalay eken» dep swrastı. Men Bökeyde bolıp jatqan jağdaymen onşama tanıs bolmasam da, bilgenimdi ayttım, körgenimdi bildirdim. Älihan sol kezdegi jağdaydı söylep, jigitterdiñ maydanğa ketip (j)atırğanın ayttı. Közi aşıq oqığan azamattar da baru kerek, öz wltınıñ qamın oylau kerek, köpten qalmau kerek dep sözderin ayttı, söytip taradıq. Men jwmısımda jürdim. Orınborda şığatın «Qazaq» gazetasın üzbey oqıp twratın edim. Bir küni gazetada mınaday habardı (maqalanı) oqıdım. Maqalada: Qazaq raboçiy partiyalarınıñ maydanğa qara jwmısqa ketip jatqanın, sol qazaq raboçiylardıñ bir böligin zemgor (Zemskiy gorodskoy soyuz) degen wyımınıñ öz qarauına alatının, al sol qazaq raboçiylarğa basşılıq etkendey, perevodçik bolğanday qazaq jastarın sol wyımnıñ qızmetke şaqıratının aytqan. Jwmıs jağdayı qolaylı, jalaqısı jaqsı delingen. Sol jwmısqa oqığan jastar, közi aşıq azamattar baruı kerek ekeni aytılğan.

Sol gazettegi maqalanı oqumen Ahmet Baytwrsınovqa bardım. Ahmet Baytwrsınov jay-jağdayın tolıq tüsindirdi. El azamatı qalmay maydanğa jiberilip jatqan uaqıtta közi aşıq oqığan jigitterimizdiñ şette qaluı jön emes. Köppen birge bolu kerek, jwmısqa baru kerek dep, meniñ wltşıldıq sezimimdi jaman qızdırdı. Özimmen birge oqığan Hayretdin Bolğanbaev degen bir jigit sol Orınborda eken. Ahmet mağan onıñ sol jwmısqa jazılıp ketkenin, qazaqşıl Hasenğali deytin bir tatar bar edi. Onıñ da ketkenin mağan ayttı. «Sen de bar solardan qalma» dedi. «Mäskeude şığıp twrğan «Söz» gazetası bar, sonıñ redaktorı Gayaz Smaqov degen bar, soğan hat jazıp qolıña beremin. Qazir Älihan Bökeyhanov ta Mäskeude, onıñ adresin beremin, Mäskeuge baruıñmen Bolğanbaev joldasıñdı, qazaqşıl Hasenğalidı tauıp alasıñ, solarmen birge qazaq raboçiylardıñ işinde birge jwmıs qılasızdar» dedi.

Qısqası, men zemgorğa qazaq raboçiylardıñ arasında jwmıs etu üşin baratın boldım. Endi qojayınım baymenen eseptesip, jwmıstan şığatın boldım. Tez rasçet alatın boldım.

Qojayınıma kelip rasçet swrasam, ol mağan: ketpe, ketseñ qatelesesiñ, «otsroçkañ» bar, endi sağan ne kerek? – dedi. Biraq jigitterdiñ ketip jatqanı, Ahmettiñ sözi, birge oqığan joldasım Hayretdinniñ ketkeni, qızğan wltşıldıq sezim mağan irkiluge jol bermedi. Qojayınnan rasçet alıp, jwmıstan şıqtım.

Ahmetke, Mirjaqıpqa kelip, Mäskeudegi «Söz» gazetiniñ redaktorı Gayazğa arnap hat jazdırıp alıp, Älihan Bökeyhanovtıñ Mäskeudegi adresin alıp, oktyabr'diñ 15-teri şamasında Orınbordan Mäskeuge jürip kettim.

Mäskeuge kelip, adresi boyınşa Älihandı izdep tauıp aldım. Ol Orınbordan bwrın kelgen Hayretdin, qazaqşıl Hasenğalidıñ qay jerde ekenin biledi eken. Meni jetelep solarğa alıp bardı. Sol küni jatıp, erteñine zemgor wyımınıñ bastıqtarına barıp söylespekşi boldıq. Özim alıp baramın degen Älihan bizdi özi alıp barıp tanıstırmaqşı boldı.

