Bügingi  XXI ğasırdağı älem kartasındağı täuelsiz memleketter qatarında Qazaqstannıñ alar ornı erekşe. Ol älemdegi territoriyası jağınan alıp memleketter qatarında alğaşqı ondıqqa kiredi.

El territoriyasındağı qazba-baylıqtar da jeterlik. Mwnıñ barlığı qazirgi tañda elimizdiñ täuelsizdiginiñ bekip, mäñgilik memleket boluına birden-bir jağday jasauda. Osınşa baylıq iesiniñ qazaq ekeni de dausız, oğan eşkim de kümändanbaydı. Köne zamannan büginge deyin qazaq halqı Edil men Altay aralığında köşip-qonıp, talay arpalıs zamandı ötkizip, özine mäñgilik atameken jasadı. Asanqayğı izdegen qazaq üşin jerwyıq ta osı jer boldı. Ärine, tarihta wlan-baytaq jerimizdi meken etken qanşama taypa men wlttıñ bolğanı belgili. Äytse de, olardıñ bazbireuleri öz damularında özge mıqtılarına qosılıp, tüpki negizin joğalttı. Özgeleri alıp imperiyalardıñ qwramına kirdi, memlekettiligi joyıldı, olardıñ mädenietin qabıldadı, az wlttıñ tili, dini jäne dili joğaldı. Al qazaq wlttıq erekşeligin ğana emes, sonımen birge tilin, salt-dästürin, atamekenin  saqtap, jaña ğasırda  täuelsiz memleket retinde älemdik qauımdastıq qatarınan layıqtı ornın aldı. Bwl arada söz joq, biz körşiles alıp elderdiñ jürgizgen sayasatın jii eske alıp, jürip ötken joldarımızdan  ünemi tağılım aluğa mindettimiz. Öytkeni, olar öz damuında talay wlttı özine siñirdi, memleketterin joq qıldı, olarğa degenderin jasattı. Köp alısqa barmay, keşegi atı alısqa jetken Qazan, Astrahan, Sibir handıqtarı, Noğay ordası, Joñğar memleketi tarihına nazar audarsaq jetip jatır. Olardı körşiles alıp imperiyalıq elder özderine tükpilikti qosıp aldı. Osınşa memlekettermen körşiles twrğan qazaqtardı ne qwtqardı? Bizdiñşe, wlan-baytaq territoriyanı mekendegen sonau saq, ğwn, üysin, qañlı, wlı iozı, alandardan bastauın alatın keyingi Altın Ordanıñ negizin qwrağan qıpşaqtardı, olardıñ jalğası qazaqtardı qanday qiın-qıstau zamanda da işki wlttıq birlik, özara senim, tağdır twtastığı saqtay bildi. Altaydan Edilge deyingi aralıqta tübi bir türki tildes halıqtar ornıqtı, olar şaruaşılıq, mädeni, tildik wqsastıqtarın saqtap qana qoymay onı damıta tüsti. Moñğoldar şapqınşılığı da işki twtastıqqa tübegeyli betbwrıs äkele almadı. Joşı wlısı, Aq orda, Özbek wlısı, sayıp kelgende, Qazaq atauımen alğaş ret payda bolğan handıqtıñ qwrıluına ıqpalın tigizdi. 1465 jılı qwrılğan Qazaq handığı wzaq jılğı tabiği damudıñ zañdı nätijesi boldı.  Tarihşı Zardıhan Qinayatwlı: «Al Qazaq memleketi, qazaq wltı Joşı wlı­sınıñ äskeri sol qanatı, Aq Orda däui­rinde «Alaş Eli», bileuşisi Orıs han – «Alaş han» atandı. «Alaş» atauı qazaq atauınıñ tikeley balaması. Bwl men aş­­qan jañalıq emes, onı Qadırğali Ja­­layır, Ş.Uälihanov, Mäşhür Jüsip Kö­peevter äldeqaşan aytıp ketken. Bwl turalı parsı, moñğol, orıs derekterinde jet­kilikti materialdar bar. Biraq Qazaq handığı qazaq memlekettiliginiñ bastauı da, soñ­­­ğısı da emes. Saq, Üysin däuirinen bas­tap, büginge deyin ösip-önip kelgen di­na­mikalıq qw­bılıs», – dep tüyindeydi (MINBER Wlttıq internet gazeti. -2013. -2 naurız). Sonımen 550 jıldığın atap otırğan Qazaq handığı qaynar bastauın bügingi Qazaqstan territoriyasın sonau köne zamannan köşip qonıp, twraqtı mekenge aynaldırğan taypalardan, olar qwrağan memleketterden aladı.

Jer betindegi barşa halıqtarday qazaqtar da öz damuında tabiğat sırın tereñ meñgeruimen qatar, onıñ zañdılıqtarın igerdi. Sodan barıp  el boludıñ, onı basqarudıñ özindik erekşelikterin qalıptastırdı. Bizdiñşe, onıñ bastaması ortağasırlıq türkilerdiñ memlekettik instituttarınan,  Altın Ordanıñ äskeri basqaru jüyesinen alındı.  Wlı dalanı basqarudıñ ğasırlar boyı qalıptasqan jüyesin paydalana otırıp, qazaqtar bwrınnan qalıptasqan  atalıq dästürdi jañğırttı. Sonıñ nätijesinde jeti atalıq basqaru ürdisi wrpaqtar sanasına siñirildi. Mine, osı ürdis qazaq qoğamındağı memlekettik qwrılımnıñ özindik erekşelikterin qalıptastırdı. Sayıp kelgende, basqarudıñ jeti satısı – auıl, ata aymaq, ru, arıs, wlıs, jüz, handıq qazaq ömirine berik ornıqtı. Bir kezeñde eñ jaqın, qandas tuıstardan twratın auıldıñ jeti atağa deyingi bauırları qwraytın birneşe auıldarımen qosılıp ata aymaq, sodan on üş, on bes ata aymaq birigip birtwtas rudı, olar köbeyip arıstı qwradı. Olardı auıl bası, aqsaqal, wlıs bası basqardı. Keyin ülken rular wlısqa, birneşe wlıs jüzge birikti. Arısqa swltandar, jüzge handar jauap berdi. Soñında  barlığı  birtwtas handıqta jinaqtalıp, olardıñ ökilderi qatısqan arnayı şaqırılğan Qwrıltayda Wlı qağandı nemese Wlı handı sayladı. El saylağan qağan nemese han köne türikterdiñ eskertkişterinde birin-biri tolıqtırıp layıqtı orın aldı. Elbasın köktürikter, wyğırlar, hazarlar, avarlar, türgeşter qağan, bwlğarlar, kuman-qıpşaqtar, peşenektar han atağan.  Osılayşa tömennen joğarığa qaray basqaru jüyesin saqtağan Qazaq handığı dala demokratiyasınıñ sara jolın jalğastırdı. Handıqtıñ irge tasın atalastar qwrağan rular, olar birikken jüzder qwradı.  Mwnı eskergen Qwrbanğali Halid: «Qazaqiyanıñ negizi – üş jüz» – dep anıqtağan-dı (Halid Q. Tauarih Hamsa, 50 b.).  Qazaq şejireleriniñ de qazaq jüzderiniñ negizgi bastauların bir atadan izdeuiniñ özi işki twtastıqtı bildiredi. 1876 jılı Mekkeden Qwnanbay, Mırqı, Dosjan  haziretter alıp kelgen şejirede Qazaq-Alaştan Aqarıs, Janarıs, Bekarıstıñ, Mwsa Şormanov jasağan şejirede qazaqtıñ tüp atası Qwtannan Aqjol, Alşın, Üysinniñ, Wlı jüz şejiresindegi Alaşa hannan Bayşora, Janşora, Qaraşoranıñ  jan-jaqqa tarauı üş jüzdiñ irge tasınıñ qalanu joldarın ayğaqtaydı. Büginge deyin qazaq ruları osı atalardan örbip, ösip-önip onı wrpaqtan-wrpaqqa tarattı. Belgili ğalım J.Artıqbaev: «Rulıq qatınastardıñ qalıptı jüyesi – qazaqtıñ qoğamdıq tärtibiniñ, äkimşilik jüyesiniñ, etno-äleumettik ömiriniñ irge tası. Qazaq wğımındağı ru – tek genealogiyalıq qatınastardıñ alğı şartı ğana emes, ol – tarihi qwbılıs. XVIII ğ. qazaq işinde keñ tarağan añız-äñgimeler qazaq rularınıñ barlığın bir ortaq bastaudan şığaradı. Onıñ bir ayğağı är türli derekterde qazaqtardıñ «alaş wlısı» atanuı», – dep qorıtadı (Artıqbaev J.O. Qoğam jäne etnos, 157 b.).

