Jantemir Baymwhamedov: Goloşekinniñ aşarşılığında Qazaqstanda adam etin de jegen
kerey.kz
QazTAG – Mädina Älimhanova. 1920-şı jıldıñ soñındağı Qazaqstan Kompartiyasınıñ OK birinşi hatşısı Fillipp Goloşekinniñ reformasınan keyin bastalğan aşarşılıqtağı kanniballizm derekteri resmi qwjattarmen jäne fotosurettermen rastalıp otır. Biraq qazirgi zaman oqulıqtarına osı jäne basqa da derekter kirmey qalğan. Sondıqtan balalar men jastar üşin tanımdıq fil'mder eñ jaqsı oqulıq bola aladı, dep esepteydi «Almatı qwpiyaları» attı derekti fil'm avtorı Jantemir Baymwhamedov.
- Sizdi barlığı şoumen, äzilqoy retinde tanidı. Nege kenet siz Almatı qwpiyaların aşpaqşı boldıñız?
- Kezdeysoqtıq, absolyutti türde kezdeysoqtıq. Bir küni tañerteñ bizdiñ 28 gvardiyaşıl baqtı aralap jürip men beyitti kördim. Odan soñ onı Nikolay Dolmatovqa (jobanıñ teñ prodyusseri – QazTAG) körsetip, aytıp berdim. Oğan da qızıq boldı. Ol advokat bolğandıqtan Voznesen kafedraldıq sobordıñ kiltşisi Aleksandr äkeydi, soborğa 1970-şi jıldarı restavraciya jasalğanda jer astı üñgir joldardı aşqan adamdı taptı. Osı beyitter turalı aqparattı anıqtau barısında belgili bolğan närselerge özimiz de tañ qaldıq.
- Osı baqtıñ ornında ülken zirat bolğan deydi. Aytpaqşı, onı kezinde basqa jerge köşirdi me?
- Joq. Ol sol jerde. Aleksandr äkey aytqanday, 1998 jılı baqta jılu magistralın salıptı. Sol kezde bes beyit arşılıptı. Bireuinde jaqsı saqtalğan emen tabıt bolıptı. Aleksandr äkey onı aşıptı. Onda kiimi äli şirimegen oficer jatır eken. Osı baqtıñ qay jerin türtpeseñiz de, barlıq jerde beyitter boladı. Ol az deseñiz, biz Almatıda bwrın zirat qay jerde bolğanın bildik. Kelesi seriyalarında aytıp beremiz, adamdar tañ qalatın boladı. Olar Baytwrsınova men Timiryazeva köşeleriniñ qiılısında, «Ankara» qonaq üyi ornalasqan töbede 1960-şı jılğa deyin Alma-Atanıñ ortalıq ziratı bolğanın bile bermeydi. Tek 1964 jılı ğana onda asfal't salındı, al oğan deyin onda qiırşıq tas töselgen jol bolatın. Keyin 1960-şı jıldarı Taşkent köşesiniñ boyındağı (qazirgi Rayımbek dañğılı – QazTAG) zirattı aştı. Keñsay ziratı äli joq edi. Esimde bar, ekinşi sınıpta oqığan kezde, qalalıq MAI ğimaratı endi salınıp jatqanda, biz sol jerlerde hokkeydi adamnıñ bas süyekterimen oynaytınbız. Jäne onday jerler köp bolatın.
- Zirattar turalı seriyanı körsetu jıljımaytın mülik bağasına äser etpey me?
- Iä. Biraq ol turalı şınımen de aytpağan dwrıs, sebebi ol şınımen de bağağa äser etedi. Baqtağı beyittermen qıdırıp jüruge bolmaydı, sebebi kez kelgen beyit teris energiya berip, adamdı «sorıp» tastaydı.