Mäskeude

1916 jıl. Soğıs ılañı Mäskeuge azıraq tigeni sezildi. Erte twrmasaq nan ala almaytın boldıq. Türli kerekterdiñ kemistigi sezildi. Mäskeudegi … «Söz» gazetasınıñ redakciyasına hattı tapsırmanı Gayazdıñ keñsesine erteñ kel degeni …. Keşegi uäde boyınşa erte twrıp, Hayretdin Bolğanbaev, Hasenğali, men üşeuimiz Älihanğa bardıq. Älihan bizderdi ertip zemgordıñ keñsesine alıp bardı, bir bastıqqa kirdik, söylestik. Ol kisi: sizdi büginnen bastap jwmısqa kirdi dep esepteymiz, erteñ kelip aqşa alasız, kiim aluğa qağaz beremiz, sonı alasız, batıs maydanda raboçiiylar bar, solarğa jiberemiz, Minskide bizdiñ keñse bar, sonıñ qarauında bolasız, – dedi.

Erteñine barıp aqşa aldıq, oficerler magazini bar eken, soğan barıp qolımızdağı qağaz boyınşa 100 somnan pwl tölep, mwzday kiindik. Keñsemiz 100 somnan jalaqı beretin boldı. Solay etip Mäskeude 5-6 kün bolıp, Minsk qalasına jöneldik.

Noyabr' ayınıñ bas künderinde Minsk qalasına bardıq, erteñine zemgordıñ ondağı wyımına barıp, dokument qağazdarımızdı körsettik. Bizdi qabıl etti, dokumentterin tekserip, «küte twrıñız» degeni. «Minskiden 70-80 şaqırım jerde stanciya Molodejnıy bar, sol stanciyağa jaqın qazaq raboçiyları bar, soğan barasız» dedi. Solay etip, Minsk qalasında tağı 5-6 kün bolıp, Molodejnıy stanciyasına jöneldik.

Soğıstıñ üdep twrğan kezi, Molodejnıy stanciyasına nemister kelip alıp, tağı keyin azıraq şegingen eken. Molodejnıy stanciyasına barıp, vokzalğa tüstik, stanciya bwzılğan, qirağan körindi. Molodejnıy stansasınan 7-8 şaqırımday jerde zemgor wyımınıñ 7-drujina raboçiyları okop qazu jwmısında eken. Sol 7-drujinada bir mıñ kisi qazaq raboçiylar bar eken. Belgilengen ornımız sol qazaq raboçiylar twrğan 7-drujina edi. Molodejnıy stanciyasına barıp tüsip, stanciyada telefon bar, sol telefonmen söylesip, 7-drujinanıñ ştabınan kölik swradım. Kün boyına stanciyada otırıp, keşqwrım qarañğı tüskende kölik keldi. Tünde ştabqa bardım. Ştabtıñ bastığı erteñmen meni körip söylesti. «Osı jerde 4-5 şaqırımday jerde mıñ adam qazaq raboçiylar bar, solarğa barasıñ, ondağı raboçiylardıñ basında Berg degen degen uäkilimiz bar, Emdin degen … tağı basqa qızmetkerlerimiz bar, sondağı uäkilimizdiñ qarauında isteysiñ» dedi. Qasıma bir adam qostı. Qalıñ toğay ormannıñ işimenen jayau jürip kettik. Jolda baratqanımızda tas töbemizden nemisterdiñ eki aeroplanı wşıp, eki bomba jerge tüsti. Anaday jerden bwrqırap topıraq köterildi. Meniñ zärem qalğan joq, dir-dir qaltıradım. Biraq qasımdağı jigit: qorıqpa, bwnday bola beredi – dep meni jwbattı. 1916 jıl noyabr'diñ 15-teri şamasında 7-drujinadağı qazaq raboçiylar partiyasına bardım. Raboçiylardıñ basındağı Berg degen, Emdin degendermen söylestim. Qızmetkerler qatarında bir baraqtan orın berdi, ornalastım. Endigi jwmıs jwmıstağı qazaq raboçiylarmen tanısu, olardıñ jay-jağdayların bilu boldı. Özimdi tanıstıru boldı.