Soñğı kezeñde baspasöz betterinde «Tağı bir aqtañdaq: qazaq tarihşıları «jüz» turalı qate pikir aytıp jür. Qazaqta ejelden «jüz»  bolmağan, qayta «jüzdik» sarbazdar bolğan. «Jüz» atauı 1803 jılı payda bolıptı. Ol kezde barlıq qazaqtıñ basında Täuke han twradı. El atauı «Ülken orda, Orta orda, Kişi orda» dep ataladı.YAğni, üşeui – üş memleket. Biraq üşeui de Täuke hanğa qızmet körsetu üşin, jıl sayın jüzdik äsker salığın berip otırğan. Demek, «jüz» atauı osılay payda boladı. 1803 jılı Bökey ordası qwrılıp, şeneunikter Sank-Peterburgke hat jazıptı. Sonda patşağa qazaq halqın wsaqtap körsetu üşin, onıñ memleketin moyındamay, «Orda» degen ataudı «jüzdikpen»   auıstırıp jazadı. Mine, bizge «jüz» atauı osılay kelipti. Men bwl sözdi mwrağattardan tapqan derekterge süyenip aytıp otırmın» degen pikirler nasihattala bastadı (Nasenov B. Qazaqta jüz bolmağan // Nasenov B. HÜİİİ tom-HHHİİİ kitap, 11 b.).  Sonımen qazaqta jüzder bolmağan ba, bolsa, qanday dälelder bar?

Aldımen, tarihşı ğalımdarğa tanıs Qadırğali bi 1602 jılğı eñbeginde «Alaş mıñınıñ»  üş iri sanğa, yağni üş jüzge bölinetinin jazğanın alğa tartamız (Sızdıqova R., Qoygeldiev M. Qadırğali bi Qosımwlı jäne onıñ Jılnamalar jinağı, 44 b.). 1910 jılı Qwrbanğali Halid: «Qazaq üş jüzge şamamen 1300-1400 jıldarı bölingeni bayqaladı. Al «Mustafadul-Ahbarda» bwlay bölinui 1680 jıldarı dep avtor teksermey, anığına jetpey jazıp jibergen. Qazaq nassabşıları jüz, eki jüz jılğı isterge talasıp otırmaydı. Uaqiğa mıñ jıldan beri bolsa da, işinde jürgendey bile beredi. Üş jüzge bölinui mıñnan arı, tipti qazaq atauınan da köne ekenine işarat etse kerek»,  dey kele «Qazaqtıñ üş jüz ataluı Jänibek hannan bastalatının» anıqtaydı. Avtor  IH ğasırdağı at-Tabari, Jüsip Balasağwnidan bastap, HH ğasırğa deyingi aralıqtağı eñbekterge arqa süyegen. Zertteuşi «Üş jüzdiñ joğarıdağı jazılğan hikayalardan bayqağanda üş wldıñ atı ekendigi, bolmasa olardı üşke bölgende äkimderine berilgen mansaptıñ ataluı ekendigi tarihi şındıq. Reseyde ağa swltan, Qıtayda uañ, küñ siyaqtı, arabşa jüz degeni – bölşek, top mağanasında aytıluı aqılğa siyadı», – degen toqtamğa keledi(Halid Q. Tauarih Hamsa, 66, 234 b.).   1762 jılı jazılğan Qıtaydıñ «Siyuy tu çji» nemese «Batıs ölke kartaları men sipattamaları» attı tarihi şığarmasında «Bastapqıda Abılay han Çun'denağa: «Joñğarlardıñ tört oyrattan qwralğanı siyaqtı, bizdiñ qazaqtar da öz işinen üş jüzge bölinedi. Sonıñ işinde Orta jüzdi men basqaramın. Bwdan basqa Wlı jüz ben Kişi jüz degen eki jüz bar, ol eldi meniñ tuısqan bauırlarım bileydi. Olarmen barıs-kelis, ortaq mämilege kelip otıramız» dep tanıstırğan edi», – degen joldar bar  (Qazaqstan tarihı turalı Qıtay derektemeleri. İ t., 219 b.).  Bwl pikirlerdi 1756 jılı qaytıs bolğan Qazıbek bidiñ qızı Mäñkeniñ joqtauındağı «Üş jüzdiñ wlı jinalsa, Aldıñnan keñes tarqağan»,  1847 jılğı Süyinbay men Qatağannıñ aytısındağı öleñ joldarı däleldey tüsedi. Süyinbay aqın qırğızdıñ manabı Ormanhannıñ şeşesine bergen asındağı Qatağanmen aytısında twtas üş jüzdiñ birligi men tirligin, olardıñ qwramın jäne territoriyalıq ornalasu jağdayın jete taldauı jüz atauınıñ qazaqpen birge jasap kele jatqanın däleldeydi. Bwl arada Ş.Uälihanovtıñ kezinde orıs zertteuşileri Ritter men Georgidiñ Wlı jüzdi buruttarğa (qırğızdarğa) qosıp, onı Orta jäne Kişi jüzderden böluin sınğa alıp,  «Qırğız-qaysaq ordasınıñ Wlı, Orta jäne Kişi jüzderi birtwtas qazaq halqın qwraydı» dep däleldeuin erekşe atap ötken jön (Vostrov V.V., Mukanov M.S. Rodoplemennoy sostav i rasselenie kazahov (HİH –naçalo HHv.). 2-oe izd. dop. Astana, 2007, s.19.].

1731 jılı qazaqtarmen kelissözge kelgen A.I.Tevkelev tabın Bökenbay batırdan qazaqtardıñ Wlı jüz, Orta jüz, Kişi jüz bolıp üşke bölinetinin estip, jazıp alğanımen, onı Ülken orda, Orta orda, Kişi orda dep özgertip öz jazbasına engizedi (KRO İ, s.62.). Mine, osıdan bastap orıs şeneunikteri özderi tanığan  Qırğız-qaysaq ordasın üşke bölip, Ülken orda, Orta orda, Kişi orda atauın tükpilikti engizedi.

Tarihşı Zardıhan Qinayat: «Qazaq jüzderin «Äskeri jüzdik» nemese «Üş orda» dep tarihi oydı tığırıqqa tiregen – tağı da orıs tildi ädebietter. Qazaq jüzderiniñ tarihın äskeri jüzdik (sotnya) nemese qazaq şejireleri siyaqtı san jetkisiz atalıqtardan izdeu – tarihtı adastıratın jol. Orıstıñ «sotnya» degeni – ejelgi türkilerdiñ «Juz» sözin orısşalağan mehanikalıq audarması. Al türkilerdiñ «Juz», qazaqtardıñ «jüz» sözderiniñ naqtı mağınası – cifrlıq jüz (100) emes, bağıt-bağdardı bildiretin («ortaq jatqan Üysinim, Dulatım tağı bar, arı barsaq, Qıpşağım» degen siyaqtı) wğım», – dep qorıtadı (Añız adam. -2012. №24, 30 b.).

