ALAŞTIÑ ORTALIQ AZIYADAĞI TWLĞASI
kerey.kz
Mırza Naurızbaywlı
Biıl Alaş köşbasşısı Älihan Bökeyhannıñ tuğanına 150 jıl tolmaq. Bwl meje YUNESKO ayasında atalınıp ötkeli twr. Al, kelesi jılı Türkistan avtonomiyası men Alaş avtonomiyasına – 100 jıl. Ğasırlıq mereytoy! Osı tarihi datalardı bayıptau men zerdeleu barısında biz Alaş wğımına keşendi qarağanımız abzal.
Wlt ziyalıları tarihında aytulı bir oqiğa bar. Ol – 1924 jılı mausımda Orınborda ötken Qazaq bilimpazdarınıñ twñğış siezi (tüpnwsqa atauı). Bwl – HH ğasırdıñ bas şiregindegi ağartuşılıq, dünietanımdıq, ğılımi bağdarı jöninen eñ mañızdı jiın bolatın. Sol siezge qatısqandar keyin, 30-jıldarı tügel derlik naqaq repressiyalandı, atıldı. Arasında jalğız adam tiri qaldı. Ol – Mırza Naurızbaywlı.
20-jıldarı Şığıstağı eñ iri sayasi mäseleniñ biri – «Orta Aziya men Qazaqstandı mejeleu» bolğanı mälim. Osı tarihi şarağa Bwhara keñestik halıq respublikası tarapınan qatısqan birden-bir qazaq qayratkeri – Mırza Naurızbaywlı (Işanov A.I. Buharskaya narodnaya sovetskaya respublika. Taşkent: «Uzbekistan» baspası, 1969, 369-b.).
Osı twlğanıñ tağdır-talayın bilu üşin alğaş «Alaş qozğalısı Qazaq eli aumağınan tısqarı jerlerde qalay jürdi?» degen swraq kimdi bolsın beyjay qaldırmaydı.
Bügingi ğılım tilindegi «repatriant», «irredent» wğımdarın HH ğasır basına audarsaq, tarih pen tağdır bederinde qazaq etnosınıñ äleueti bireuler oylağanday tım älsiz emes ekenin añğaramız. Ol kezde Ombı, Orınbor, Astrahan, Samar, Sarıtau, Selebi, Tümen, Qorğan, Altay, Bayölke, Taşkent t.b. qazağı özin eşqaşan atamekennen bölek sezinbedi. Onı aytasız, türli tağdırmen özbek pen sart arasına jaylau men qıstau salıp ornıqqan Bwhara, Horezm qazaqtarı «böten jwrttamın» dep eseptemedi. Bir ğana Bwhara halıq respublikasındağı qandastar sanına köz jiberiñizşi: «Kermenin uälayatında – 160 mıñ, Qarşıda – 100 mıñ, Guzarda – 100 mıñ, Bwharada – 80 mıñ, Nwratada – 5 mıñ qazaq bolğan» (ğalım B.Qalşabaevanıñ deregi). Al, basında Horezm, keyin Hiua handığı retinde tanılğan, artınan keñestik Hiua halıq respublikası atanğan aumaqta 40 mıñğa juıq qazaq mekendegen (bwl da sonda; olar keyin bölingen Qaraqalpaqstan men Türkimenstan jerinde qalğan).
Europa közimen qarağanda, bir şağın memlekettiñ twrğınına tatitın osı qazaq qauımınıñ genealogiyalıq qwramında «mıñ ölip, mıñ tirilgen» eldi twtastandırğan barlıq ru-taypa bar desek, qatelespeymiz.
Sonda hanmen de, qaramen de daulasa ketse – artınan birneşe tümen sarbaz-wrpaq qaldırıp, Samarqan ämiri atanğan Jalañtös bahadür, wlt wstını Äyteke bi, ataman Çaganovtı Hiuanıñ qwl bazarına satatın Sırım Datwlı, Hiua ämiri Mwhametrahımnıñ tizesin dirildetken, soñınan «Ar jaqta dübirlegen Arınğazı, Jaylağan arğın, nayman Ötensazı» (Şerniyaz) delingen añız qaldırğan Arınğazı Abılğazıwlı t.b. twğırlı twlğalarmen ruhtanatın mwndağı qazaq jwrtın eşkim jadağay «kirme» dey almas edi.
Patşalıq Reseydiñ Türkistan ölkesimen «tonnıñ işki bauınday» – keyde onımen arbasqan, keyde oğan sırın aşıp, älsizdigin tanıtqan bwl öñir qazağı Peterbordan – Orınborğa, Ombıdan Taşkentke deyingi Alaş tağdırına alañdaumen boldı.
HİH ğasır soñı men HH ğasır basında älem de, zaman da jañarğan edi. Bir şetten – Angliya, ekinşi şetten – Resey Ortalıq Aziya aumağın türtpektep oyatqan-dı. Basqasın qoyğanda, Türki düniesine janaşır wlıq ağartuşı, qalamger Ismayıl Gaspıralı sonau Qırımnan Türkistan ölkesine eki märte kelip, Taşkent, Samarqan, Bwhara, Hiua (soñğı ekeui Reseyge tolıq bağınbağan kez) jağdayımen tanısadı. Bwhara, Hiua ämirlerimen (han) jaqsı baylanıs ornatıp, ol aymaqtarda da bilim reformasın jürgizuge keñes beredi. Olar da Qırımda demalğanda, I.Gaspıralımen jolığıp, türki düniesine ortaq joba – «Tärjiman» gazetin salalandıruğa qarjılay kömek körsetedi.
Bwhara, Hiua, Horezm, Qoqan, Samarqan, Ferğana, Ändijan, Marğwlan t.b. şaharlar Alaştıñ etnikalıq häm epikalıq jadında türli oqiğalarmen saqtalıp qalğan. Halqımız onıñ birin dinmen, ekinşisin ayşıqtı bwyımımen, üşinşisin kesene-ğimaratımen, törtinşisin zorlıq-zombılığımen, tağı da özge sipatımen örnektep jatadı. Mwnıñ arasında «Özbek – öz ağam, sart – sadağam», «Estimegen el de köp, esek mingen sart ta köp», «Qazaq bayısa, qatın aladı; özbek bayısı, üy saladı», «Qazaq mal tanımas, sart jay tanımas», «Sarı atannıñ qadirin, El qıdırğan sart biler, Señsen tonnıñ qadirin, Seksendegi qart biler» t.b. naqıl sözder de biraz aqiqattan habar beredi. Sonday-aq äzildi äspetteytin auıl adamdarı auzında «Samaurın sualdı» habarı äp-sätte «Samarqandı su aldığa» aynalıp, qıran-topır külkige wyıtqı bolğan desedi…
Imandı, keşirimşil, añğal qazaq halqı bwrın da, qazir de özbek wltı alqalap otırğan Ämir Temirge (Aqsaq Temirge) ıqılaspen qaraydı. Bwl twlğa Türkistanda twrğızğan Äziret Swltan (Qoja Ahmet YAsaui) kesenesinen bastap, onıñ süyegi jatqan Samarqandağı Gür Ämir kesenesine deyin iltipatpen aytadı. Mısalı, äygili Aqanseriniñ «Mayda qoñırındağı»: «Jigittiñ padişası – Ämir Temir» degen joldar – sözimizge dälel.
Al, HH ğasırdıñ 20-jıldarı Alaş astanası bola jazdağan Taşkent jäne onı qazaqtar bilegen eleuli kezeñderi, elge wstın Töle bi ziratı, şahar mañındağı qalıñ auıldar, atı-zatı bar rular – tayğa tañba basqanday tarihi fakti.