Beyitten soñ adamdar üylerine şarşap keledi, ol baqtan soñ üylerine kelgen adamdar dau şığarıp, wrsa bastaydı. Beyitterge qarttardıñ barğanı paydalı eken. Mäsele beyitterdiñ sol qarttardan jaman energiyaların, auruların alıp ketetindiginde eken. Olarğa jaqsı. Al jastar ol jerde özderin jaqsı sezinbeydi, ol jastardıñ küşterin alıp qoyadı. Bizde ol jerde batareykalarımız tez otırıp, beyittiñ janınan arı-beri alıp jürgen georadarımız, kameralarımız öşip qaldı. Osı tüsirulerden soñ bizdiñ ärqaysımız qattı aurıp twrdıq. Aygül Atamqwlova (jobağa qatısuşı, ekstrasens – QazTAG) dwrıs aytadı: dwğa oqımayınşa, qwrbandıq şalmayınşa baruğa bolmaytın jerge barmau kerek. Al biz küldik. Osıdan keyin Aleksandr äkey motociklmen apatqa wşırap, jaraqat aldı.
- Iä, mısır piramidaları turalı da onda baruğa bolmaydı dep, perğauındardıñ qarğısı turalı da aytatın. Irımşıldıq… – Biz tüsiruler kezinde tonnel'derge kirdik, biraq tonnel'derge kiru öte kürdeli. Biz ol üşin äskerilerden OZK kostyumderin aldıq. OZK degenimiz himiyalıq qorğanısta kietin respiratorı bar kostyum. Nege? Sebebi jüzdegen jıl auası auıspağan üñgirde sañırauqwlaqtar payda boladı. Ol adamnıñ tınıs alu organdarına kirip, birneşe künniñ işinde onı o düniege alıp ketui mümkin. Jaqında kelesidey oqiğa orın aldı: Kiev-Peçera lavtrasında bitep, sılap tastağan joldar bar. Sonda dänekerleumen aynalısıp, temir tor jasap jürgen bir jwmısşı bir jerge kirip ketip, 3-4 künniñ işinde «küyip» ketken. Ol – sañırauqwlaq. Ol bärin de müjip jiberedi. Heops piramidasında da sonday bolğan. Mıñdağan jıl aua auıspaydı, sol jerde sañırauqwlaq pen sonıñ tozañı payda boladı. Sondıqtan ol perğauınnıñ qarğısı emes, qarapayım sañırauqwlaq. Sondıqtan auası köpten auıspağan bölmelerge tek respiratormen, mindetti türde himqorğanıs kostyumimen ğana tüsuge boladı. Bwl birinşi ereje.
- Ol qanday tönelder?
- Ol Voznesenskiy soborınan jan-jaqqa jer astımen ketetin evakuaciyalıq joldar. Ondağı eki jer astı jolı qwlap qalıptı. Jäne onda birnärse bar. Olar altın ikonalar deydi. Osı jerden Aq gvardiya qaşqan kezinde, olar sol joldardı ädeyi qwlatıp ketken deydi. Muzıkalıq aspaptar mwrajayı bwrın oficerler jinalısınıñ üyi bolğan, tipti revolyuciyağa deyin onda Jaña jıl qarsı alıp jatqanı turalı fotosuretter bar. Joğarğı oficerlik qwram altın jalatqan ikonağa sıyınğan. Al qaşqan kezinde olar onı qayda jasırğan bolar edi? Öte qarapayım: şirkeumen jer astı joldarına tüsesiñ de onı qwlatasıñ. Bir ret jarıp jiberseñ – boldı. Aytpaqşı, men tek tonnel'derdi ğana emes, wrıs bolğan jerlerdi, Furmanov kazaktar men general Annenkovtıñ jasaqtarın qualap tastağan jerlerdi de taptım. Ol oqsepkişterge qarsı zeñbirektermen atqılağan. Biz bwl jerde soğıs bolğanın bilmegen edik, biraq oqtan parşa-parşası şıqqan kazak dualı saqtalğan. Ondağı eskertkiş jermen jeksen boldı. Ol Şığıs aynalmalı joldıñ janında.
- Aytpaqşı, bol'şevikter turalı. Siz öz fil'miñizde arhiepiskop Pimendi WQT köşbasşısı Dmitriy Kihtenko öltirgen deysiz. Siz äkimşilikke Kihtenko atındağı köşe atın özgertudi wsınamısız?