Sonımen birtwtas Qazaq handığı üş jüzden qwraldı. Jüz wlan-baytaq territoriyanı türki zamanınan bwrın qalıptasqan el basqarudağı äleumettik-ekonomikalıq, sayasi mäselelerdi üylestiretin, keñ-baytaq jerlerin tabiği-geografiyalıq erekşelikterine qaray üşke bölingen birlestik boldı. Onıñ är böligin qazaqtar «jüz» atağan. Tabiğattıñ zañdılığına säykes, olardı şığıstan batısqa qaray sanağan: Wlı jüz, Orta jüz, Kişi jüz. Bwlayşa bölinistiñ bastı maqsatı özara baylanıstı retteu, işki birtwtastıqtı saqtau jolındağı is-äreketterdi üylestiru edi. Jüzder jeke handar arqılı basqarıladı. Olar el senimine ie bolğan Bas hanğa bağınadı.

Qazaq handığınıñ negizgi tiregi sanalğan ata aymaqtı, rulardıñ bölimderin  aqsaqaldar basqaradı. Aqsaqal degenimiz – auıldıñ ülkeni ğana emes, onıñ körgen-bilgeni köp, aynalasına aytarı bar, köpşilikti bastay alatın, eldiñ danagöyi. Onıñ özin de rulastarı saylaytın. Qazaq tarihınıñ bilgiri H.Dosmwhamedov: «El bilegen aqsaqaldar da eldiñ tilegin tilep, eldiñ joqşısı boldı. Aqsaqal bolu, bi boludıñ özi eldiñ saylauınan bolğandıqtan, bwlar elden bölinip kete almaytın», – degen bolatın (Dosmwhamedwlı H. Isatay-Mahambet. Almatı, 1991, 44 b.]. «Dala uälayatı» gazetinde jarıq körgen maqalada «Bwrınğı uaqıtta qazaq arasında köpten kele jatqan qwrmetti adamdar bilik aytadı eken. Är twqımnıñ, ruınıñ öz aldarına aqsaqaldarı boladı eken, aqılşı basşı bolıp jüretin» dey kele,  olardıñ bilimdi, aqıldı, ädiletti, qazaqtıñ ädet, räsimderin tegis bilui, är jwmıstı qara qıldı qaq jarıp, ornına keltirui tiistiligin alğaşqı orınğa qoyadı. Aqsaqaldardıñ qadir-qasietine şeksiz sengen halıq olardı bi sayladı. Mine, osı aqsaqaldar men biler qazaq ruların basqarumen qatar, el işindegi dau-damaylardı şeşti, olardıñ şeşimine handar da qarsı kelmegen. Öytkeni «Jeti jarğı» zañında «daudı şeşu biler men aqsaqaldarğa jükteledi», «bilerge bilik aytqanı üşin kesilgen maldıñ onnan biri tiisili» dep anıq jazılğan. Bwğan qosa,  handıq bilikti qalıñ köpşilikpen aqsaqaldar men biler baylanıstırdı. YAğni, olardıñ qolında külli qara qazaqtıñ tağdırı jattı. Qazaq erekşeligin eskergen «Jeti jarğı» el twtastığın saqtau maqsatında «handar men swltandar, aqsaqaldar men rubasılar jıl sayın küzdiñ küni dalanıñ orta kindigine qwrıltayğa jinalıp, halıq mäselelerin talqılauı tiis» degendi ornıqtırdı. Qazaq qoğamındağı osınday işki birlikti tereñ sezingen Şoqan Uälihanov: «Jüz ben jüzdiñ, jüz işindegi rulardıñ bir-birimen arasındağı qatınas nağız tığız tuısqandıqqa säykes, al rulardıñ öz jüzine degen qatınası balanıñ äkege qatınasınday, al jüzdiñ ağa ruına jienniñ nağaşığa qatınasınday», – dep sipattadı (Valihanov Ç.Ç. Sobr. Soç. İİ t., s.148.). Sayıp kelgende dala demokratiyası joğarı bilikti halıqpen sanasuğa mäjbür etti. Öz kezeginde rular işki tärtipti saqtauğa, özara qarım-qatınastı jüzege asıruğa jauaptı boldı. XVIII ğasırdıñ alğaşqı jartısında A.I.Tevkelev: Kişi orda (derekte solay -Ä.M.) tek alşın taypasınan twradı, al «alşın ekige, yağni qarakesek pen baywlına bölinedi», al wsaq jeti rudı Täuke han bir topqa biriktirip, alşınğa qosqan», – dep anıqtap, olardıñ bir atağa nemese ortalıqqa birikkenin däleldegen bolatın (KRO İ, s.406.).  Qazaq tarihındağı Töle, Qazıbek, Äyteke biler twtastay el twtqasına aynalar jolda, aldımen, öz atalastarı aldındağı tälim-tärbieden, keyin uaqıt sınınan ötti. Sonıñ arqasında qazaq bileri dala demokratiyasınıñ  negizgi kindigine aynaldı. Qazaq şejiresindegi Sırım batırdıñ wlt-azattıq küres bastauında bedeldi Kişi jüz bileri Qaraköbek, Aldar, Şoytas, Itemgen, Twrmambet, Baraq  bilerge kelip  aqıldasuı biler keñesiniñ mañızdılığın ayğaqtaydı. Bilerdiñ öz atalastarı arasındağı  qadir-qasieti köpşilik senimine wlastı, arağa uaqıt sala el qwrmetine bölentti. XIX ğasırdağı orıs şeneunigi d Andre biler tarihın zerttep, olardıñ bedeli swltandarğa qarağanda joğarı dey kele, biligi baylığında emes, kerisinşe,   ädilettiligine sengen halıq seniminde ekenin tañdana jazğan-dı. Söytip tarihımızda aqsaqaldar institutınan bastau alatın biler institutı mıqtap ornıqtı. Şıñğıs han zamanındağı Mayqı biden  bastap biler «han ataulınıñ qazığı, qara bwqaranıñ azığı» bola bildi. XVII ğasırda ömir sürgen Mahmwd ibn Uäli öziniñ «Bahr äl-asrar fi manaqib äl-ahyar» attı eñbeginde «Joğarğı märtebeli ämirler men elge sıylı, pendäui tirlikten azat adamdardıñ» barlığın bi dep  anıqtağan-dı. Qarapayım halıq ortasınan şığıp, handardı auzına qaratqan olar işki twtastıq pen birliktiñ kepili boldı. Ejelgi türki däuirinen bastauın alatın «bek», keyin «bi» sözderi basqaru, bileu, bilik etu wğımdarın bildirgen. Ş.Uälihanovtıñ özi «bi» söziniñ negizgi mağınası «sottı» bildiretinin atap körsetken-di (Orazbaeva A. Dästürli qazaq qoğamına tän biler institutı, 55-57 b.). Attarı añızğa aynalğan Töle, Qazıbek, Äyteke bilerdiñ töreligine bas igen Qazaq handığı XVII – XVIII ğasırlardağı alasapıran kezeñde el birligin saqtadı. 1753 jılı 11 naurızda orıs ükimeti Qazıbek bidiñ bükil Orta jüzdegi eñ bastı bi bolıp tabılatının, oğan Äbilmämbet hannıñ, Abılay hannıñ, basqa da wlıstardıñ swltandarı men el ağalarınıñ ärqaşanda kelip, ärtürli ke­ñes­ter alatının, tipti Qazıbek bidiñ keli­si­min­siz Orta jüzde birde-bir mañızdı mä­sele şe­şil­meytinin anıqtaydı (KRO İ, s.648]. Tarihta biler sotınıñ da atqarğan mañızdı qızmetteri belgili. Bir ğana Äbilqayır hannıñ ölimine baylanıstı wyımdastırılğan biler sotı şeşiminiñ özi tübinde el birligin saqtauğa bağıttaldı. Qazaq bileri sot isterimen qatar eldiñ sayasi-diplomatiyalıq, äkimşilik mäselelerin şeşude de sübeli röl atqardı.