Qazaq mekendegen Türkistan aymağınan nemese sonımen şektes öñirden şığıp, türki jäne wlt birligine qızmet etken Mwstafa Şoqay, Twrar Rısqwl, Swltanbek Qojanwlı, Jalau Mıñbaywlı, Seyitqali Meñdeşwlı, Mwhamedjan Tınışbaywlı, Äzimhan Kenesarin, Seräli Lapin, Näzir Törekqwl, Serikbay Aqaywlı, Dinşe Ädilwlı, Sanjar Aspandiyarwlı, Moldağali Joldıbaywlı, Teljan Şonanwlı t.b. twlğalardıñ eleuli izdenisi, ayrıqşa wstanımı, dara qayratkerligi, mañızdı şığarmaşılığı wmıtılmaq emes.
Osı esimder qatarına enetin biregey twlğa – Mırza Naurızbaywlı.
Bwl twlğa turalı jalpı halıq az biledi. Onıñ birneşe sebebi bar.
Birinşiden, M.Naurızbaywlınıñ qayratkerligi tarihi Türkistan respublikasınan bölek Bwhara respublikasında ötken. Ol sol kezdegi ataumen aytqanda, Bwhara halıq keñes respublikası (1920-1925) Näzirler şorasında (Ministrler keñesinde) jauaptı qızmet atqardı. Tuısı Jünis Nwrımbetwlınıñ 1983 jılı hattalğan esteliginde «M.Naurızbaywlı Bwhara respublikasın basqarğan Fayzolla Hodjaevtıñ orınbasarı boldı» delingen. Şımkent aymaqtıq memelekettik arhivinde 1929 jılı qattalğan «Mırza Naurızbaevtıñ jeke isi» attı qwjattan mına derekterdi oqimız: «Ol – 1921-1922 jıldarı Bwharada is jürgizuşi, 1922-1924 jıldarı Ortalıq Qazaq böliminiñ meñgeruşisi jäne Bwhara Ortalıq atqaru komiteti Töralqasınıñ müşesi, 1924-1925 jıldarı osında Jwmısşı jer-orman wyımdastıru byurosınıñ törağası» (ŞAMA, 40-qor, 5-tizim, 994-is, 7-paraq). Bwl qwjattıñ mañızı – onıñ Bükilreseylik kommunistik partiyası Sırdariya aymaqtıq tergeuşisiniñ («partsledovatel'») qolınan ötkendigi. M.Naurızbaywlı turalı iske «qwpiya» dep belgi soğılğan.
Sondıqtan ol memlekettik qwrılım joyılğannan keyin osınıñ bası-qasında bolğan qayratkerlerdiñ de atı-jöni wmıtıla bastadı.
Ekinşiden, Bwhara keñestik halıq respublikası Ministrler keñesi törağası Fayzolla Hodjaev N.Buharin, A.Rıkovtarmen birge Germaniya, Japoniya, Pol'şa, AQŞ «şpionı» retinde wstalıp, atılğannan keyin atalğan Ortalıq Aziya respublikasın eske alu tügil, sol kezdegi jalpı sayasi üderisti wmıtuğa tura keldi.
Üşinşiden, aqılı bar adamdı bılay qoyğanda, hayuan ekeş hayuanda «özin özi saqtau», «tirşilik üşin küres» degen sezim-instinkt boladı. Qızıl terror nemese keñestik sayasi quğın-sürgin jıldarı biraz qayratker «päleden maşayıq qaşıptı» jolımen jürdi. Olar: emigraciyağa ketken Mwstafa Şoqay, Ibırayım Jaynaqwlı, Sibir eldi-mekenderi arasında jürip tiri qalğan Säduaqas Ğılmani, Ahmet Jantalin, Almatı NKVD türmesinde eki jılday otırıp bosap şıqqan Mwhtar Äuezov, Älimhan Ermekov, osı taqılettes – Bazarbay Mämetov, türli jağdayda jer audarılıp, 37-niñ qırğınına ilinbey qalğan Däuletşe Küsepqaliwlı, Mwstafa Bwralqiev, Sadıq Amanjolov t.b. Ärine, bwlardıñ köbisi añdu men baqılauda jürdi, tipti Ibırayım men Mwstafa keyin şetelde öltirildi. Dey twrğanımen, qanqasap mezetten aman qaluı – belgili därejede olardıñ küresi, amalı deu dwrıs. Osı qatarğa Qırğızstanğa ketip, boy tasalağan Mırza Naurızbaywlın da qosqan orındı.
Endi keyipkerimizdiñ resmi jäne beyresmi ğwmırbayanına toqtalayıq.
Mırza öz qolımen 1953 jılı 1 qañtarda jazğan ömirbayanında «1900 jılı Oñtüstik Qazaqstan oblısı Qızılqwm audanı № 13 auılında tudım» dep körsetedi. Jäne osı jazbasında «ağayın-tuısımnıñ eşqaysısı repressiyalanbağan» deydi.
Bwl derekterdiñ astarında «qayratker Qızılqwmda tusa, sonau Bwharada nege jür?», «eşbir ağayınım sayasi quğınğa tüspedi dep, kimdi saqtandırıp twr?» swraqtar qıltiyadı. Oğan üzildi-kesildi jauap beru de mümkin emes. Atalğan jerde ömirge keldi degenniñ özinde, otarşıldıq dümpuimen «el üşin, din üşin» ruımen, atalığımen köşip-qonğan, bas sauğalağan qazaq auıldarı jolın iştey sezinuge boladı. Qalıñ Alaş işinde M.Naurızbaywlınıñ soyı Tobıqtınıñ taram tağdırı da ğılımi bir sipattamağa tüsken emes. Şäkärim qajı şejiresinde babalarınıñ Sır boyına baru sırı men Ämudariyağa qaray oyısuı meñzeledi. Qaysıbir auızşa äñgimelerde «ol jaqqa Tobıqtı auıldarı Kenesarıwlı Sızdıq töreniñ bastauımen jıljığan» bolıp şığadı. Mwhamedjan Tınışbaywlı arğın rularınıñ HVİ ğasırdıñ soñında Qaratauğa jıljıp, Täuekel han men Esim hannıñ Ferğana, Samarqan, Bwhara jorıqtarına qatısqanın jazadı (Tınışbaywlı M. Qazaq rularınıñ şejiresi // Qazaqtar. Köpşilikke arnalğan toğız tomdıq anıqtamalıq. 3-t. – Almatı: Qazaqstan damu institutı, 1998).
Şäkärim qajı şejiresinen: «1723 jılı qalmaqtan jeñilip, Aqtaban şwbırındı körip, orta jüz Esil, Nwra, Sarısuğa barğanda, bizdiñ Tobıqtı Orınbordıñ bergi jağında Ordıñ qara ağaşına barğan, onan da äri barğan Kişi jüz qazağı orısqa qaramaq bolıptı degen soñ, sonan qorqıp Tobıqtı köşip, Irğız, Torğay özenderine kelgen» degen joldardı oqimız (Qwdayberdiwlı Ş. Türik, qırğız-qazaq häm handar şejiresi. – Almatı: Qazaqstan, 1991). Al, Mwhtar Äuezov «Abaydıñ tuısı men ömiri» attı maqalasında twlğa babalarınıñ Batıstan Şığısqa qaray jıljığan jolın: «Aqınnıñ üşinşi atası – osı Irğızbay, bw kisi 1750 jıldarda Aqtaban şwbırındıdan keyin Arqağa sırğıp auğan jolda, Irğız özeniniñ jağasında tuğandıqtan, sonıñ atımen atalıptı. Irğızbay – Aydos balası, Aydostıñ özge balalarınıñ işinde Kötibaq, Torğay degeni, odan soñ Aydostıñ tuısqanı Jigitektiñ balası Keñgirbay – barlığı da jañağı joldağı özen-sulardıñ atımen atalğan. Kötimaldı özeniniñ jağasında Kötibaq, Torğay özeniniñ jağasında Torğay, Keñgir özeniniñ jağasında Keñgirbay tuıptı» dep äuezeleydi (Äuezov M. Abaydıñ tuısı men ömiri // Şığarmalarınıñ elu tomdıq tolıq jinağı. 8-t. – Almatı: Ğılım, 2002).