Qazaq jigitteri Aqtöbe uezi (Torğay oblısı) İ-İİ Börte bolısınıñ jigitteri eken. Bir mıñ jigit bir partiya raboçiy bolıp kelgen eken. Jigitterdiñ işinde orısşa bilgenderi bolmasa da, qazaqşa sauattı oqığandarı bar eken. Tanısıp bolğannan keyin jigitterdiñ meniñ aldıma qoyğan mäseleleri mınau boldı.

1. Biz din twtqan halıqpız, bizge bes uaqıt namazımızdı oquğa uaqıt berilsin. Namazımızdı oqıp beretwğın molla berilsin.

2. Tazalıq jağdayımız jöndelsin, doktor qarap, aurularımız bağılsın.

3. As-suımız köpşilik kuhnyadan ayırılsın. Özimizge tiis paek auqattı özimizdiñ belgilegen kisimiz tiisti jerinen eseptep alsın. Öz kuhnyamızda özimizden bolğan aspazdarımız pisirip, özimizge ülestirip beretin bolsın.

Bwl 7-drujinada zemgor wyımınıñ uäkil basşılarınan basqa raboçiylardı qay jağınan bolsa da baqılap basqarıp otıratın äskeri bir bölim de bar edi. Onda bir vzvod pa, otdelenie me äsker, 2 praporşik bar edi. Bwl eki praporşiktiñ bireui Ryabov degen tım qatal, aytqanğa tüsinbeytin, raboçiylardıñ jay-jağdayımen eseptespeytin qolaysız adam edi, al endi bireui Aleksandrov, bwrın mwğalim (uçitel') bolğan jigit, jaqsı jaylı jigit edi.

Qazaq raboçiylardıñ joğarıda söz qılğan talabın zemgor uäkiline, äskeri bölimşedegi praporşikterge aytıp söylestim. Mäsele qoydım.

Jigitterdiñ aldıñğı eki talabı köp söz bolmay-aq orındaldı, tez arada bes uaqıt namazına uaqıt berildi. Jigitterdiñ özderiniñ qalauı boyınşa aralarınan molla saylandı.

Kün sayın derlik fel'dşer ya sestra kelip qarap twratın boldı, auruları bolsa, ayırılıp balniske (bol'nica – aud.) alınatın boldı.

Al endi birinşi mäsele as-auqat mäselesin şeşu biraz qiınğa soqtı.

Biraq tap sol kezde köp wzamay Mäskeudegi zemgordıñ ortalıq wyımınan raboçiylardıñ jağdayımen tanıspaqşı bolıp eki adam keldi. Olardıñ bireui tatarlardıñ belgili jazuşısı Gayaz Smaqov, ekinşisi tatarlardıñ belgili bir adamı Sadri Maksudov degen edi. Gayaz Smaqov degenmen onıñ jazğan kitaptarın oqıp, onıñ üstine Mäskeuge alğaşqı kelgenimde Ahmet Baytwrsınovtıñ oğan jazğan hatın tapsırıp, azıraq tanıstığım bar edi. Gayazben ayırım oñaşalap söylesip, qazaq jigitteriniñ jay-jağdayın ayttım. As-auqat mäselesin tüsindirdim. Orısşa şala-şarpılau söylesip, tilim jetiñkiremey jür edi. Gayazğa tatarşalap bärin ayttım.