XVIII ğasırdıñ erekşeligi qazaq bileriniñ özge eldermen tikeley baylanısqa şığuı deuimizge boladı. 1744-1745 jıldarı Qazıbek bi eki ret Orınbor äkimşiligine hat joldaydı (RF OROMM 3 q., 1 t., 8 is, 110-113 p.). Mwnday baylanıstardı kezinde Töle bide paydalanğan-dı. Bastı maqsat joñğar şapqınşılığınan qorğanu bolatın. Degenmen osınday hat almasular keyinirek jappay dästürge aynaladı. Onı orıs sayasatkerleri keñirek qoldap, dästürli basqaru jüyesin älsiretuge, bilerdi handarğa qarsı qoyuğa paydalanadı.

Bilerdiñ adami jäne memleketaralıq qarım-qatınastağı şeberligi qazaq eliniñ sırtqı sayasatında ayqın körinis taptı. 1755-1799 jıldarı Qıtay patşasına jiberilgen 26 qazaq elşiligine 9 bedeldi biler bas bolğan. Olar  Ömirtay, Dosay, Qwttıbay, Mamıq, Baytwrğan, Otarşı, Bwqar jırau balası Jarılğap,  Qaratoqa biler. Solardıñ işinen Baytwrğan bi 1764 jılı Qıtayğa qarsı odaqtas izdegen Abılay han atınan Auğanstanğa da attanğan-dı (Qazaq etnografiyası: etnos jäne qoğam. Qarağandı, 1995, 263-266 b.). Qıtaylıqtar  83 jastağı Töle bidiñ qwzıretin Jolbarıs hannıñ wlı Äbiliz hanmen salıstırıp,  «Batıs bölik qazaqtar men Taşkent jerindegi basqaru isiniñ barlığı Töle bidiñ qwzırında eken, özge qolbasşılar men bwqaralardıñ barlığı Töle bidiñ biligine boyswnadı eken» degen qorıtındı şığarğanı bar  (Qazaqstan tarihı turalı Qıtay derektemeleri. İİİ t., 56, 60 b.).

Mwnıñ özi biler institutınıñ handıq basqaru jüyesinde han, swltandar tärizdi äleumettik toptardan keyin ornalasqanımen, el işindegi salmağı jağınan olardan kem tüspegenin ayğaqtaydı. Olar eldiñ temir qazığı boldı.

Qazaq qoğamında bilermen qatar batırlar institutı da layıqtı ornın taptı. Batırlar öz bastauın, bizdiñşe, adam balasınıñ jer betinde payda bolu kezeñinen aladı. Öytkeni qay zamanda da eldi bastaytın, qorğaytın twlğa kerek. Osınday adamdar «er», «batır», «bahadür» atalıp, erekşelene bastadı. Köne türki zamanında batırlar institutınıñ belgileri anıq körinedi. Bilge qağannıñ memleket basşısı, äri qolbasşı, Kültegin qağannıñ  batır, Tonıköktiñ batır, şeşen, äri danagöy retinde sipattalıp, bizge jetui joğarıdağı pikirdi däleldey tüsedi. El aldına şıqqan batırlar äskeri qolbasşılıq, jauıngerlik qızmetpen qatar, diplomatiyalıq-bitimgerşilik isterge aralastı. Olar Ş.Uälihanov jazğanday «batır qazaqtardağı rubası, swltannan keyingi birden-bir ülken qwrmetti adamı, bwl eñ bedeldi adam» retinde moyındaldı (Valihanov Ç.Ç. Sobr. Soç. T.4, s.95). Batırlar ärbir rudıñ birliginiñ kepili bola bildi. Olardıñ bastauımen qazaqtıñ soğıs öneri qalıptastı. XVII-XVIII ğasırlarda el täuelsizdigine qauip töngen şaqta Jalañtös bahadürdiñ, Bökenbay Qarawlınıñ, Eset Kökiwlınıñ, Jänibek Şaqşaqwlınıñ,  Bögenbay Aqşawlınıñ (Qanjığalı Bögenbay – Ä.M.), Qabanbay Qojağwlwlınıñ, Rayımbek Hangeldiwlınıñ, Naurızbay Qwttımbetwlınıñ, Sırım Datwlınıñ,  Abılay han erekşe qwrmettegen Malaysarı men Bayannıñ, XIX ğasırdağı Jolaman Tilenşiwlınıñ, Isatay-Mahambet, Kenesarı-Naurızbay batırlardıñ attarı orıs mwrağattarında hattaldı. Qandı soğıstarğa qatısa jürip, qazaq batırları bilermen qatar diplomatiyalıq elşilikterge de at salıstı. Mäselen, 1687 jılğı Täuke hannıñ Tobılğa  jibergen elşiligin Täşim, Hwsırauwlı Qayıp hannıñ 1713 jılğı Stambulğa elşiligin Seyitqwl,  Resey patşasına elşiligin Arıstan, Tañtay, Äbilqayır hannıñ Qazan gubernatorına elşiligin Tayqoñır, Orınborğa Tabın Bökenbay, Şaqşaq Bögenbay, Şaqşaq Jänibek, 1746 jılğı parsı şahına  elşiligin Aqmırza, Äbilmämbet hannıñ 1742 jılğı Joñğar qontayşısına elşiligin Malaysarı, 1758 jılı Qıtayğa Qabanbay batırlar bastadı. Kezinde Abılay han: «Batırlarımnıñ işinen Malaysarı men Bayan batır bärinen de joğarı twr. Malaysarı baylığı, batırlığı, minezi jağınan, al Bayan aqılı men erjürektigi jağınan», – dep joğarı bağalağan bolatın.   Batırlar qazaq-orıs, qazaq-qalmaq, qazaq-joñğar, qazaq-qıtay, qazaq-parsı, qazaq-auğan qarım-qatınasında el müddesin qorğadı. Qazaqtıñ Bas handarınıñ işinde Jäñgirdiñ atı 1643-1644 jıldarı 5 mıñdıq Joñğar qontayşısına qarsı 600 sarbazben küreste şıqsa, Äbilqayır men Abılaydıñ joñğar batırlarımen jekpe-jekte dañqı örlep, bahadür atağın ielendi.   Batırlar institutı tübinde qazaq jerin otarlaudağı bastı kedergige aynaladı. Sondıqtan orıs patşası XIX ğasırda handar keñesin dayındau turalı qwjattarda «batırlardıñ  payda bolmauı» turalı erekşe nwsqau bergen-di (Esmağambetov K. Azat ruhtıñ küreskeri. -Almatı, 2003, 166-167 b.). XIX ğasırdağı qazaqtardı bileu turalı orıs erejelerimen tanısqan H.Dosmwhamedov: «Qazaqtıñ o zamandağı äleumetşiliginiñ bir türi ru edi, Rulıqtan tuğan batırlar, biler edi. Ükimet rudı joyuğa, batırlardı, bilerdi joyuğa qam qıldı», – dep orındı bağalağan-dı (Dosmwhamedwlı H. Alaman. -Almatı, 1991, 77 b.). Olar jaugerşilik zamanda el qorğanına aynaldı.