Osı şağın derektiñ astarında eleuli tarih jatqanın añğaru qiın emes. Abaydıñ özi jäne aynalası – tarihi ata qonısqa jıljığan Tobıqtınıñ jaña ruhani örisin, wltqa serpin bergen äleuetin körsetse, Mırza Naurızbaywlı sındı jastar tarıday şaşılğan qazaqtıñ qay jerde bolsın izdenip, tabısqa jete alatının bayqattı.
Mırza ğwmırbayanında Samarqan tüzem gimnaziyasında oqığanı jazılğan. Ärine, bwğan deyin ol mwsılmanşa mektep-medresede (mwsılmanşa bastauış jäne orta bilim jüyesi) oqığan boluı tiis. Öytkeni ol şaqta oquğa talpınğan bar şäkirt osı joldan ötedi. Onıñ üstine bwl mektep-medreseler jañaru yağni jäditşil bağıtında edi. Ismayıl Gaspıralınıñ qayta-qayta Ortalıq Aziyağa alañdauınıñ mäni osında bolatın. Onıñ üstine Samarqan engen öñirdi HİH ğasırdıñ 60-jıldarı patşalıq Resey tolıq jaulap aldı. Bir este bolar fakt: Näzir Töreqwlwlı da osı Samarqanda oqığan.
Endi tağı bir swraq tuadı: «Mırza Naurızbaywlı qalayşa 20-jıldarı Bwhara respublikasınıñ ükimet törağasınıñ orınbasarı deñgeyine köterilgen?». Orısşa-mwsılmanşa sauattı bolğanı üşin ğana ma? Bwlay desek, ol kezeñde Mırzaday azamattar az emes edi. Älde mwnıñ basqa da sırı bar ma?.. Bizdiñşe, ol ölkede ruhani jañğırulardı bastağan jas bwharalıqtar («mladobuharcı») yağni jäditşilder qatarında bolıp, tanılğan. Olar osınday tabandı pikirimen Taşkentti, Samarqandı, t.b. qalalardı dür silkindirgeni tarihtan mälim. Osı qozğalıstan birşama habardar S.V.Çirkin estelikterinde: «Jas bwharalıqtardıñ qatarın orısşa oqıp, Türkistan men Resey qalaların türli joldarmen aralap, tanısqan azamattar qwradı. Olar köp bolsa 200-dey ğana edi. Arasında küdikti da jandar boldı» dep, reseylik müddesin de bayqatsa (S. V. Çirkin. Dvadcat' let slujbı na Vostoke. Moskva: Russkiy put', 2006), wyımnıñ bası-qasında bolğan qayratker Fayzolla Hodjaev:«Bwl qozğalıs tek jastardan twrmaytın. Oğan Bwhara ämiriniñ jönsiz, äleumetke ziyandı isterine qarsı qalıñ jwrtşılıq qatıstı» dep jazdı (Hodjaev F. Izbrannıe trudı v treh tomah. /Red. koll. A. A. Agzamhodjaev i dr./ T. I. - Taşkent: Fan, 1970).
Atalğan wyımğa kirgen azamattardıñ birazı (Wsman Hodjaev, Abdurauf Fitrat) Türkiyada oqığan bolatın. Bwl şaqta ol elde sayasi jañğırulardı bastan keşti. Tarihtan belgili fakt: 1917 jılı aqpan töñkerisinen keyin Bwhara qayratkerleri «Jas bwharalıqtar» attı komitet qwrdı. Onıñ qwramında Mırza Mwhiddin Manswrov (törağa), Fitrat (hatşı), Wsman Hodjaev (qazınaşı), Abdu Vahid Bwrhanov, Mwsa Sandjanov, Ata Hodjaev, Ahmedjan Abdul Saidov, Fayzulla Hodjaev, Hamid Hadja t.b. (müşeleri). Bwl wyım basında ämirge qarsılardıñ basın qwrağan bolatın. Uaqıt kele müddeler taytalası bayqaldı. Liberaldıq bağıt wstanğandar azaya berdi. 1918 jılı wyım qojırap ketti. 1920 jılı Fayzolla Hodjaev Taşkentte «Jas bwharalıqtardıñ Türkistan ortalıq byurosın» qwrdı. Onıñ janında aqın, qayratker A.Fitrat jürdi. Bwl kezde sayasi joldıñ bağıtı da tarılıp qalğan bolatın. Endi Bwhara ämirin bol'şevikterdiñ äleumettik teñdik wranımen ğana qwlatu mümkin dep şeşildi. Bwl rette Taşkent bol'şevikteri tarapınan tereñ sayasi aldausıratu jürdi. T.Rısqwlovtıñ kommunistik bağıtta egemen Türkistan Respublikası ideyasın «köz qılıp» wstap, olar «azat Bwhara halıq respublikasın» qwrıp beru uädesin ayttı. Söytip, Bwhara keñestik halıqtıq respublikası ornadı. F. Hodjaev, A. Qadıri, A. Mwhitdinov t.b. onıñ ükimet qwramına kirdi.
Biz mwnıñ bärin nege täptiştep otırmız? Bwlay isteuimizge sebep: osı oqiğalardıñ barısında Bwhara halqı arasında qazaqtan şıqqan jas qayratker Mırza Naurızbaywlı jürdi. Ärine, bastapqıda eleuli sayasi qızmet atqarmağan şığar. Biraq jañaruğa bağıttalğan qoğamda bir qauım qazaq wltı közin jauıp, qwlağın bitep otırması aqiqat edi. Bizdiñşe, bastapqıda oqığan Mırza «qazaqtıñ ökili», «qazaq qauımınıñ qalaulısı» retinde körinip, sözi, oyı, wsınısı, pikiri, batıldığı, qağidatı, talabı bilik tarapınan qabıldandı.
Qoljetimdi enciklopediya derekteri bılayşa söyleydi: «Bwhara halıq respublikası 1920 jılı 14 qırküyekte jariyalanğan. Onıñ jer kölemi – 182.193 şarşı şaqırım, halqı – 2.2 mln adam bolğan. Türkistan keñestik respublikasımenmen, Horezm halıq respublikasımen, Auğanstanmen şektesedi. Negizgi halqı – täjik, özbek, türkimen». Qazaq turalı bir auız söz aytılmaydı. Qazaq twrmasa, M.Naurızbaywlı nege ükimet törağasınıñ orınbasarı bolıp jür? (Onıñ osındağı öz wltınıñ sanı turalı deregin tömende keltiremiz).
Osı jerde bol'şeviktik Reseydiñ qilı-qilı qulığınıñ wşığı şığadı. Mısalı, ol Mañğıt ruınan şıqqan Bwharanıñ soñğı ämiri Seyit Älimhandı (atası – Mwzafar, babası – Nasrulla) «Sen basmaşılarğa bolıspa, biz ämirligiñniñ täuelsizdigin tanimız» dep, 1920 jılğa deyin aldausıratıp otırdı. Mwnıñ mäni – Türkistandı tolıq jusatıp, äskeri küşti mıqtap, twtqiıldan tap beru edi. Keşikpey onısı da jüzege astı: M.V. Frunze bastağan basqınşı qızıl armiya 9 mıñ adamdı mwzday qarulandırıp, 230 pulemet, 40 zeñbirek, 5 brondı poyız, 11 wşaq küşimen «täuelsiz ämirlikti» jermen-jeksen etti. «Seyit Älimhan Auğanstanğa qaşıp, sonda bas sauğalap, jat jwrtta 1944 jılı 64 jasında qayttı» degen mälimet wşırasadı…
Bilikten bası aynalğan bwl ämir jas qayratkerlerin tıñdasa, uaqıttıñ swranımın tüsinse, tarih döñgelegi basqaşa aynalar me edi, kim bilsin?..
