Qıtay jılnamaları şumerlerdiñ (kengirler-qañlılar) bir kezde şığıstan batısqa jäne oñtüstik-batısqa qaray jıl­jığanın jazadı da, sol jıljudıñ däl qay kezden, qay kezge deyin jüzege asqanın anıqtap aytpaydı. Al Gero­dot şumerler (kengirler-qañlılar) Qara teñiz boyında da, Ortalıq jäne Kişi Aziyada b.z.d.V ğasırdan bwrınıraq ömir sürgen dep jazadı. Al biz qañlıdan şıqqan ğwlamalar turalı äñgime örbitip körelik.

Anaharsis (Anarıs):

Qazaqstan Respublikası aumağındağı jerlerde birinşi bolıp, b.z.d. V ğasırdan bwrın Qañlı memleketi payda bolğan. Qañlı bizdiñ zamanımızğa deyingi kezeñde kangyuy degen atpen mälim bolğan. Qañlı-skif filosofı, älemdik filosofiya tarihında äygili Anaharsis (qazaqşa esimi Anarıs) düniege kelip, ömir sürgen. Anaharsis jöninde Gerodottıñ «Tarih» eñbeginde jäne Platonnıñ «Protagor» degen eñbeginde onı «Jeti ğwlamanıñ» biri dep sanağan. Anarıstıñ skif jäne ellin halıqtarınıñ ömir-tirşiligi, salt-sanası, ädet-ğwrpı, käsibi turalı 800-den astam eñbekteri bar.Anarıstıñ danalıq sözderiniñ bolmıs-bitimi qazaqtıñ belgili şeşen-bileriniñ sözderimen qabısıp jatır.

Siddharta Gautama

Ündistandağı budda dini (b.z.b.V-VI) ğasırda payda boldı. Onıñ negizin saluşı Siddharta Gautama. Tegi qañlı-saq dep jazdı tarihşı V.V.Grigor'ev. (V.V.Grigor'ev, «Ukazannaya rabota». 75-80 betteri).

Samğa Küy

Aqış attı Otırar saudageriniñ balası. Ruı qañlı. Keruenmen Ündistanğa barğanda, onnan asqan şağında ata-anasınan ayırıladı da, ol Samğa (Samgha)atalıp ketedi. Samğa Küy jasınan-aq bilimge qwmar, oquğa alğır, izdengiş, kögel (wqıptı da pısıq) bolıp ösedi. Ol Bwdda klassikteriniñ ilimin jetik meñgerip, altı Kärimdi igerip, abız deñgeyine köteriledi.
Bwdda dininiñ ülken mamanı retinde Samğa Junguoğa (Qıtayğa) auısadı (uaqıtı körsetilmegen). Sodan ol Qıtaydağı Nanjin qalasındağı Juan–Şusı attı alğaşqı pwthanasın saldırıp, sonı basqaradı. Ol pwthanada «Sakiya – moni pwt» lauazımına layıqtı öte auır äri kürdeli köşirmelerdiñ mifologiyalıq bayanı tüsirilgen «Fan Patşanıñ köşirmesine» jatatın köp kitaptı (sanskritten qıtay tiline) audarıp, tiliniñ oralımdılığı men şeşendigi, mazmwnınıñ tereñdigi men däldigi jağınan erekşe bedelge ie boladı. Bwdda mädenietiniñ Juñgoğa (Qıtayğa) taraluına ayrıqşa üles qosqan Qañlı Samğa Küy 280 jılı qaytıs bolğan dep jazadı Swltan Janbolatov (Referattar, maqalalar. İle halıq baspası. Ürimji, 1993, 75-b.).
Mine, bwl qısqa derektiñ özi-aq köp närseni añğartıp twrğan joq pa? Otırarlıq Aqış attı qañlı saudagerdiñ balası – Samğa ata-anasınan jastay jetim qalıp, Ündistanda Bwdda klassikteriniñ ilimin jetik meñgerip, Qıtay jerine onı taratuğa ülken üles qosqan dini qayratker bolğandıqtan, Qıtay tarihında esimi saqtalıp otır. Şirkin, onıñ osı igilikti isterin tereñdep, teksere tüser me edi?!