Gayaz Smaqov sol küni zemgordıñ uäkili, äskeri bölimniñ eki praporşigi bärimizdi özine şaqırıp alıp, meniñ şeşe almay jürgen mäselem – ashananı ayıru, paek, azıq-auqattı raboçiy jigitterdiñ özderi belgilegen adam alıp, öz arasınan aspazdarı bolu mäselesin qoydı. Bwl mäsele de jigitterdiñ öz talabına layıq şeşildi. Jigitterdiñ işinen paek, azıq-auqattı alatın adam saylanatın boldı, jigitterdiñ özderi belgilegen aspazdarı bolatın boldı.

Jigitter öz arasınan paek, azıq-auqattı alatın uäkilderin özderi saylap qoydı, aspazdarın öz aralarınan belgilep, solardıñ qolında pisken auqattarın jep, işken astarı boylarına tarağanday boldı. Azıq-auqat turalı narazılıq jeñil tarasıldı. Men bir tilmaş, qazaq jigitteri men äkimderdiñ arasında biriniñ sözin birine aytıp, şala-şarpı bilgen tilimmen söylesemin. Kündiz birden jwmıs istegen jerde bolsam, keşte birden baraqqa barıp jigittermen söylesemin. «Qazaq» gazetin, «Alaş» gazetin, «Ayqap» jurnalın aldıratın boldıq. Alıp twrdıq. Jigitter bes uaqıt namazın oqidı (bwl bir demalıs qoy). Maydandağı jigitterdi el de wmıtqan joq. 7-drujinadağı qazaq jigitterine arnalğan vagon-vagon azıq-auqat kelip jattı. Jılqınıñ sür etteri – qazı, qarta, qarın-qarın sarı may, tağı-tağılar. Bir-eki ret Minskige barıp, elden kelgen azıq-auqattı alıp qayttım. Jigitter özara bölisip alıp jattı.

Bwratana bölimi wyımdasuı

Bir küni Minskiden bir uäkil keldi. Bwl Husain Bekentaev degen edi. Özi Qostanaydıñ jigiti, student. Bwl Minskide wyımdasqan «Bwratana el» bölimi (inorodçeskiy otdel) degen wyımnıñ uäkili edi. Ol uäkil qazaq raboçiylardıñ twrmıs, jwmıs jağdayımenen tanısu üşin jiberilgen uäkil eken.

Husain Bekentaev 2-3 kün boldı. Qazaq jigitterdiñ hal-jağdayımen tanıstı. «Jwmıs, twrmıs jağdayıñız jaqsı eken» – dedi. Basqa drujinalarda jağday maqtanğanday emes degendi ayttı.

Namaz dep demalıs alğanımızdı, doktorlıq järdemdi jaqsılağanımızdı, ayırım kuhnya, bölek azıq pisiru, tağı sondaylarımızdı maqwl kördi. Jigittermen de söylesip, özi de jağdaydı tüsindirdi.

Bekentaevtıñ bir habarı: zemgordıñ qaptalında inorodçeskiy otdel wyımdasqanı, onıñ qazaq oqığandarınıñ jigerimen bolğanı, ol wyımnıñ jwmısı maydandağı qara jwmısqa alınğan qazaq jigitterine järdem, olardıñ jwmıs jağdayın, twrmıs halin jaqsartu ekenin ayttı. Bwl wyımnıñ basında Älihan Bökeyhanov otırğanın, onıñ töñiregine qazaq ziyalılarınıñ (intelligenciya) jinalğanın, Ahmet Baytwrsınov, Mirjaqıp Dulatov, Asfendiar Kenjin, Mırzağazı Esbolov, Mwqtar Samatov, Husain Bekentaev, Bekmwhambetov, tağı sonday-sonday oqığandardıñ kelgenin, oqıp jürgen studentterdiñ jinalğanın ayttı.

Mine, osınday jağdayda 1917 jılğa kirdik. 1917 jıl fevral' ayınıñ soñğı künderi, künde kelip twrğan poştamız joq boldı, gazeta, hat kelmey qaldı. Patşa taqtan tüsipti-mıs, jaña patşa boladı-mıs degen ızıñ habarlar jayıldı.