Jas bwharalıqtar da älgi basqınşı qızıl äsker wşpaqqa şığaradı dep oyladı ma? Tört-bes jıl quırşaq respublika qıldı da, tarattı emes pe?..
Osı orayda tarihi Türkistan avtonomiyasınıñ qwrıluı men joyıluın öz közimen körgen Alaş twlğası Hayretdin Bolğanbaydıñ mına sözi oyımızda jañğıradı: «Sorlı Türkistan! Sen keşe «Bostandıq boldı, teñdik küni tudı» dep qaşanğı joğaltqan erkindigiñe talpındıñ ğoy. Sen Rusiyanıñ ülken özgerisiniñ buına jeligip, bayağı aybını küşti Temiriñ men aqılı dana Babırlarıñdı esiñe aldıñ ğoy. Joq, bosqa aldanğasın! Şetten kelgen bwl bumen ülken teñdik tirilmeydi. Sen ol teñdikti şın öksip, anıq sağınğan bolsañ, özgeris buı öziñnen şıqsın. Sırttan – Rusiyadan, Europadan kelgen özgeris buı sağan äl bolmaydı» (Bolğanbay H. Şığarmaları – Tağılımı. Astana: Parasat älemi, 2004).
Qızıl äskerdiñ Bwharağa kelui, özderinşe aytsaq, «Bwharanı bağındıruı» öñirdiñ qoğamdıq-sayasi damuın kürt özgertti. Bol'şevizmge qarsı Ortalıq Aziyadağı bas köteru (ğılımi ädebietterde «basmaşılıq» delinedi) üderisin jüyelendiruge auır soqqı berildi.
Mine, osı twsta Mırza Naurızbaywlı ömirbayanınıñ tağı da «aqtañdağı» körinis beredi. Mınanday swraq tuadı: 1) Qayratker nege «basmaşığa qarsı twrdım» dep bir auız jazbağan? (Ol kezde bwl öñirde sayasi qızmette bolğandar bağıtın anıq körsetui tiis edi); 2) Resmi ğwmırbayanında qayratker ne sebepti Bwharadağı joğarı lauazımdı sayasi qızmetin «wmıt qaldıradı»?; 3) Keñestik «jılımıqtan» keyin qayratker nelikten ölkeni mejeleu («razmejevanie») şarasına qatısqanın jäne osı mäselemen M.I.Kalinin qabıldauında bolğanın ayta otırıp, nege öte kürdeli teketiresten şökimdey de mälimet bermeydi?
Bwl swraqtarğa Mırzanıñ jauap bermeui nemese onı sanalı türde aynalıp ötui – qayratkerdiñ osı oqiğalardıñ juan ortasında jürgenin däleldeydi.
Bir ğana dolbar aytayıq. Mäselen, siz bir eldiñ resmi basşılarınıñ birisiz. Eliñizde tabiği türde bir qozğalıs payda boldı (bağıtına qaramay). Endi osı qozğalıstağılar resmi basşılıqpen jolıqpay ma, qwrığanda wsınıstarın alğa tartpay ma, tipti şart-ul'timatum qoymay ma?
Osı twrğıdan kelgende, M.Naurızbaywlı jäne basqa da Bwhara halıq respublikasınıñ basşıları bol'şevizmdi qabıldamağandarmen resmi-beyresmi talay kezdesti dep esepteymiz. Biz mwnı aytamız, başqwrttıñ emigraciyağa ketken qayratkeri Zäki Uälidi Toğannıñ jazuınşa, Türkistan keñestik respublikası basşılarınıñ biri Twrar Rısqwl özi basmaşılarmen kelissöz jürgizgen (Togan Zaki Validi. Vospominaniya. Bor'ba musul'man Turkestan i drugih Vostoçnıh tyurok za nacional'noe suşestvovanie i kul'turu. – Moskva: tipografiya N12, 1997). Nege? Bayıptı, saliqalı qayratker elinde, öñirinde bolıp jatqan oqiğalardıñ bärine jiti qarap, jan-jaqtı bağalap, alıstı boljap, şeşim şığaradı. Älemniñ sayasi tarihı osınday.
Alaş basşılarınıñ Bwhara basmaşılarına adamdar jiberui (işinde M.Äuezov, H.Bolğanbay, D.Ädilwlı bar), söytip «dinge süyengen eki özbek partiyası, socialistik emes jäditter partiyası, «Erik» socialistik partiyası jäne qazaqtıñ Alaş Orda partiyası 7 baptan twratın platformağa biriktik: 1. Täuelsizdik; 2. Demokratiyalıq respublika; 3. Wlttıq armiya; 4. Türkistannıñ täuelsizdigi maqsatına oray ekonomikalıq basqarudı, temirjol qwrılısın, kanaldar jüyesin qolğa alıp, jürgizu; 5. Qazirgi zamanğa say ağartu men bilim, orıstıñ aralasuınsız Batıs mädenietimen tanısudıñ jolın izdeu; 6. Wlttıq mäsele, mektep pen wlttıq baylıqtı elde twratın halıqtardıñ arasalmağına säykes teñ paydalanu; 7. Dinge tolıq erkindik, dinniñ sayasatqa aralaspauı» dep qaulı qabıldauı – tarihi fakt. 1921 jılı aqpan ayında ötken şara (Zäki Uälidi Toğan esteliginen).
Aytqandayın, osı estelikte äygili osmanlı twlğası Änuar paşanıñ 1921 jıldıñ ortasında Bwharağa kelgeni, kömekşisi qazaq wltınan bolğanı, sonday-aq basmaşılar arasında Aqmoladan barğan käsibi oficer (Mäskeude oqığan delinedi) Qalqaman attı azamattıñ jürgeni jazıladı…
Bizdiñşe, Mırza Naurızbaywlı osı oqiğalardıñ bärinen habardar edi. Tipti joğarıda atı atalğan azamattar qiırdağı qazaq basşısına jolıqpadı degenge adam sene me?
Mına resmi derekke köñil audarıñızdarşı: «Ölkeniñ bayırğı twrğındarınıñ wlttıq, dini t.b. erekşelikterin eskermegen jaña memlekettik qwrılıs halıq narazılığın küşeytip, sol jılı Bwharada “Ittihad-i islam” (Islam birlestigi) attı partiya qwrıldı. Onıñ qatarında BHKR jetekşilerinen Ä.Mwhitdinov (sauda jäne önerkäsip ministri), K.Mwkamilov (Bwhara kompartiyasınıñ jauaptı hatşısı) boldı. Bwl partiya keñestik biliktiñ jügensiz äreketine qarsı şığıp, jergilikti halıqtıñ wlttıq, dini sezimine qwrmetpen qaraudı, jeke menşikke qol swqpaudı jäne RK(b)P-nıñ Türkistan byurosı müşeleri men qızıl armiyanıñ Bwharadan ketuin talap etti. Ortalıqtağılar oğan qwlaq aspadı. Nätijesinde jergilikti kommunister O. Polathojaev (Bwhara ortalıq atkom törağası), A. Aripov (äskeri näzir), Ä. Riza (miliciya bastığı) sekildi ökimet ökilderi basmaşılar jağına şığıp ketti…» (Uikipediya mälimeti).
Basmaşı degende, olardıñ köşbasşıları: Ortalıq Bwharadağı Sälim paşa, Şığıs Bwharadağı Ibragim-bek, Batıs Bwharadağı Abdul Qahar – bäri de öz deñgeyinde elge sıylı, namıstı qayratkerler bolatın. Ärine, sayasi közqarası jöninen olardı «demokrat emes edi» desek te, amalsız qaru wstap, el men jerin qorğağanın joqqa şığaru mümkin emes. Eldiñ qorğanıs ministri men işki ister basşısı qwzıretterinen bas tartıp, köpşilik jağına şıqsa, ol şep «qaraqşı», «basbwzar», «jauız», «qanişer» boluı mümkin be?..