- Olar onı onsız da tüsinetin şığar!
- Siz fil'm şıqqan soñ baqqa kürekterin arqalap, altın izdegen tolıp jatqan «Kihtenkolar» keledi dep qorıqpaymısız?
- Baq jaqsı qorğalğan, sondıqtan onda eşnärseni bayqatpay isteu mümkin emes. Biraq metall izdeuşilermen adamdar barıp jür.
- Onda nege kezinde sol sobordan jerge qwlatıp, Siz boljağanday, sol mañda kömilgen degen ülken qoñırau äli künge tabılmay keledi?
- Biz är türli metall izdegişterdi aldıq. Baq işinde metalldardıñ köptigin aytsañızşı!… Ekskovatormen alğaşqı mädeni 20 sm qabattı arşığan edik, köne uaqıttağı bir qwtı araq taptıq, esiktiñ köne twtqasın taptıq. Onda qanday zattar bar deseñizşi! Metall izdegiş onda şırıldap ketedi, onda baqtıñ barlığı qanday da metall zattarmen sebilgendey, qanday da zattar, sım ötkizgişter, käbilder. Naqtı altın men kümisti bayqay alatın naqtı metall izdegiş kerek… Biraq ol öte qımbat. Onıñ üstine qoñırau tereñge kömilgen ğoy, ülken apan qazıp, onı sonda iterip tastağan…
- Aqparat izdeu barısında siz tek qana kinofotoqwjattardıñ Qazmemmwrağatına ğana jüginbey, din qızmetkerlerine de, sonımen qatar ekstrasensterge de jügindiñiz. Sizdiñ jobañız kezekti «Ekstrasenster soğısına» aynalmay ma?
- Men şekten şıqpaymın. Bwl tarihi fil'm qazirgi jastarğa öte qızıqtı boladı, al men halıqtıñ meylinşe köbi qamtılsa deymin. Desek te mwnda mistika bar. Nelikten biz ekstrasensterge jügindik? Şou üşin emes. Biz «Ekstrasenster wrısın» ötkizgen joqpız, biz tonnel'ge kiretin jerdi tabuımız kerek edi. Ğılım kömek bere almaytın jerde osınday qasietteri bar adamdar kömektese alatın şığar. Biz Nikolay Dolmatov arqılı öte küştilerge şıqtıq. Viktor Aleksandrovskiy mısalı, ekstrasensorlıq qasieti küşti. Jäne qırğızstandıq Aygül Atamqwlovada bar. Ol ekeui öte küşti ekstrasenster. Özbekstannan bir äyeldi şaqırğımız kelgen edi, ol bas tarttı. Al Aleksandr äkeyge Pimenniñ mürdesi kerek jäne biz onı izdeudemiz. – Al eger ekstrasenster küş-quat tabatın bolsa, şirkeu qalayşa jedel äreket etedi?
- Küş-quattı ğalımdar tabadı. Ekstrasenster ol – tek şamalı kömek qana. Jäne, Aleksandr äkey aytqanday, barlığı Qwdaydıñ ieleginde. Qwdaydıñ kömegimen, ekstrasens-balgerler arqılı nemese tağı qalay bolsa da, äldekim bizdi bağıttaydı.
- Şouda ekstasensterge ne aytu kerektigin aldın ala järdemdesip aytıp beretindigi turalı köp äñgime jür. Siz şınımen eşqanday kömek bermediñiz be ebin tauıp?
- Bizde mülde basqaşa boldı. Biz şın adamdardı äkeldik jäne jüristiñ qayda ekenin naqtı swradıq. Olar bizge şamamen körsetti jäne bükil bağdarlama boyı olar bizdi jetelep jürdi. Men tağı bir märte aytamın: bwl şou bolğan joq. Bwl bizge tergeuge kömektesken jay ğana kömekşiler. Jäne, odan basqa, ärine, bwl qızıqtı. Ne degenmen, tılsım bar. Jäne eñ qorqınıştısı, biz osı jobamen aynalısa bastağan kezde, tüsirilim tobındağı ärqaysı belgili bir därejede zardap şekti. Biz negizinde jay ğana jibere salmaytın aumaqqa basıp kirgenbiz. Ol ıqpal etedi jäne äserin tigizedi. Ärdayım barlıq tüsirilim uaqıtında mistika orın alıp otırdı. Sondıqtan ekstrasenstersiz bolmaydı. Olar bwnı energetika deydi. Äzirge osınday äldeneni ölşeytin qwrılğılar joq.