Marttıñ ekisi küni Berg degen basşımız meni şaqırıp alıp, «Minskige barıp qayt, gazeta joq, türli habarlar şığıp jatır. Gazetalar alıp kel» dedi.

Men marttıñ 6-sına deyin Minskide boldım. Älihan Bökeyhanov basında otırğan Bwratana bölimine bardım. Onda Älihan, Mirjaqıp, Kenjin, Esbolov, tağı basqalardı kördim. Älihan menen jay-jağdaydı 7-drujinadağı qazaq jigitteriniñ jağdayın swrastı. Bökeyhanovtıñ qolında «Russkoe slovo» gazetası bar. Sonı oqıp körip: Milyukov, Şingarev, Red(van)kolar meniñ joldastarım edi. Bäri ministr bolıp ketipti. Men bwl jerde ne qılıp otırğanım, – dep söz etti, küldi. 1917 jıl marttıñ 6 küni Minskide ükimet miting boldı. Men, Esbolov, Mirjaqıp üşeuimiz miting-demonstraciyağa qatınasayıq, köreyik dep şıqtıq. Minskiniñ ükimet maydanına bardıq. Maydanda mitingi boldı. Batıs maydannıñ komanduyuşiyi Alekseevtiñ bwyrıq taqırıbı oqıldı. Patşanıñ tüskeni aytıldı, jariyalandı.

Bir kezde qızıl jalau kötergen top-top bolıp, adamdar maydanğa kelip edi. Men onşa köp närseni biliñkiremeymin ğoy. Mırzağazı Esbolov «jüriñ, jıldam keteyik, qızıl jalaumenen raboçiylar şıqtı, bir soyqan boladı» dep alıp ketti. Biraq eşnärse bola qoyğan joq. Miting tınış tarqastı.

Kezekte twrıp birneşe gazetterdi alıp (barın) men sol küni Molodejnıy stanciyasına jaqın jerdegi ornalasqan jwmıs ornım 7-drujinağa qayttım. Jwmıs tamam etti, qızmet jürip jattı, maydanda ösek söz bastaldı.

1917 jıl aprel'diñ bas kezinde maydannıñ keyininde jwmıs etetwğın raboçiylar qaytarıladı degen habar boldı. Bastığımız bwl habardı Uaqıtşa ükimettiñ jarlığı dep jariyaladı. Bwl habardı, quanıştı habardı raboçiy jigitterge jetkizu, aytu kerek boldı.

Bwl habardı estumen jigitterdi jinap, ülken jinalıs qılıp, solarmen qatar otırıp jigitterge quanıştı habardı ayttım.

Jigitter asa quandı. «Al endi qaytatın bolsaq, sonıñ sadaqamız» dep molla men ekeuimizdiñ aldımızğa aqşanı üyip saldı.

Biraq jigitterdiñ aqşaların özderine qaytarıp berip, quanıştarına ortaqtastım, endi qalğan az künge tärtip saqtap, tınış jwmıstardı isteu kerek ekenin ayttım.

Qaytu habarın jigitterge aytıp jetkizumen birge sol küni «Qazaq» gazetiniñ redakciyasına, Talöpkedegi bir joldasıma telegram arqılı habar ettim.

Raboçiylardıñ qaytuına eldiñ quanışı da ülken bolğan. «Süyinşi» dep birtalay dünie jinap alğandar bolğan.

Elge qaytu habarı bolğannan keyin jwmısta jürgen meniñ de qaytqım keldi. Köp oylanbastan arız berip, 20 künge demalıs (otpusk) aldım. Solay etip otpuskige elge Talöpkege qaytıp keldim. Sol kelgennen qaytıp zemgor ştabına barğanım joq. Meni izdegen adam da bolğan joq…

Qoljazbanı oqığan

 G. Mırzağalieva

danakaz.kz