«Keyin öz qolımen jazğan ğwmırbayanında qayratker nege Bwharadağı joğarı lauazımdı sayasi qızmetin wmıttı?» degenge kelsek, mwnı körsetu – öz-özin wstap berumen bir esep edi. Onı «eski jaranı tırnalau» deuden göri «keñes ökimeti qabıldamağan şındıqtı eske almau, sanalı türde wmıtu» degen dwrıs.
Al, «Orta Aziya men Qazaqstandı mejeleu» – keñestik bol'şevizmniñ «zor jeñisi». M.Şoqay men T.Rısqwldıñ türli formatta kötergen «twtas Türkistan» ideyasına leninizmdi jalğastırğan I.V.Stalin osılay nükte qoydı. Sırttay qarağanda är wltqa öz aldına respublika bergen sekildi, iştey patşalıq sayasattan da asıp tüsetin astarlı jwmıstar atqarıldı. M.Naurızbaywlınıñ «Kalinindi izdeui» – nağaşısın izdeu emes, äri «tal qarmau», äri sol kezdiñ şındığına qayta bir üñilgisi kelgen adami nieti bolatın. Bwl oqiğadağı «teketires» aqiqatı – şañ basqan arhivterde twr jäne odan da tereñiregi Mıraz sındı baqiğa köşken azamattarmen birge ketti.
Sonımen, HH ğasır basındağı Türkistan ölkesi men Bwhara halıq respublikasındağı Mırza Naurızbaywlınıñ qoğamdıq-sayasi qızmetin bılayşa twjırımdaymız:
Birinşiden, M.Naurızbaywlı jäditşe oqıp, orısşa sapalı orta bilim alğan közi aşıq azamat retinde Bwharadağı qazaq wltınıñ joqtauşısı bola bildi.
Ekinşiden, zamanında ozıq oylı «Jas bwqaralıqtar» wyımı jwmısına qatısıp, sayasi-tanımdıq deñgeyin köterdi, Ortalıq Aziyadağı türki jastarı qoğamdıq serpilisiniñ işinde jürdi.
Üşinşiden, eñbegimen,tanımaldığımen Bwhara halıq respublikası ükimeti basşılarınıñ biri deñgeyine köterilip, öz twsındağı memlekettik şaralardıñ qaq ortasınan tabıldı.
Törtinşiden, M.Naurızbaywlı – RKP (b) Ortalıq komitetiniñ qoldauımen jäne Bwhara kommunistik partiyası Ortalıq komitetiniñ 1924 jılı 10 säuirdegi şeşimimen äygili «Orta Aziya men Qazaqstandı mejeleu» tarihi şarasına osı respublikadan qatısqan 5 basşınıñ biri (F.Hodjaev, K.Atabaev, K.Pulatov, A.Mwhetdinov, M.Naurızbaev).
Besinşiden, Ortalıq Aziyada bol'şevizmge qarsı twru qozğalısı kezinde saliqalı, bayıptı közqaras wstandı.
Altınşıdan, demokratiyalıq negizde ömirge kelgen Alaş avtonomiyası men Türkistan avtonomiyası (1917 jılğı) ideyalarına adal bolıp, Ortalıq Aziya qayratkerleri men qazaq qayratkerleriniñ arasındağı öñirlik damu men ıqpaldastıqqa baylanıstı kelissözderge şaması kelgenşe atsalıstı.
Biz «altınşı twjırımdamağa» keñirek toqtala ketkimiz keledi. M.Naurızbaywlınıñ Alaş ruhtı Qazaqstan twlğalarımen jaqın qarım-qatınasın däleldeytin birneşe derek bar.
Birinşisi – Qazaqstan men odan tısqarı jerlerdegi qazaq jwrtına keñ taraytın resmi ölkelik partiya komitetiniñ üni «Eñbekşil qazaq» gazetinde 1924 jılı jariyalanğan Bwharadağı alaş jwrtınıñ häli turalı maqalaları. Olar: «Bwhara qazaqtarı» (№ 183), «Bwhara qazaqtarınıñ häli» (207), «Bwhara qazaqtarınıñ häli häm aldağı istiñ pılanı» (№224), «tağı da Bwhara qazaqtarı turalı» (№ 236). Sonımen birge osı basılımdağı «Rahım» atımen jarıq körgen «Bwhara qazaqtarınıñ häli» (№ 196), «Orta Aziyanı wlt respublikalarına ayıru häm eki memleketti qosıp alu mäselesi» (№ 231) attı materialdarda da M.Naurızbaywlı mälimetteri paydalanılğan dep sanaymız.
Ekinşisi – 1924 jılı 12-17 mausım aralığında Orınborda ötken twñğış Bilimpazdarı siezine Bwhara men Horezm qazaqtarı atınan qatısıp, söz söyleui, wsınıs berui, jiın qaulısın jüyeleuge atsalısuı.
Osı eki oqiğa bir-birimen tığız baylanıstı. Öytkeni, körsetilgen gazet materialdarı atalğan siez barısında şıqqan.
Twñğış Bilimpazdar siezi – pedagogika, psihologiya, filologiya (lingvistika, ädebiettanu), fol'kloristika, mädeniettanu, tarihtanu sındı otandıq gumanitarlıq ğılımdardıñ bastauında twrğan, osı salalarğa izaşar bolğan jiın.
Ökinişke qaray, osı nağız bilim men ğılımğa arnalğan tarihi jiın 2000-jıldardıñ ortasına deyin til jäne tarih salasınıñ ğılımi nısanası bola almadı. Biz izdenis nätijesinde bwl siez turalı Täuelsizdikke deyin-aq arnayı kölemdi maqala jazıp, taldau, twjırımdama jasau baqıtına ie boldıq (Mıñbaev D. Q. Qazaq Bilimpazdarınıñ tobı: tarihı men tağılımı // Respublikalıq «Örken» gazeti, 1990 jılı 29 jeltoqsan). Bwl materialımız 1997 jılı şıqqan «Ruhaniyat» attı kitabımızğa da endi («Bilim» baspası).
Qazaq Bilimpazdarınıñ tobı – keñes ökimeti twsında wltımızdıñ bilikti oqığandarınıñ alğaşqı bas qosularınıñ biri edi. 20-jıldardağı baspasöz beterinde bwl jiınğa «Qazaq-qırğız Bilimpazdarınıñ alğaşqı tobı», «Qazaq bilimpazdarınıñ twñğış siezi» degen sipattama aydar berildi. Toptı (şaqırılardıñ aldında da, sol uaqıttağı baspasözde de siez «top» delinip qazaqşa ataldı, keşikpey-aq oqığandardıñ özi mwnı «siez» dep qalıptastırıp jibergen bolatın) Qazaqstan Oqu komissariatınıñ bilim kindigi 1924 jılı 10 mausımda şaqırdı. Alayda siez belgisiz sebepterden mausımnıñ 12-si küni kündizgi sağat 12-de aşıldı.
1924 jılı 23 mamırda «Eñbekşil qazaq» gazeti topqa qay jaqtan neşe kisi keluge tiis ekendigin jazadı: «Mäskeudegi Şarq (Künşığıs – D.Q.) baspasınan – 1, Şarq institutınan – 1, Horezmnen –1, Türkistannan – 4, Qazaqstannan – 16».
Toptıñ qaraytın mäselesi de aldın-ala belgili boladı. Olar: «1. Qazaq emlesin biröñkeyleu. 2. Qarip jağdayın qarastıru. 3. Halıq ädebietiniñ halin häm oqılatın pänderdi josparlau. 5. Oqu häm bilim kitaptarın köbeytu şarasın qarastıru. 6. Qazaq pän sözderi bir bolu mäselesi».
Eski gazetterden biletinimiz (Ältay. Qazaqstannan tısqarı qazaq elderi. «Eñbekşil qazaq» gazeti, 1926 jıl 27 qañtar): «Qazaq Bilimpazdarınıñ twñğış siezi» degen atpen 116 bettik toptıñ tolıq stenografiyalıq esebi basılıp şıqqan. Biz osı jädigerlikti Almatıdağı Wlttıq kitaphana qorınan keziktirdik (kartotektegi nömiri: 494. Q-17. RK. Qazaq Bilimpazdarınıñ twñğış siezi. Orınbor, 1925 jıl).