Qazaq handığınıñ qalıptasıp, damuına halqımızdıñ köne zamannan bastau alatın dini senim-nanımdarımen qatar mwsılman dini özindik ıqpal jasadı. Ortalıq Aziyada mwsılman dini qabıldanğannan keyin  el işinde zor bedelge ie bolğan saydtar nemese seyitter, qojalar aq süyekter qatarına engiziledi. Qazaq dalasında töreler tärizdi endogamiyalıq toptı qwrağan olar sayd-qojalar ataladı.  Mwrağat qwjattarı Äbilqayır han janında üş jüzdiñ piri sanalğan sayd Mwhammed qojanıñ, Abılay hanmen Sarğaldaq,  Sırım batırmen «bükil qazaq jwrtınıñ piri» Äbdijälel qojanıñ jürgenin däleldeydi. Şoqannıñ äjesi Ayğanım hanımnıñ özi Sarğaldaq qojanıñ qızı bolatın.  Sarğaldaq qoja Bwharada oqıp, Abılay hanğa Şığıs Qazaqstannan erip kelgen. Orıs derekteri onı Sarğaldaq Öteşov dep jazıp qaldırğan (KRO İİ). Saydtar öz bastauların Mwhammed payğambardıñ nemere bauırı, qızı Fatimanıñ joldası, 4-şi halif Äli b. Äli Talibten (661 jılı q.b.) alsa, qojalar  Mwhammed payğambardıñ tört joldasınan nemese Qazaqstanğa din taratuğa kelgen arabtardan tarağan delinedi. I.I.Grodekovtiñ anıqtauınşa, seyitter, saydtar «qojalar işindegi eñ betke wstarları». Qojalar Şıñğıs han äuletinen taraytın töreler, Mwhammed payğambardan taraytın saydtar därejesine jetpegenimen, mwsılman dinin taratuşılar retinde zor qwrmetke bölenip, töreler men saydtarğa berilgen qwqıqtar men artıqşılıqtarğa ie boldı. Orıs zertteuşisi A.I.Dobrosmıslov qojalardıñ erekşe jartı ay tärizdi tañbası bolğanın, keyde öz qwjattarın swltandar tañbasımen de bekitkenin atap ötken-di (Erofeeva I.V. Rodoslovnıe kazahskih hanov i koja, s.23,31).

Olardıñ äleumettik qızmeti zeket jinau, din taratu, oqıtu, dini senimder men dästürlerdi, emdik şaralardı jüzege asırumen erekşelendi. Degenmen Orta Aziyadağı özge elderdegidey qojalar Qazaqstanda arnayı memlekettik därejedegi qızmet atqarmağanımen, mwrağat qwjattarı olardıñ qoğamdıq – sayasi ömirde özindik röl atqarğanın ayğaqtaydı. 1719 jılı orıs patşasına F.Jilin arqılı jetken Sopı Äziz hatınan «Qazaq Ordası handarı aytqanımnan şıqpaydı. Qazaq Ordası men Resey arasında sauda bwrın jii jüretin. Mwsılman köpesteri qinalmay Resey jerine jetetin. Endi sol bayandı beybitşilikti qalpına keltirip, eki Ordanıñ (bwl arada Qazaq eli men Resey memleketteri turalı aytılıp otır – Ä.M.) basın qaytadan qosu kerek», – degen joldardı oquğa boladı. 1731 jılı mausımda sayd Mwhammed qojanıñ Äbilqayır atınan Ufağa, 1734 jılı Batır swltan atınan Peterburgke barğanın tarih biledi (KRO İ, s.46). XIX ğasırdıñ 1 jartısında Arınğazı, Kenesarı handar da qalıñ köpşilikti öz töñiregine jinaqtauda mwsılman dininiñ atalğan ökilderine arqa süyedi. Mwnıñ özi qojalardıñ sayasi belsendiligi men el işindegi bedelin ayqındaydı.

Qazaq qoğamındağı joğarıdağıday mañızdı  basqaru instituttarı jılda ötetin Halıq keñesi nemeseQwrıltayda memlekettik mäselelerdi şeşuge jinaldı.  «Jeti jarğıda» halıq jiınınıñ üş jüz balasına birdey ıñğaylı jerde, küz aylarında ötetini naqtılanğan. Halıq jadında Märtöbe, Kültöbe, Qaraqwm, Qaraqorım, Ordabası jäne özge de jerlerde ötken jiındar saqtalğan. Mwrağatqa tüsken jiındardıñ biri 1710 jılı Aral teñizi mañındağı ötken Qaraqwm keñesi. Osı jerde 1803 jılı bolğan YA.Gaverdovskiy el auzınan keñestiñ joñğarlarğa qarsı küreste üş jüzdiñ jinalıp, tabın Bökenbay batır wsınısımen ortaq şeşim qabıldanğanın jazıp aladı. Mwnday mañızdı mäseleler talqılanğan keñester 1730, 1733, 1736 jıldarı da wyımdastırılıp, negizinen qazaq-orıs qarım-qatınasın talqığa saladı. Keyin 1752 jılı üş jüzdiñ igi-jaqsıları Wlıtauda jinalıp, qazaq-joñğar mäselesin saralağan. Arağa uaqıt sala qıtaylıqtar da: «Olardıñ el ömirinde bolıp jatatın kürdeli mäselelerdi şeşu üşin däyim bas qosıp, türli jinalıstar ötkizip otıratın jeriniñ atı Esil dep ataladı», – dep tolıqtıra tüsedi(Qazaqstan tarihı turalı Qıtay derektemeleri. İ t., 211 b.). Üş jüz qazağınıñ ortalığı Türkistan qalasında da talay jiındar ötken. Sonıñ mwrağatqa tüskenderiniñ biri Abılay hannıñ Bas han saylanğan jiını. Ol turasında hannıñ özi orıs ükimetine: «Meniñ atalas tuıstarım Äbilqayır men Äbilmämbet handar dünieden ötti. Olardıñ izin basqan mağan handıq kezek keldi. Olar qaytıs bolğannan keyin qazaqtıñ üş Jüzi – Wlı jüz, Orta jüz jäne Kişi jüzdiñ handarı men swltandarı, Taşkent pen Türkistan aymağınıñ ülken-kişisi tilek qosıp, 1771 jılı Türkistan qalasında… meni üş Alaşınıñ hanı etip, aq kiizge köterdi», – dep habarlaydı (Abılay han. Ömiri men qızmetine qatıstı qwjattar men materialdardıñ jinağı (Qwrast., Z.S.Tayşıbay), 424 b.).

Qwrıltay şeşetin bastı mäseleniñ biri Qazaq handığındağı Bas handı saylau bolatın. Bas han eldiñ atınan söyleytin, ortaq memlekettik basqarudı jüzege asırğan Elbası boldı. Ol Halıq keñesi bergen qwzıret boyınşa memleket aldındağı mañızdı mäselelerdi – memleketti qorğaudı wyımdastırdı,  onıñ işki-sırtqı sayasatın anıqtadı, diplomatiyalıq qatınastardı damıttı, joğarı sot biligin  ornattı. Bas handar biligi Abılay hannıñ qaytıs boluımen dağdarısqa wşıradı deuimizge boladı. Sodan 1781 jıldan bastap birtwtas Qazaq handığınıñ  irgesi sögile bastadı, qazaq jüzderi arasındağı qalıptı jüye bwzıldı, twtastay Reseydiñ otarlau aumağına alındı. Bwl arada büginge deyin tarih ğılımında orıs zertteuşileri qalıptastırğan 1715 jılı Täuke han qaytıs bolğan soñ birtwtas Qazaq handığı jik-jikke bölindi degen twjırımın qayta qaraytın uaqıt jetkenin atap ötemin.