- Tönelderdi sizderge ekstrasenster tauıp berdi. Endi birdeñeni izdeytin arheologtardıñ kezegi me?
- Tolıq kölemdi arheologiyalıq qazbalardı jürgizu üşin, qoğamdıq pikirdiñ qalıptasqanı qajet jäne sodan keyin barıp qana memorgandarğa hat jazu kerek. Sonda rwqsatnamanı alu jeñilirek boladı. Öytkeni sayabaqtı qazu ol – oñay närse emes, onıñ qauiptiligi sol orın ädemiliginiñ idilliyası bwzılu mümkindiginde. Qazu ol – ärqaşan problema.
- Bar jerdi qazudıñ qajeti joq qoy. Mineki Siz Almatı mañınan ataqtı reseylik «Jekswrındar» («Svoloçi») fil'minde körsetilgen oqiğalar bolğan lagerdi taptıñız ğoy, ras pa?
- Ras. Pogrebeckiy – bas al'pinist – onda 16 mıñ tau mergenderin dayarlağan. Gorel'nikte mektep onıñ dayarlauında boldı. Biz kelesi seriyada sol turalı bayandaymız. Sol «jekswrındardan» tek jalğız ğana jigit tiri qalğan körinedi.
- Onı tabu mümkin boldı ma?
- Joq. Ol 1990 jıldarı ölgen. Äri ol öte qatal zaqımdalğan, onıñ ne qolı, ne ayağı bolmağan. – Al Siz tek almatılıq qwpiyalardı aşudı qalaysız ba, älde basqa öñirler turalı da fil'mder tüsirgeli jatsız ba?
- Ärine! Eger bizdi respublikalıq arna alatın bolsa – quana-quana. Öytkeni men osımen Tarazda boldım, mağan ol jaqta Tarazdıñqwpiyaları bar ekenin ayttı – tamaşa taqırıp. Men Öskemen audanında boldım – pah, ondağı qwpiyalardı aytsañızşı! Bizdiñ eldiñ är qalasında belgili bir tarihi qwpiyalar bar. Mine solarmen aynalısatın bolamız. Biraq bastapqı 10 seriyanı biz Almatı jayında körsetkimiz keledi, al keyin respublikağa baramız.
- Fil'mniñ körsetiluine oray arheologiyalıq qazbalar jürgizuge ıñğaylı köptegen orındar turalı aqparat payda boladı. Arheologtardıñ mwnday jwmıs kölemin orındaytın şaması kele me?
- Bilmeymin. Qoğamdıq pikir qanşalıqtı küşti bolsa, nätije sonşalıqtı boladı. Sondıqtan men bwl fil'mdi köpşilik te, äleumettik jeliler de qoldaydı dep ümittenemin. Eñ qiın qazbalar Voznesenskiy soborında ötui tiis. Mine eger bizge ol jaqta zertteu jürgizuge rwqsat etse, biz osınıñ bärin birden körseter edik.