Siez Orınborda ağartu qızmetkerleri wyımınıñ üyinde ötedi. Onı aşqan Qazaqstan halıq ağartu komissarı Nwğıman Zäliwlı jer-jerden kelgen azamattarğa alğısın aytıp, siez jwmısınıñ dwrıs ötuin tilep, sözin ayaqtaydı. Al Halıq ağartu komissarınıñ orınbasarı Moldağali Joldıbaywlı uäkilderdi topqa kelgen kisilermen tanıstıradı.
- Mäskeudegi Künşığıs baspasöz taratatın kindik wyımnan – Älihan Bökeyhanwlı men Näzir Töreqwlwlı.
- Bwharadağı qazaqtar atınan – Mırza Naurızbaywlı.
- Türkistannan – Halel Dosmwhamedwlı men Işanğali Arabaywlı.
- Qazaqstannıñ aymaqtıq partiya komitetininen – Aspandiyar Kenjewlı.
- Jalpıreseylik käsipşiler keñester wyımınıñ qazaq aymağı böliminen – Mwhtar Samatawlı.
- Orınbordağı qazaq institutınan (KINO) – Mwhtar Mırzawlı.
- Qazaqstan halıq ağartu komissariatınan – Ahmet Baytwrsınwlı, Eldes Omarwlı, Nwrtaza Eralıwlı, Nwğman Zäliwlı, Moldağali Joldıbaywlı.
- Qostanay gübernelik oqu böliminen – Erğali Aldoñğarwlı.
- Semey gübernelik oqu böliminen – Männan Twrğanbaywlı.
- Oral gübernelik oqu böliminen – Nığmet Şağiwlı.
- Bökey gübernelik oqu böliminen – Rüstem Ağıbaywlı.
- Qazaq aymağın zerttep, ğılım jiyatın qauımnan – Mirjaqıp Dulatwlı.
- Orınbordağı gazet-jurnal basqarmalarınan – Raqım Sügirwlı.
Mwnan soñ qalıptasqan jinalıs räsimi boyınşa N.Zäliwlınıñ top basqarmasın saylau kerek degen wsınısımen M.Joldıbaywlı topbasılıqqa layıqtı bes kisiniñ atı-jönin ataydı. Olar: Bökeyhanwlı Älihan, Zäliwlı Nwğman, Kenjewlı Aspandiyar, Naurızbaywlı Mırza, Arabaywlı Işanğali. Top bwl qalaulılardı birauızdan bekitedi de, siezdiñ hatşılığına Twrğanbaywlı Männan men Aldoñğarwlı Erğalidı saylaydı.
Top bwğan deyin baspasözde jariyalanıp ülgergen siez qaraytın 6 mäseleni qabıl aldı. Osıdan keyin topqa kelgen uäkilderge söz berilip, olardıñ wsınıstarı tıñdaladı. H.Dosmwhamedwlı jalpı mektep mäselesi turalı talqılanatın kezde bastauış mektep türi men bilim orındarınıñ oqu jobaların qosımşa qaraudıñ qajettigin aytsa, M.Naurızbaywlı Horezm men Bwharağa qarağan qazaqtardı oqıtu, mädeni ağartu şaraların bölek türde söz boluın swranadı.
Siez H.Dosmwhamedwlınıñ wsınısın birauızdan maqwldaydı da, M.Naurızbaywlınıñ swranımı boyınşa ol mäseleni tek eki ölkemen şektemey, jer ıñğayına qarap qiyanda, Qazaqstan men Türkistannan özge respublikalarda qalıp otırğan qazaqtar üşin auqımdı türde şaralar qarastıru kerektigin jön dep tabadı.
Sonımen, top mäselerdiñ tolığıp bolğan wzın-ırğasın tügel bekitip, siezdegi bayandamalar men söyleuşilerge, tolıqtıruşılarğa uaqıt belgilep, kelisip otırıp tiyanaqtaydı.
Tarihi siezdi qwttıqtap, niet-tilekterin bildirip söylegenderdiñ qatarı da edäuir boladı. Toptı qwttıqtauğa Qazaqstan Ortalıq komiteti men oqu komissariatı atınan – N.Zäliwlı, Qazaqstan aymaqtıq partiya komiteti men halıq komissarları keñesinen – A.Kenjewlı, Türkistan oqu komissariatınan – I.Arabaywlı, Jalpıreseylik käsipşiler keñesteri wyımınıñ Qazaqstan böliminen – M.Samatwlı, Aymaqtıq oqıtuşılar kursınan – Irısbaywlı, Qazaqstan ortalıq bilim kindiginen – Lebedev, Başqwrt ökimetinen – Ibrahimwlı, Bwharadağı qazaqtardan – M.Naurızbaywlı şığıp, iltipat-lebizderin bildiredi. Qwttıqtauşılardıñ är jerden är deñgeydegi wyımdardan kelgeni siyaqtı, sözderiniñ deni de türlişe boladı. Mısalı, A.Kenjewlı: «Qazaq ziyalıları keñes qızmetine tezinen jegile qoyğan joq. Tarihi ülken mindetin sezinbey otır. Oğan Semey gübernesindegi hal mısal bola aladı», – dep oqığandarğa «tiise» aytsa, I.Arabaywlı: «Türik qauımınıñ işindegi aldıñğı mädeniet basqışında dep sanalatın Ğwsman türikteri ädebiet jüzinde adasıp ketti. Emle säykessizdigine baylanıstı Anatol türikteri Istambolda jazılğan kitaptardı oqi almay otır … Öte orısşıl bolıp, dayın twrğan orıs ädebieti, orıstıñ ğılım tilderin alıp jüre bersek, ülken adasqan bolamız. Sonı esten şığaru jaramaydı», – deydi. Al Lebedev bolsa Älihanday, Ahmettey ğwlamalar otırğan jerde «ğılım degen sözdiñ ne ekenin, qiyaldı jolğa ketpey, twrmısqa jaqın jüru kerektigin, oqığandardıñ halıqtan bölinbeuiniñ qajettigin» alğa tartsa, M.Naurızbaywlı janı şırqırap Bilimpazdar tobınan sart ölkesine taman twratın qazaqtardıñ etnos retinde qwrıp bara jatqanın ayta kele: «Qazir Bwhara ölkesinde jartı million qazaq bar. Olardı bwl uaqıtqa deyin sarttar ezip keldi. Jartı million mıñ qazaq sarttarmen aralasıp otır. Solar özderiniñ qazaq ekenin jasıradı. Bükil Bwhara, Horezm boyınşa keñes qızmetine 2-aq qazaq alınıp otır», – dep mısal retinde äri qaray sözin taza özbek tilinde jalğastırıp, siez uäkilderiniñ «jağasın wstatadı».
Qwttıqtaulardan şığatın wjımdasqan qorıtındı bireu-aq bolatın: «top qordalanğan kökeykesti mäselerdi qaytse de şeşui qajet».
Jiın barısında emlege, älipbige, pän sözderine (terminologiya), el ädebietin jinap, jüyeleuge, oqulıqtar äzirlep bastırtuğa, audarmağa t.b. qatıstı qadau-qadau oylar, pikirler aytılıp, orayımen qaulılar qabıldanadı.
Qayratker Mırza Naurızbaywlı kötergen jäne şeşuge atsalısqan şettegi qazaqtardı ağartu jayı da asa ıjdağatpen talqılanadı.