Qazaq handığı qwrılğan künnen bastap wlı dalada qalıptasqan dästürli handıq basqaru jüyesimen üylesimin taptı. Qıtaylıqtar «Olardıñ bileuşileri «Han» dep ataladı. Jekelengen rulardı han twqımınan tarağan «swltandar» basqaradı» (Qazaqstan tarihı turalı Qıtay derektemeleri. İ t., 211 b.) dese, 1759 jılı A.I.Tevkelev pen P.I.Rıçkovtar qazaqtarda «han mwragerlik tärtippen saylanbaydı. Ru basıları kimdi tañdasa, sol han boladı, onıñ biligi men abıroyı han tağına baylanıstı emes, el isin atqara alatın şiraqtığı men aqılına baylanıstı. Äbilqayır qırdağı belgili handardıñ twqımınan emes, tek jas kezinde erlik qwrıp, top bastap, kösemdik körsetip el tizginine ie bolıp han saylanğan», – dep tolıqtıra tüsedi. Orıs şeneunikteri qazaqtarda eki-üş han bolatının da, degenmen eldiñ qay uaqıtta da olardıñ işinen köpşilik üşin qızmet etetin hanğa bağınatının da atap ötedi (KRO İ, s.579-580).  Orınbor sayasatkerleriniñ bwl arada «köpşilik üşin qızmet etetin han» degeniniñ özi barşa qazaqtıñ moyındağan Bas nemese Ağa hanı emes pe?! 1767 jılı 14 jeltoqsanda Abılay han Ombı äkimşiligine joldağan hatında qazaqtı basqarğan Bas handar turalı tolıq jazıp, «meniñ ata-babalarım Baraq han, Jänibek han, Jädik han, Şığay han, Esim han, Jäñgir han, Täuke han, Bolat han, Qayıp han, Äbilqayır han, Äbilmämbet han, olardan soñ endi men Abılay hanmın» dep habarlağan bolatın (RISSM 122 q., 122/2 t., 1766-1769, 18 is, 189 p.). Ärine, tizimde Qazaq handığınıñ qwrılu, qalıptasu kezeñindegi Kerey, Qasım, Täuekel handar atalmağanımen olardıñ tarihımızdağı siñirgen eñbekteri halqımız jadında tolıqqandı hattalğan. Biz üşin osı derektiñ mañızdılığı alğaş ret Bas handardıñ retimen tizbektelip, onıñ Abılay han atınan jazıluı der edik. YAğni tarihımızda Bas handarmen qatar olarğa bağınğan kişi handardıñ bolğanı anıq. Bir ğana XVIII ğasırdağı atı tarihta qalğan Wlı jüzdegi Jolbarıs han, Orta jüzdegi Sämeke han, Küşik han (Köşek dep te jazıladı –Ä.M.), Kişi jüzdegi Nwralı han, Batır han, Qayıp han jäne özge de handar söz joq Bas hanğa bağınğan. Qıtay mwrağatınan tabılğan Qayıp, Batır, Nwralı handar hatın jariyalap saralağan Baqıt Ejenhanwlı: «Bileuşilerdiñ danışpandığı men patriottığına tiisti bağasın beruimiz kerek. Olardıñ diplomatiyalıq joldau hattarı «biz, qazaq bileuşileri öz bastauımızdı Şıñğıs hannan alamız»; «qazaq halqı üş jüzge bölingenine qaramastan, biz barlıq quanış pen qiındıqtı birge bölisemiz» degen jalğız ğana joğarı ideyamen suğarılğan edi.  Handar men swltandar öz küşteriniñ bir ğana närsede – qazaq eliniñ birliginde ekenin öte jaqsı tüsindi»,-degen pikirler bizdiñ memlekettik tüsinigimizdi sözsiz keñeyte tüsedi. Bwl hattar, tağı da eskertemin, 1762 jıldarı jazıldı. Mwnıñ özi tarihtağı sanamızğa siñirilgen «1731 jılı qazaq orıs bodanı boldı» degen pikirdi jañaşa saralauğa şığaradı. Qazaq halqı qalıptasqan qiın zamanda eldi saqtaudıñ joldarın izdestiru üstinde boldı. Onıñ soñı üzilmegen wlt-azattıq qozğalıstarğa wlastı.

Bas han  jüzderdi handar, rulardıñ jiıntığı – arıstardı swltandar arqılı basqardı. 1762 jılğı Qıtay patşasına joldağan hatında Kişi jüz hanı  Nwralı: «Qazaqtarda üş jüz jäne olardı basqaratın üş han bar. Biz Äbilpeyiz swltan arqılı onıñ jäne Äbilmämbet, Abılay handardıñ Sizdermen özara senimge qwrılğan qarım-qatınasın estidik. Biz, Nwralı han, Eräli, Dosalı, Qarağay (Äbilqayır hannıñ balası. Zertteuşiler onı Qaratay dep atap jür – Ä.M.) swltandar Kişi jüzdi basqaramız. Biz üş jüzge bölinsek te jauğa qarsı soğısta bolsın, beybit ömirde bolsın ärqaşan da birgemiz. Sondıqtan biz de, özge jüzderdey Sizdermen qarım-qatınasımızdı bekitkimiz keledi»,- dep elşilerin jibergen. Mwnday elşilikti Kişi jüzdegi Batır, Qayıp handar da wyımdastırıp, qazaq bileuşileri arasında «Şıñğıs zamanınan beri eşqanday işki talas-tartıs joqtığın» alğa tartıp, özara baylanıs jasaudı wsınadı (Ejenhanulı B. Zapiski cyan'lunskogo çinovnika // Kazahstanskaya pravda. -2013. 17 maya). Kişi jüz bileuşileri hattarınan bayqağanımızday olardıñ qay-qaysısı da Äbilpeyiz swltan arqılı Äbilmämbet pen Abılay handardıñ sırtqı sayasatın qoldaytının jäne ünemi olarmen habardar bolıp otırğanın añğartadı.

Handıq bilik eldi basqaruda swltandar institutın qalıptastıradı. Äbilqayır han zamanında Nwralı swltan 12 ata Baywlın, Ayşuaq swltan Bökenbay, Eset batırlarmen birge Jetirudı, Batır, Qayıp swltandar Älimwlın,  Eräli swltan kerey ruın, Abılay, Baraq jäne özge de swltandardıñ qazaq rularınıñ ülken birlestigin basqarğanı belgili. Olardıñ barlığı qajetti jağdayda bir ortalıqqa jinaladı. Mäselen, 1742 jılğı qazaq-qalmaq kelissözine Äbilqayır han, Äbilmämbet han, Küşik han, Baraq jäne özge de swltandar, bi-batırlar qatısqan (KRO İ, s. 201). Bizdiñşe, swltandar töre twqımı retinde han senimine ie bolıp, eldegi qazaq rularımen baylanısın ornıqtırıp, äkimşilik basqarudı jüzege asırğan. Han-swltandardıñ wrandarı «arqar» bolsa, al tuları bölek-bölek bolatın. Mäselen, Äbilmämbet han wrpaqtarı qızıl tu, Küşik, Baraq swltandarda aq tu, Abılay handa kök nemese ala tu bolğan.