Qañlı şayhıları men
monahtarı

Qañlı şayhıları men monaqta­rınıñ qıtay budda dini isterine orasan zor üles qosıp, Qıtay körkem jazuınıñ negizin salıp, erejesin jazıp, mädeni-ağartu men ğılım men tehnikanı damıtuda, tarihın jazuda ülken ülesi bar. Mwnı Qıtay ğalımdarınıñ özderi de moyındap otır. Loyannıñ suretterinde Qañlı eliniñ qıruar şayhı-monahtarınıñ beynelenui bwğan tolıq ayğaq. Sondıqtan qıtay ğalımı Su Beyhay: «Tañ däuirinde (VI-VII ğasırlar) qazaqtıñ Qañlı şayhıları men monahtarınıñ qıtay budda dini isterine orasan zor üles qosqandığın tarihi faktiler arqılı däleldep otır»(«Qazaq mädeniet tarihı» qıtayşa, 181-b). Sol kezdegi Kusan şaharı (Şınjanda) budda mädenietiniñ iri ortalığı eken, onda on mıñnan artıq monah jwmıs istegen, altınnan qwyılğan otız metrlik biik müsinder, alıp mwnaralı ğibadathanalar, bir sätte üş mıñ adam tauap jasaytın pwthana orındarı bolğan. Mwnda Qañlı şayhıları men monahtarı budda dini isterin nasihattauda ülken jwmıstar jürgizgen.

Qorqıt Ata

«Qorqıt Ata VII-VIII ğasırlar aralığında Jañakent (Yenikent) qalasında Sırdariyanıñ Aral teñizine qwyılatın (Qazalıdan 20-25 şaqırım) jerinde düniege kelgen» degen pikir qalıptasqan, onı qazaq halqınıñ arasında bar «su ayağı – Er Qorqıt» degen qanattı söz de däleldey tüsetin siyaqtı.
Säbetqazı Aqatay bwl añız-äñgimeni odan äri bılay dep jalğastıradı: «qayı Qañlı taypasınan şıqqan Inal-Iavanı elbası etip kötergende, Qaraqojanıñ balası (ol da qayı qañlı taypasınan) – Qorqıt onıñ uäziri bolıp tağayındaladı. Ol 290 jıl ömir sürip, odan keyingi üş elbasınıñ twsında da uäzir bolıp isteydi. Dwylı-Qayıdan keyin bilik Köl-erkege (basqa jerde – Kel-erken), odan keyin onıñ batır balası – Qañlı-Yavlığa auısadı. Ol toqsan jıl biligin jürgizip, qaytıs boladı» dep körsetedi avtor (S.Akatay, «Velikiy Korkıt i ego uçenie».)
Qorqıt Ata turalı añızdı qañlılar türik jerinde de däriptegen. Türkiya türikteri Qorqıt atanı bizdiñ babamız deui sodan şığar.

Qañlı qızı
Türkenhatun

Ol Horezm şahı Tekeştiñ äyeli, Mwhammet Horezm şahtıñ anası, Horezm memleketinde öz ıqpalın jürgizgen, özine ğana bağınatın 60 mıñ äsker wstağan, erkekke bergisiz erekşe qasietteri üşin «älemge äygili hanşalardıñ hanşası» («Şahinya şahin vselennoy») atağına ie bolğan memleket qayratkeri, swlu da aqıldı äyel bolğan. Otırar qalasınıñ bileuşisi Qayırhan Türkenhatunnıñ ağasınıñ balası.

Potodın

Qıtay tilinde jazğan Qañlı aqını Potodın 10 tomdıq şığarmalarımen bükil han eline tanılğan ğalım, aqın, sazger bolğan. (Batıs öñir az wlt jırlarınan tañdamalar, Qıtayşa 4-betin qarañız). Bizdiñ zamanımızdıñ 232-348 jıldarı jasağan, aqın 117 jıl ğwmır keşipti. Ol ülken oqımıstı ğwlama adam bolğan. Zertteu jwmısımen bügingi Kaşmir, Ündistan öñirin aralağan, aqınnıñ köptegen öleñderi sol kezdegi Qıtaydan şıqqan ataqtı «Gauzunnama» degen kitabında jariyalandı.