Bilimpazdar siezi kün tärtibin bekitetin birinşi küngi jinalısta Bwharadan kelgen qayratkerdiñ wsınısı boyınşa (wsınısı oqığandar tarapınan tolıqqan-dı) qaralatın mäselelerdiñ qatarına «Qazaqstan respublikasınan tıs jürgen qazaqtardı ağartu, ana tilinde oqıtu şaraların belgileu» delingen baptıñ engenin ayttıq. Rasında, qayşılıqqa tolı territoriyalıq ayrılım nauqanı talay halıqtı qasiretke wşıratqan bolatın. Jeri men peyili keñ qazaqtıñ tağdırı da osı teperiştiñ qwrasuında qaldı. Jigeri qwm bolıp köñiline qayau tüsken alaş balasınıñ 20-jıldarı şıqqan aşı dauısı, jürekti jılatar zarı bügin de qwlaqqa şalınadı, tarih qoynauınan jañğırıp estiledi …
Topta «Qazaqstan men Türkistannan sırtqarı qazaq halqın ağartu turalı» degen taqırıpta Mirjaqıp Dulatwlı bayandama jasadı.
Bayandamada jer ıñğayına qaray respublikalan alıs otırğan qazaqtar haliniñ dwrıs boluı, oqu men öneriniñ artuı özderine baylanıstı emes, mwndağı ükimetke baylanıstı ekeni söz etiledi. Ükimet qazaqtarmen qatınastı rettep, olardı ağartu üşin mamandar dayarlap jiberuge müddeli boluğa tiisti delinedi.
M.Dulatwlı sözinen soñ şığıp söylegen şeşenderdiñ lebizin jinaqtay otırıp bwl küngi mäjilis törağası A.Baytwrsınwlı Qazaqstan oblıstıq ortaqşıl komiteti men halıq ağartu komissariatına ötiniş etu üşin uäkilderge mınanday (M.Naurızbaywlınıñ swranımına säykes) wsınıstar jasaydı: «1. Bwhara, Hiua qazaqtarına qazaq oqıtuşıların, ösietşilerin jiberu. 2. Qazaqstanda aşılğan mektepterden olardıñ şäkirtterine stipendiya aşıp, orın arnap qoyu».
Osı eki wsınıstı uäkilder tolıq qabıldağannan keyin, M.Naurızbaywlı şığıp: «Arnaulı komissiya qwrıluğa tiis», – dep oy aytadı. Mwnı H.Dosmwhamedwlı qoldaydı. Nätijesinde üşinşi wsınıs maqwldanadı. Onda. «Bwhara, Hiua qazaqtarın aralap, hal-jayın, tilin, ağartu jwmısın jönge salatın bir komissiya jasalsın. Komissiyağa kiretinder: Qazaqstan halıq ağartu komissariatınan – bireu, Bwhara qazaqtarınan – bireu, Hiua qazaqtarınan – bireu» delinip jazıladı. Komisiya jwmısı töñiregindegi aqpar men esepti Qazaqstan halıq ağartu komissariatına beruge mindetteldi.
Alısta jürgen ağayınnıñ tağdır-talayı äñgime bolğan osı jiında M.Twrğanbaywlı Resey territoriyasında, Qıtay men Moñğol jerinde qalıp otırğan qazaqtar turalı pikirin aytıp, olardı da eskeru kerektigin habardar etedi. M.Twrğanbaywlın tolıqtırıp, onı qolday söylegen I.Arabaywlı (Ufada Ğaliya medresesinde jürip 1911 jılı «Qazaq jäne qırğız balaları üşin älippe…» jazğan avtordıñ biri, Alaş qozğalısına qosılğan qırğız ziyalısı – osı Işanğali Arabaev) siezden atalğan wsınıs haqında qaulı şığaruın ötinedi. Top wsınıstı negizinen qabıl alıp, qaulı şığaradı. Mäjilistiñ soñın ala söylegen H.Dosmwhamedwlı: «Siezde aytılğan pikirler, bekitilgen qaulılardı kitapşa etip şığarudı Qazaqstan halıq ağartu komissariatı öz moynına alsa eken» degen nietin bildirse, M.Dulatwlı: «Alınğan qaulılardı Dekret arqılı zañ küşine asırsa eken» dep wsınıs jasaydı. Siez mwnı da birauızdan qabıl aladı.
Jiın biterde minberge Türkistannan kelgen uäkil I.Arabaywlı köterilip, siezdi mejelegen jwmısın maqsatına jetkizuimen qwttıqtap, küni erteñ bwl qaulılardı iske asıru barısında el müddesin joğarı qoyğan ärbir azamat küş-jiger jwmsaytınına senim bildirdi.
Söytip, altı künge sozılğan Bilimpazdarınıñ sieziniñ jwmısı 1924 jılı 17 mausımda sätti ayaqtaladı. Osı jiın şeşimderi keyin wlt ğılımınıñ irgetası bolıp qaldı.
Bilimpazdar siezine qatıstı M.Naurızbaywlınıñ tarihi qızmetin bılayşa bağalaymız:
Birinşiden, Mırzanıñ sanaulı ğana adamdardıñ işinde qazaqtıñ twñğış ğılım jiınına şaqırıluı onıñ qayratkerlik qana emes, ziyalılıq (parasat iesi, ölkesine abıroylı azamat) bedelin körsetedi.
Ekinşiden, siezdegi qayratkerdiñ bayandaması, jarıssözge şığuı, wsınıs berui onıñ biliktiligin, jauapkerşiligin, batıldığın ayqındaydı.
Üşinşiden, tarihi siezdiñbarısındağı,aldı-artındağı oqiğalar M.Naurızbaywlınıñ körnekti Alaş ziyalılarımen tığız baylanısta bolğanın añğartadı.
Osı rette respublikalıq bastı gazet – «Eñbekşil qazaqta» (1925 jıldan «eñbekşi» atın aldı) jariyalanğan maqalaları qayratkerdiñ wlt tağdırına baylanıstı oyınıñ erekşeligin ayqınday tüsedi.
Aytalıq, Bwhara qazağınıñ tarihi jolı turalı bılay deydi: «Bwl qazaqtar mwnan 143 jıl bwrın kelip ornıqqan. Biraq Qızıljar, Esil dariya jağınan köşip kelgenin, tübiniñ qazaq ekenin azap biledi. Bwlardıñ köbi nayman, qañlı, tama, qıpşaq boladı». Älgi mejeni eseptep jibersek, 1781 jıl şığadı.
Joğarıda jalpı Bwhara halqı qwramınıñ bügingi resmi derekterde jürgen «qazaqsız» keypin keltirdik. Bwğan baylanıstı Mırza: «Bwhara respublikasınıñ qaramağında 375 mıñ qazaq bar. Biraq aytuğa ğana bolmasa, is jüzinde barlıq Bwhar topırağında jasağan 3 million halıqtıñ 8-den biri bolıp sıbağalı enşisin ala almağan halıq» dep jazadı.
Mäseleni şeşu üşin M.Naurızbaywlı Bwharada qazaq oblısın aşıp, oğan Qazaqstan men Türkistannan wlt mamandarın şaqırıp, bilim jüyesi men bilik jüyesin eldik müddege say qwrıp, damıtudı wsınadı. Osı arqılı Ortalıq Aziyadağı mejeleudiñ qiındığı men kürdeliligin meñzeydi. Qayratkerdiñ maqalalarında «özbek bolıp ketkenderdi qazaq qılu» degen bügingi oqırmandı selt etkizetin oy aytıladı. Bwl – 90 jıl bwrınğı şındıq…
Mırza bas gazet jüzinde bölisken bir materialında Auğanstan şekarasına taman otırğan qazaqtardı bol'şevikterden qaşqan Bwhara ämiri «äskerge bir jegip» qinağanın, al keyin «qızıldar» sol üşin olardıñ bar mal-mülkin tartıp alıp qañğırtqanın jazadı.