Han mañında arnayı tapsırma orındauşı jasauıldar institutı jwmıs jasadı. Moñğol zamanında «jasauıl – moñğol äsker tärtibin baqılauşı, soğısta tüsken oljanı esepke alıp, bileuşi adam» degendi bildirgen. 1736 jılı Äbilqayır handa bolğan Dj.Kestl' Qalıbek jasauıldı ad'yutantqa teñep, «sözi prussiyalıqtardıñ ejelden kele jatqan ölşemine layıq äsker tärtibine say qısqa bolsa, dene bitimi jağınan sol qayran zamannıñ nağız ülgisi edi; bükil tırtiğan boyı süyek pen teri; tartılğan terisi auzın jabuğa jetpey, tisteri ırsiıp twratın, epti jäne şapşañ qimıldı jasauıl», – dep sipattaydı. Tarihta Äbilqayır janında bolğan Alıbay, Kiikbay jäne Jänibek batır tapsırmasın orındağan Qayıp, 1736-1740 jıldarı Orta jüzden Başqortastanğa jiberilgen 40 jasauıl belgili. Olar elşilik qatarına da qosılğan. Ol turasında tarihşı A.Sabırhanov 1789 jılı Peterburgke elşilikke jiberilgen Egizğali swltanmen birge attanğan jasauıldı jaza otıra, «bwrın elşilik materialdarında kezdespegen «jasauıl» termini bwl jerde birinşi ret wşırap otır. Olardıñ äleumettik ornın anıqtau qiın», – degen-di (Sabırhanov A. Wlı betbwrıs, 157 b.). Jasauıldar lauazımın Sırım batır, Arınğazı han, Jäñgir han, Kenesarı han da paydalanıp, olarğa senimdi adamdarın bekitken-di. XIX ğasırdıñ birinşi şireginde Arınğazı han qazaq rularınıñ bıtırañqılığın joyıp, är rubasılarınıñ biligin şektep bir ortalıqqa jinaqtau üşin jasauıldar lauazımın qayta engizgen bolatın. Han olarğa jalaqı tölep otırğan. Ataqtı E.Bekmahanov Kenesarı hanğa arnağan monografiyasında «Jasauıl qırğan» dastanın paydalanıp, Naurızbay batırdıñ 90 jasauılınıñ 1844 jılı qırılğanın atap ötedi. Mwnıñ özi jasauıldardıñ hannıñ erekşe tapsırmaların orındauşı ğana emes, sonımen birge salıq jinauşılar qızmetin atqarğanın ayğaqtaydı.

Handıq basqaru jüyesinde töleñgitter institutı da öz ornın taptı. Qazaq qoğamında töleñgitterdiñ payda boluı turalı ğılımda birjaqtı közqaras joq. Şığıstanuşı V.Radlov, N.Aristovtar «töleñgit» söziniñ etimologiyasın negizinen twtqınğa tüsken nemese tağdır tälkeginen qazaq jerine ötken altay halıqtarınıñ teles, teleuit taypalarımen baylanıstırıp «teleuit» sözinen izdese,  Bökey ordası hanı Jäñgir: «Töleñgitter erte zamanda qwlğa aynaldırılğan jäne aqsüyekterge qızmet etudi bilgen adamdardıñ wrpaqtarı», – dep tüsindiredi (QROMA 4 q., 1 t., 1587 is, 4 p.). Qalay bolğanda da  töleñgitter qazaq dalasına qonıs audarğan nemese köşip kelgenderden, qolğa tüskenderden jäne el işinen qosılğandardan qwraldı. Q.Halid: «Kim bolsa da törege ergen «töleñgit» ataladı. Biraq «töleñgit» ne degen söz ekenin däl bile almadım», – dep moyındasa (Halid Q. Tauarih Hamsa, 174 b.), Ş.Qwdayberdiwlı: «Orıs zertteuşileri olardı Altaydağı Tolet (Tulet) özeni mañındağı  qalmaqtardan, al qazaqtar arğın ruınıñ atası Orta jüz – Dayırqojanıñ qwldarınan taratadı. YAğni, olar – qazaq-qalmaq soğısınan qolğa tüsken twtqındar. Äbilğazı da töleñgitterdi  oyrat-qalmaqtar, han töleñgitteri dep esepteydi. Han töleñgitteri nağız töleñgitter emes, olar hannıñ nökerleri», – degen qorıtındı jasaydı (Kudayberdıulı Ş. Rodoslovnaya tyurkov… , s.75-76). Olar Qazaq handığındağı jaña äleumettik toptı qwrap, töre twqımdarınıñ töñiregine toptastı, handar men swltandardıñ ayrıqşa senimine ie boldı. Töleñgitter handıq sayasi bilikti nığaytudıñ erekşe qwralı retinde  han-swltandardıñ arnayı jasaqtarı, äskeri, senimdi ökili qızmetin atqardı, key jağdayda elşilik qwramına da qosıldı. Äbilqayır hannıñ, keyin Nwralı hannıñ töleñgiti, «han sarayınıñ qızmetşisi» bolğan Baybekti körgen Dj. Kestl' onıñ mindeti han tapsırmasın orındau ekendigin atap ötedi.  Ağılşın suretşisi: «Qaraqwrım halıqtıñ közinşe Baybek pen tağı bir kisi ekeui eki jaqtan qoltıqtap, jetelep meni hanğa alıp ketti» dep sipattağan-dı (Kestl' Djon 1736 jılı Kişi jüz hanı Äbilqayırğa barıp qaytqan saparı turalı, 20 b.). Han – swltandar senimine äbden engen Baybek keyin atalıq deñgeyine jetken. Atalıq– han ordasında taq mwragerine äskeri tärbie beretin jäne oqıtatın joğarı märtebeli adam sanaldı. Ol özi tärbielegen hanzada bilikke jetken soñ, onıñ keñesşisi qızmetin atqarğan. Q.Halidtiñ mälimetine qarağanda, onıñ bilik qwzırı qatardağı uäzirden joğarı bolğan. Demek, atalıq hannıñ asa ıqpaldı jaqın keñesşileriniñ biri bolsa kerek. Tarihşı M.P.Vyatkin XVIII ğasırdağı qazaqtarmen jaqsı tanıs P.I.Rıçkovtıñ «kinäli adamdardı jazalaytın han janındağı erekşe qızmetkerlerdi töleñgit dep ataydı» dep anıqtağanın jaza otırıp, töleñgitterdiñ barlığı birdey qazaq bolmağanın eskertedi. Ğalım tölengitter öz bastauı tarihında moñğoldardıñ nökerler institutına wqsas boldı jäne bileuşilerge öte jaqın adamdardı qwradı degen toqtamğa keledi. Sonımen birge  XIX ğasırdıñ 30-şı jıldarında töleñgitter jağdayınıñ tereñ özgeriske wşırağanın atap ötedi. Töleñgitter turalı anıq derekti 1762 jılı Orınbor gubernatorı general-mayor A.R.Davıdovqa joldanğan hattan tabamız. Hatta Abılay han: «Men öz töleñgitterimdi qazaqtardan kem körmeymin, sebebi olar meniñ basıbaylı jalşılarım emes. Olardı jaqsı körgendikten öz qasımda wstaymın, birge köşip jüremin», – dep jazğan-dı (Vyatkin M.P. Politiçeskiy krizis…,  s.8-10].

XVIII ğasırda Resey, Cin patşalığı qazaqtardıñ dästürli basqaru jüyesine ıqpal jasauğa küş sala bastadı.  Olar qazaqtar arasına jik salıp, öz qoldauşıların köbeytu maqsatında ataq-lauazımdarın öz gramotalarımen taratudı qolğa aladı.