- Onday jerlerdi, bälkim, tağı köptep tabuğa bolatın şığar. Jäne olar turalı aytuğa da. Al sosın olardı kim qorğaytın boladı? Bwl sayabaq emes qoy…
- Men tarih fakul'tetinde oqıdım ğoy jäne arheologiyalıq qazbalarğa qatısqanmın. Student bola jürip, biz qazir QazWU-da jäne memlekettik mwrajayda twrğan zattardı taptıq. Qorğalmaytın orındardı bilemin, biraq olardıñ äleueti sonday ülken. Mısalı, Balasağwn – Wlı Jibek jolında twrğan qala, ol Jambıl oblısı. Biz onda qazbalar jürgizdik. Jäne onda saqtalğan şahristan, zındandar bar twtas qalaşıq bar. Jäne ol jaylı eşkim bilmeydi jäne onı eşkim de tüsirmeydi. Biz baratın bolamız. Ol üşin ne qajet? Qanday da bir qoldau qajet. Sebebi osınıñ bärin öz aqşama özim jasadım. Bwl paydasız. Al negizi, bwnımen televidenie aynalısuı tiis. Ol osınday bağdarlamalardı satıp aluğa nemese özi şığaruğa tiisti. Mine qazir mına fil'mdi körsetkim keledi jäne äldebir telearna mağan operatordı, montajdauşını bersin, biz ekspediciyalarğa şığıp, emin-erkin tüsirip qaytuımız üşin. Al qazir eşqanday qarjılandıru joq, atımen.
- Al studenttik emes jıldarı, Siz memlekettik kinofotoqwjattar mwrağatında fil'mge arnalğan mağlwmattarmen jwmıs istep jürgen şaqta Sizdi qanday derekter bärinen köbirek qayran qaldırdı? – Aştıq fotosuretteri. Ondağı körgenim barıp twrğan qorqınış bolatın. Balalar, eresekter, dalada şaşılıp jatqan süyekter. Olardıñ tım köp edi! Adam jegiştik (kannibalizm) derekteri bolğan. Jay ğana jep qoyğısı kelgen kişkentay qız balanıñ fotografiyası boldı. Onı komissarlar qwtqarıp qaldı. Kannibalizm Qazaqstanda bolğan. Ğabiden Jäkeev (prodyuserles – QazTAG) te osı kezeñdi zerttep jür jäne biz onımen birge Qazaqstandağı aşarşılıq jayında jeke hikaya tüsiretin bolamız.
- Siz qalay oylaysız, osı derekterdiñ köpşiligi nelikten Qazaqstan tarihınıñ qazirgi oqulıqtarına enbegen?
- Bilmeymin. Onıñ nege kirmegenin tüsinbeymin de. Biraq, sirä, bwl oqulıqtarğa qosılatın şığar, öytkeni, eger biz qazir osınıñ bärin körsetip bastasaq, onda bälkim tuğan jer tarihı boyınşa üzdik qwral mına osınday bağdarlama bolatın edi. Ol jastar üşin, balalar üşin qızıqtı boladı. Olar sonımen oqitın boladı. Biz ne degenmen şındıqtı aytamız. Bizge halıqtı Qazaqstannan köşiru turalı Beriyanıñ qolı qoyılğan qwjattardı körsetti. 1953 jılı, Stalin ölgen kezde, şeşender men käristerdiñ bir böligi öz otandarına ketti. Mine qalay, Beriyanıñ olardı keri qaytaruğa qol qoyğan bwyrığı bar. Öte köp qwjattar bar, twtas tomdar. Eger olardı qaza berseñ, äli qanşa fil'm jasauğa boladı…
- Fil'm jwmıstarın ayaqtağannan keyin, oqulıqtar men mektep bağdarlamasına tiisti tolıqtırular engizu üşin, bilim ministrligine jüginesiz be? – Bilim ministrliginiñ özi, osı fil'mdi qarap, qanday da bir qadamdar men äreketter qabıldaydı dep oylaymın, eger ol bwğan müddeli bolsa, eger ol öz isiniñ käsipqoyı bolsa.
- Tarihşı retinde mağan aytıñızşı, desek te nege sonşama jıl bwlbağıttağı zertteuler bir orınnan qozğalmadı jäne oğan degen qızığuşılıqtı oyatu üşin osınday fil'mdi tüsiruge tura keldi?
- Al eşkim de bilgen joq. Eşkim de şirkeuge kirmeydi ğoy, eşkim de din qızmetşisimen söylespeydi. Al biz äñgimelestik, anıqtadıq jäne öte qızıqtı aqparat berdi bizge.
- Swhbatıñız üşin raqmet!
kaztag.info
Pikir qaldıru