Jwñ-da

Qañlı Jwñ-da: Juñgonıñ (Qı­taydıñ) keskin, müsin önerine orasan zor üles qosqan, damuına ıqpal jasağan, öziniñ ayşıqtı önerimen atın paş etken pwt suretşisi sanalğan. Ol Miua-damen (qara)atalas, tüp-tegi qañlı ruına jatatın. Bwdan basqa onıñ ömirine qatıstı derek joq. Swñ äuleti twsında onıñ suretteri joğala bastaydı. Tek «Salt attı» dep atalatın birneşe keskindi sureti ğana saqtalğan.
Alayda Qıtay öneri tarihında Jwñ-danıñ suretşilik öneri «Kiimnen su şığar» dep atalıp, özindik stil'ge ie, nağız Batıs (Qıtaydağı türki taypaları jasap kelgen aymaqtarğa) öñirine tän erekşelikterge jatatını körsetiledi. Mwnday täsildiñ bastı belgisi – jiti sızıqtar arqılı adamnıñ kiimi etine jabıstıra sızılıp, onıñ boy-bitimi ayqın körinip twruında. Ärine, bwl keskin (jivopis') önerinde de, müsin (skul'ptura) önerinde de öte qonımdı täsil sanalğan.
Jazba derekterde Jwñ-danıñ tuğan, ölgen jıldarı körsetilmeydi. Alayda, onıñ Bi YAi patşalığı (bwl 550-577 jıldarı Qıtaydı bilegen) kezinde ömir sürgendigi belgili.
Sonımen, Qañlı tegin tektegende, VI ğasırdıñ özinde sonau Qıtay elinde keskin, müsin öneriniñ damuına öz ülesin qosıp, öz ıqpalın jasağan Jwñ-danı qıtay jazbaları körsetip otırğanda, bügingi qauımnıñ da bile jürgeni artıq emes dep oylaymız.

Hatu

Qañlı Hatu äri aqın, äri sazger, äri ğalım bolğan, 589 jılı 10 tomdıq şığarması jarıq körgen. Onıñ köptegen öleñderi, ğılımi eñbekteri öz däuirinde joğarı bağa aldı. Onıñ «Çañ-Än aymağı» degen öleñi alıstap ketken zamandı köz aldıña elestetedi.
Çañ – Änniñ jolı tar, iir-qiır,
Bwtaqtalıp jan-jaqqa taraladı.
Kestelegen qoramsaq erneuinde
Döñgelekter şiqıldap än saladı.
Ulında (jer atı) köp taqua,
sözuarlar,
Top-tobımen jasaqtar jar saladı.
Jastar qalay tüsinsin qart sardardı,
Tek aşumen toladı bar şanağı…

Aqınnıñ bwl öleñinen jasaq basqarğan sardar ekendigi, qaruların arbağa tiep, şeru tartıp jürgendigi aytıladı. Öleñnen qañlılardıñ jauınger halıq bolğandığın añğaruğa boladı.

Bwqım

Qañlı Bwqım Qayranbaywlı bizdiñ zamanımızdıñ 1254 jılı tuıp, 1300 jılı qaytıs bolğan aqın. Ol da bala küninen qıtayşa tälim-tärbie alğan. Öz şığarmaların qıtay tilinde jazğan. Qañlı Bığım Qarlığaşwlı Qayırbektegi, ol keyde qıtayşa Şı-Yuñ dep te atalğan. Bığım Batıs öñirindegi qañlı taypasınıñ aqsüyegi. Ol 16 jasında oqudıñ soñına tüsip, Hwbılay qağannıñ alqauına ie boldı. 1279 jılı qağan qızmetine jiberiledi. Ol altı jıldan keyin Orda qızmetine qayta oralıp, 1285 jıldan bastap, qağanat jwmısın şañşu (ministr) mindetinde orındaydı. Onıñ istegen basqa igilikti isteri jöninde mağlwmat köp saqtalmağan. Derekte: «Bwğımnıñ «Sı Çau» («Ordadan ketu») attı küyi saqtalğan» dep körsetedi (derekti audarğan Qayrat Ğabithan).
Aqınnıñ Bwqımnıñ «Umaşan bas­tauınan ötkende» degen öleñi bılay bastaladı:
Käusar bwlaq bastaudıñ suı twnıq,
Susındaydı jolauşı betin juıp.
Bayandaydı ol jürginşi halayıqqa,
Älmisaqtan bergini tarih quıp.