Baspasöz maqalalarınan şığatın qorıtındı: a) qayratker bol'şeviktik ökimettiñ äleumettik jäne wlttıq teñdik wranımen jürgizip otırğan sayasatınıñ kereğar jayın körsetken; ä) jaña sayasi biliktiñ jergilikti jerlerdegi bwrmalauşılıqtarın sipattağan; b) Resey otırşıldığı men älemdik imperializmniñ qwrbanı bolğan Bwharanıñ qilı tağdırın bayandağan; v) qiırdağı qazaq etnosınıñ tirşilik üşin küresi, ülken sayasattıñ diirmenine tüsui äuezelenedi; g) bügingi tilmen aytqanda, diasporanı sayasi jäne ruhani basqaru, damıtu mäseleleri qarastırıladı.
Twtastay alğanda, M.Naurızbaywlınıñ 20-jıldarı BAQ-ta jarıq körgen materialdarı – qayratker ömir sürgen kezeñniñ aynası, kürdeli uaqıttağı wlt tağdırınıñ jılnaması dey alamız.
«Ormandı qorğaytın arıstandı orman da qorğaydı» degen söz bar. Bwhara respublikasınıñ vice-prem'eri bwl memleket joyılğannan soñ, 1924-1926 jıldarı Orınbordağı jwmısşı fakul'tetin (rabfak) bitiredi. Sirä, ol – Alaş ziyalıları däris oqığan Qazaq halıqqa bilim beru institutınıñ (KINO) qwrılımı. Bwdan soñ Qazaqstanğa kelip, Arıs audandıq jer bölimin basqaradı. Resmi ğwmırnamasında «1929-1932 jılı Ortalıq Aziya maqta-irrigaciya institutında oqıp, 4-kursta tüberkülez bolıp şığıp qaldım. 1932-1935 jıldarı Türkistanda agronom, jer bölimi, 1935 jılı Jer halkomınıñ şeşimimen Qırğızstannıñ Jalalabadına agronom-josparlauşısı basşısı qızmetin atqardım. 1943-1949 jıldarı Qırğız KSR Memlekettik baqılau salasında jauaptı qızmetter istedim. 1949-1953 jıldarı KSRO Memlekettik baqılau organı Qırğızstan tobında «İİ därejeli memlekettik baqılauşı» boldım…» dep jazadı. Şımkent mwrağatınan tabılğan materialdarda «M.Naurızbaywlınıñ 1929-1930 jıldarı Moyınqwm jäne Tülkibas audandıq atqaru komitetin basqarıp, ayağında partiyadan şığarılıp, qızmetten alınğanı» körsetilgen. Partiyadan şığaru isinde «Bwharada 1,5 jıl türmede otırğanı, qazaq pen qırğız jayılımdarın üylestiretin Jaylau komiteti törağasınıñ orınbasarı bolıp jürip qarauındağı mäselege taptıq twrğıdan qaray almağanı» qılañ beredi. Osınıñ özinde ilgeride aytqan «ömirbayan qwpiyasınıñ» (bol'şevizmge qarsı Ortalıq Aziya bas köteruimen, Alaş qozğalısımen müddeles bolğanı) astarı añğarıladı.
Aytalıq, 1929 jılı Qazaqstannan Özbekstanğa ketu sebebin – sol uaqıtta elde Alaş ziyalılarınıñ twtqındala bastauımen tüsindiruge boladı. Al, 1937 jılı Qırğızstanğa ketuin – 1934-1935 jılı aydaudan kelip, şamasına qaray är jerde jwmıs istey bastağan wlt twlğalarınıñ qayta wstalıp, qatañ repressiyalanuımen (atıluımen) säykestendire alamız.
Keyde öte tosın salıstırular jasauğa boladı: qayratker Mırza Naurızbaywlınıñ tağdırı – küştep joyılğan Bwhara halıq respublikasınıñ tağdırına nemese swrausız qalıp, kisäpirliktiñ şeñgeline ilingen sol öñirdegi qazaq wltınıñ tağdırına wqsaydı…
Bwğan qarap ötken künnen belgi bar ekenin de, belgi joq ekenin de wğınasız.
M.Naurızbaywlı 1953 jılı Oñtüstik Qazaqstanğa kelip, eki jılday sol kezdegi Kirov audanınıñ Frunze keñşarınıñ direktorı bolğan. Bwl – täubağa kelgen keñestik «jılımıqtıñ» bastapqı şağı edi. Odan soñ Lenin audandıq twtınu kooperaciyasınıñ basşılığında qızmet etken. 1963 jılı zeynet demalısına şığıp, Şardara qalasına kelip qonıs tepken. Adam qartayğan sayın topıraqqa jaqındaydı (1978 jılı sol jerde qaytqan). Bir kezde Bwharanı meken etken Mırzanıñ ağayındarınan aman qalğandar nemese olardıñ wrpağı keyin aşılğan audandar – Şardara men Jetisayğa jinalğanın şamalauğa boladı.
Qayratkerdiñ atı men zatı osı eñbek avtorınıñ «Ruhaniyat» kitabında («Bilim» baspası, 1997), «Alaş jäne ädebiet» monografiyasında («Foliant» baspası, 2002), Ş.Qwrmanbaywlı äzirlep qwrastırğan «Qazaq bilmpazdarınıñ twñğış siiezi» (jiın mätini, «Atamwra korporaciyası», 2005), Namazalı Omaşev bastağan ğalımdar tobı äzirlep qwrastırğan «Jiırmasınşı jıldar jurnalistikası. 1-tom» («Qazaq enciklopediyası», 2014), E.Tileşev pen D.Qamzabekwlınıñ «Alaş qozğalısı» anıqtamalığında («Sardar» baspası: 1-basılımı – 2008, 2-basılımı – 2014) aytılıp, jazıldı.
Soñğı jıldarı M.Naurızbaywlı ğwmırbayanın zertteu isine elimizge belgili twlğa, general Erjan Isaqwlovtıñ kiriskenin jaqsılıqqa balaymız. Öytkeni kezinde lauazımdı qızmet atqarğan azamat mwrağat derekterine baylanıstı ğalımdardıñ «qolın wzarttı». Ol kisi Şımkent aymaqtıq memleket mwrağatınan birşama tıñ derekter taptı. Sonday-aq Qırğızstan memlekettik mwrağatı men Resey memlekettik äleumettik-sayasi tarih mwrağatına habarlasıp, qosımşa mälimetter jinastırıp jatqan jayı bar.
E.Isaqwlovtıñ tağı bir eleuli jwmısı – «Qazaq Bilimpazdarınıñ twñğış siezi» tüpnwsqa jinağın (stenografiyalıq esep) mamandarğa wsınıp pısıqtatıp, bügingi qoldanılımdağı äripke qayta tüsiruge mwrındıq boldı. Sondıqtan 2005 jılğı jinaq pen bwl jinaqtı öz betinşe dayarlanğan eñbekter dep qabıldağan dwrıs. Ğılımda mwnday balama nwsqalar qatar ömir süre aladı. Osı nwsqanıñ jäne bir erekşeligi – faksimelesimen wsınılğanında. Sonday-aq M.Naurızbaywlı turalı mwrağat derekteriniñ qosımşa engizilui de bwl mwranıñ mañızın arttıra tüsedi.
Al, Halıqaralıq Türki akademiyası (prezidenti Darhan Qıdıräli)bwl tarihi mwranı basıp şığarudı öz qolına aldı. Bwğan negiz de bar. Atap aytsaq, Bilimpazdar siezine qatısqan twlğalardıñ köbi – otandıq türkitanu salasınıñ basında jäne älemdik türki birligi mwratınıñ qatarında twr. Onıñ üstine bwl jiında aytılğan sübeli oylar 1926 jılı Bakude ötken Birinşi türkitanu siezinde damıtılıp, salalandı. Sondıqtan bwl sabaqtastıqtı bügingi ıqıpaldastıq ayasında jañaşa qarau – Täuelsizdik pen zaman talabı dep bilemiz.
Dihan QAMZABEKWLI, QR WĞA korrespondent-müşesi
Abai.kz
Pikir qaldıru