Aldımen osı ğasırdıñ ekinşi şireginde Qazaq handığında tarhandar institutı Resey sayasatımen qayta engiziledi. Bwl kezeñde Resey imperiyası orta ğasırlarda qazaqtar arasında köp bayqala qoymağan, biraq türki jwrtına jat emes qwrmetti ataqtı öz müddesine paydalanudı közdep, başqwrttardı otarlauda paydalanğan «tarhandıq ataqtı ülestiru» täjiribesin qolğa aladı. Tarhandıq tarihın arnayı zerttegen başqwrt tarihşısı A.Z.Asfandiyarov  tarhandıqtıñ skif, iran, türki, monğol, bwlğar, Altın Orda, başqwrttarğa ortaqtığın däleldedi (Asfandiarov A.Z. Başkirskie tarhanı, s.17]. Türkiler zamanında tarhandar saray qızmetkeleri sanatına enip, salıq jinauşı, keyin özi de salıq töleuden bosatılıp, eldegi bedeldi äleumettik toptar qatarına enedi. Äbilğazı  Şıñğıs hannıñ tarhandıqtı eñ senimdi adamdarına bergenin alğa tartıp, «tarhannıñ mänisi mınada. Bwl ataqtı alğan kisiden eşbir alım-salıq alınbaydı, hanğa kirgisi kelse, esikte onı eşkim teksermeydi, özi kirip, özi şığadı. Eger ol kisi kinäli is jasasa, toğızğa şeyin keşiriledi, toğızdan keyin ğana swraladı. Bwl artıqşılıq odan tarağan toğız wrpaqqa deyin saqtaladı» dep anıqtağan-dı (Äbilğazı. Türik şejiresi. -42-43 b.). Osınday erekşelikti qoldan jasaudıñ imperiya üşin tiimdiligin eskergen Orınbor ekspediciyasınıñ 1734-1737 jıldardağı basşısı I.K.Kirilov  qazaq batırların Resey sayasatına tartu maqsatında tarhan tağayındau qajettigin köterip, odan ükimet qazınasına salmaq tüspeytinin patşağa habarlağan bolatın (Dobrosmıslov A.I. Materialı po istorii Rossii. T.1, s.21). Orıs tarapınan tarhan atağı Jänibek batırğa 1742 jılı 30 tamızda, Eset Kökiwlına 1743 jılı 3 şildede beriledi. Mwnday özgeristi bayqağan Joñğar qontayşısı da özderine elşilikke kelgen Malaysarığa 1743 jılı tarhandıq ataq beredi. Tarhandardıñ qwqıqtarı turalı İşki ordanı basqaru jönindegi uaqıtşa Keñes: «Olar eger qoldarında hannıñ gramotaları bolsa, swltandarmen jäne qojalarmen qatar tek alım-salıqtardı töleuden ğana bosatıladı, basqa artıqşılıqtarı joq»,- dep anıqtağan bolatın (Bekmahanov E. Qazaqstan HİH ğasırdıñ 20-40 jıldarında, 103 b.]. Qazaq tarhandarı patşa ükimeti tarapınan tek qana alım-salıqtan bosatılğan jeñildik qana aldı, başqwrt tarhandarınday äskeri qızmet atqarmadı, patşa ükimetiniñ qızmetindegi adamdarı  sanatına kirmedi. Ataqtıñ äskeri şenmen eşqanday qatısı bolmadı.

XVIII ğasırdıñ ekinşi jartısında Cin patşalığı swltandarğa güñ, dinlin, tayji ataq-lauazımdarın taratqan. Ol turasında tarihşı B.Ejenhanwlı: «Rasında, Cin imperatorı äu basta qazaqtardıñ isine aralaspaudı jön körgen. Cyan'lunnıñ orda esteligi «Cin Gaozun şiluge» jäne sol kezdegi Cin patşalıq mwrağat qwjattarına qarağanda, Cyan'lun öziniñ Abılay han sındı qazaq kösemderine jibergen hatında qazaqtarğa: [bileuşileriniñ] kiimderin özgertpeymin, lauazım-titul tağayındamaymın, alım-salıq almaymın», [Cin patşalığına bağınğan Moñğol siyaqtı elderge jürgizgen] «çjasake» bilik jüyesin jürgizbeymin», «özderiniñ bwrınğı ädet-ğwrıptarıñdı twtıp ömir süre beriñder» degen sayasat jürgizgendigin jäne Qazaq elin «patşa qwzırınan tıs, şalğaydağı el» dep qaraytındığın mälimdegen. Alayda, Joñğariyanıñ tınıştanuına baylanıstı Cin patşalığı bwl sayasatın äri qaray jalğastırmağan. Köp wzamay-aq olar Abılay, Äbilmämbet siyaqtı qazaq twlğalarınıñ elşileri men wrpaqtarına sıylıq retinde qwr lauazım-ataqtar men torğın-torqa beru arqılı qazaqtardı özderine tartıp, özderiniñ bilik jüyesine birte-birte boyların üyrete bastağan. Cyan'lun jılnamasınıñ 25-jılğı 5-ayınıñ «geñ u» küngi (1760 jılğı şilde ayınıñ 9-jwldızındağı) orda esteliginde («Şilu»-da) Cyan'lunnıñ Äbilmämbet, Abılay jäne Äbilpeyiz, Hanbaba qatarlı qazaq bileuşilerine jazğan bir hatı saqtalğan. Onda atalmış qazaq bileuşileriniñ jer mäselesi, sauda mäselesi jäne şekara dau-damayına qatıstı talaptarına jauap berumen qosa, Cin patşası Cyan'lun öziniñ bwrınıraq aytqan «[bileuşileriniñ] kiimderin özgertpeymin, lauazım-titul tağayındamaymın» degen sözin wmıtıp, qazaq elşilerine torğın-torqa, kümis aqşa jäne basqa bwyımdarımen qosa cin şeneunikteriniñ kietin arnaulı kiim-keşekterin jäne olardıñ lauazımdarın belgileytin «hualin», «çjaoju» siyaqtı äşekey bwyımdardı sıylağan. Cin patşalıq qıtay derektemesi – «Sin'czyan şilyueniñ» «Qazaq şejiresi» attı tarauşasında berilgen mağwlmattarğa süyensek, cin patşası Cyan'lun «asıl tas tağılğan, qos közdi hualin» äşekey belgisin 1768 jılı elşi bolıp Pekinge barıp, özimen kezdesken Äbilpeyizdiñ ekinşi wlı Joşığa, 1769 jılı elşi bolıp barğan Abılaydıñ wlı Uäli swltanğa berip ülgergen. Al qazaqtıñ aqsüyekteri bolsa, ne özderiniñ eldegi bilik ornın nığaytu maqsatında, ne basqalarmen bäsekelesu maqsatında Cin patşalığınan özderin «han» dep moyındağan gramotasın swrağan. Olardıñ keybireuleri «han» lauazımına ie bola almasa da, sol Cin patşalığınıñ «van», «gun» degen qwr ataqtarın aluğa tırısqan» – dep orındı atap ötedi. Mwnıñ barlığı sayıp kelgende qazaqtıñ dästürli basqaru jüyesin işten ıdıratu maqsatınan tuındağan ayla-şarğılar ekeni dausız. Degenmen ğalımdar qıtaylıq ataqtardıñ is jüzinde Qazaq handığınıñ işki ierarhiyasına eşqanday ıqpalı bolmağanın jaza kele, el bileuşileri özderin ärdayım dästürli biliktegi ataqtarımen atağanın eskertedi. Mäselen, Äbilpeyiz Cin patşasına joldağan hattarında olarğa jaqınıraq bolu üşin özin «Äbilpeyiz van» dep atağanımen, hat soñında resmi türde «Äbilpeyiz bahadür swltan» dep atağan (Qazaqstan tarihı turalı Qıtay derektemeleri. İİİ t., 15-16 b.).

Qorıta kelgende, qazaq halqınıñ eldigin saqtauda halqımızdıñ dästürli basqaru jüyesi  zamana sınınan ötti. Öz tarihın ejelden alatın tömennen joğarığa qaray basqaru jüyesin qalıptastırğan aqsaqaldar, biler, batırlar, jasauıldar, töleñgitter, swltandar instituttarı elimizdiñ irgesiniñ saqtaluına qızmet jasadı. Olardıñ barlığı twtastay Qazaq handığınıñ dästürli basqaru qwrılımın qwradı. Degenmen Reseydiñ otarlau zamanında öz sayasatına bastı kedergi bolğan basqaru  instituttarı tübegeyli özgeriske wşırap, orıstıq jüyemen auıstırıldı. Arağa uaqıt sala küştep  joyılıp, tarih qoynauına ketti.

Äbilseyit Mwqtar tarih ğılımdarınıñ doktorı, professor

Abai.kz