Miau-da

Qañlı Miau-da Samaqwlwlı Bolaman – sausağınan öner tamğan ataqtı sazger. Ol öziniñ sazgerlik talantın 550-600 jıldarı Orta jazıqta (Qıtaydıñ işki ölkesinde) tanıta bilgen adam. «Soltüstik patşalıqtar tarihı», «Köne Tañnama» attı jazba jılnamalarda Bey YAi patşası Gau-yañ twsında onıñ atı şığıp, patşa qwrmetine ie bolğandığı, tipti patşanıñ özi Hu-Gu Batıs öñirdegi Qañlı elderiniñ dabıl-dañğırasın soğıp, muzıkanı süyemeldeuge deyin barğanı aytıladı. Bey-YAidıñ besinşi äuletinen şıqqan patşası Gau-YAñnıñ twsında qañlı Miau-danıñ sazgerlik şeberligi şarıqtau şegine jetedi, Gau-Vi patşa tarapınan ol uañ (knyaz' – Ä.Q.) därejesine köteriledi.
577 jılı Bey-YAi äuleti Bey-Ju tarapınan qwlatılğannan soñ Miau-da sonıñ qwzırında (Teristik Juda) küy şeberi bolıp isteydi. 581 jılı Bey-Ju patşanıñ özi ornınan ketkende, ol Süy äuletine qarastı bolıp qaladı jäne sol äulet tağayındağan «älem şat» (şat – patşa äuletine näsildik jolmen auısatın mansap)sarayınıñ (yağni hanzadalar sarayınıñ) saz üyretuşisi bolıp tağayındaladı.
587 jılı «eskişilder» jeñilis tapqan soñ da Miau-da bwl jwmısın jalğastıra beredi. Biz qarastırğan jazbalarda qañlı Miau-danıñ sazgerlik şeberligi ata-babalarınan (äkesi – Samaqwl, babası – Bolamannan) kele jatqan näsildik öner ekendigi de aytıladı. Bwlar da kezinde Orta Jazıqtağı küy şeberleri bolğan. Osığan oray «Batıs öñir küyleri» degen eñbekte qañlı Bolaman, qañlı Samaqwl, qañlı Miau – da üş birdey wrpaq ökiliniñ Bey-Ju äuletinen uañ (knyaz') atağın alğandığı jazıladı. Onda: «Batıs öñirdiñ äygili küyşileri Orta jazıqqa kelgen soñ, olardıñ atağı men ıqpalı bwl jaqtı dür silkindirerliktey küşti boldı» dep jazılğan (Şıñjañnıñ jerlik tarihı. Ürümji, 1992, qıtay tilinde, 67-b.) Onı audaruşı – Swltan Janbolatov.
Körip otırğanımızday, bwl qañlı tekti üş wrpaq ökili Batıs öñiriniñ (yağni türki taypaları jasaytın ölkelerdiñ) muzıkalıq önerin Şığısta Qıtay jerinde taratıp, onı mäuelete tüskenin köremiz. Qıtay zertteuşileri: «Qañlı Miau-danıñ ömiri – Juñhua (qıtay) wlttarınıñ körkem önerin damıtuğa üles qosqan, ol – arttağılar mäñgi esten şığarmauğa tiis adam» dep körsetedi («Batıs öñir mädenietiniñ äñgimelerdiñ şejiresi» Ürimji, 1991, 27-b.). Qıtay tilinen audarğan şäkirtim Qayrat Ğabithan.
Mine, sonau VI ğasırdağı atı şulı sazger qañlı Miau-danı qıtay tarihında orın alğan, qazaq halqınıñ bir ğwlaması dep aytuğa qwqılı.

Bwqa aqın

Bwqa – qañlınıñ äygili aqını. Jazba derekterde onıñ tek 74 jol öleñi ğana saqtalıp qalğan. Bwl öleñ sol kezdegi sızba suretke arnalıptı. Bwqa öz twsında Qıtaydıñ oñtüstik Suñ patşalığınıñ (1177-1279) «Tört qarager» dep atalğan tört aqınnan (Bwqa, Ma-iuan, Li-Tañ, Liu-Suñ) twratın qwdiretti törttik toptıñ biri bolıp sanalğan.

Qoñay aqın

Qoñay Bığımwlı Qayranbektegi jılnamada 1283 jılı tuğan ataqtı aqındardıñ birine, wlılardıñ qatarına jatqızıladı. Onıñ büginge «Ji ataylı joqtau» attı bir-aq öleñi jetken. Sonısına qaramay, qañlı Qoñay öz kezindegi Qıtaydıñ ataqtı aqındarınıñ qatarınan orın alğan (qıtayşadan audarğan Qayrat Ğabithan).
Altın Qara aqın

Batıs öñiri qañlı taypasınan şıqqan, Iuan äuleti (dinastiyası) twsında jasağan belgili aqın, äri sıqaqşı (küldirgiş) adam. Onıñ da köp öleñi saqtalmağan. Iuan äuleti (bwl moñğoldar qwrğan patşılıq) taqtan tayğan kezde Altın Qara da Toğantemir (Iuan Şu-di) patşağa erip, Teristik aymaqqa attanıp, sodan keyin iz-tüzsiz belgisiz bolıp ketedi dep jazadı jılnamada (qıtayşadan audarğan Qayrat Ğabithan).

Särsen

Qıtay derekterine süyensek, qañlı Särsen 1295-1345 jıldarı ömir sürip, soñında köp ädebi mwra qaldırğan aqın. Qañlı Bwqwmnıñ wrpağı Särsen-Zsan, Naunau dep te atanğan. Ğwlama nebäri 51 jasında Pekinde qaytıs boladı. Ömiriniñ aqırında qattı joqşılıq tartıp, jerleuge kebin tabılmağan. Ol sonday-aq, öz däuiriniñ belgili hatkeri, körkem jazu şeberi bolğan ziyalı jan. Qıtay körkem jazuınıñ negizin salıp, erejesin jazıp ketken san qırlı önerli jandı qıtay halqı osı künge deyin wmıtpay, esimin qasterleydi. Soltüstikte Särsen – Zsan, oñtüstikte Jaumınjau – eki degdar, qos gauhar atanğan.

Qañlı qızdarınıñ
«Arıstan bii»

Qañlılardıñ mädenieti öte joğarı damığanın köne derekter jan-jaqtı däleldey tüsedi. Qañlı qızdarınıñ «Arıs­tan biine» arnap, qıtaydıñ Tañ däuirindegi klassik aqını Bay Juyniñ jazğan «Bişi bikeş» degen öleñi mınaday:
«Bişi bikeş oyqastap,
Oñğa-solğa boy tastap,
Jauğan qarday qalıqtap,
Qwyınday qwyğıp şarıqtap,
Müdirudi bilmegen,
Bwrala,tolqıp bilegen.
Kelipti bikeş Qañlıdan,
Altı ayşılıq arıdan,
Jarısa zırlap küymenen,
Köñili tolqıp küymenen.
Bidiñ biik sarası,
Älemde joq bağası,
Qol jetkisiz asılğa,
Ärkimniñ bar talası.
Alqa-qotan aynaldı,
Jwrttıñ töre qarası».

Kohinilon

Qañlı Kohinilon – ertedegi Keleñtau (Çilanşan) jağın qonıstanıp, keyin Sır boyına auıp barıp, V ğasırğa deyin Sır boyın mekendegen äulettiñ wrpağı. «Ol Tan äuleti bilik etken 785-805 jıldar arasında jetigen muzıkalıq aspabın jetildirgen jäne jete meñgergen, äygili sazger «Çan-Endağı birinşi basbarmaq» degen ataqqa ie bolğan talant iesi» dep jazadı qıtay jazbaları.
Körip otırğanımızday, qañlı Kohinilon da qıtay tarihında atı qalğan, jetigen aspabınıñ şeberi retinde äygili bolğan bal barmaqtı talant bolıp otır (qıtayşadan audarğan şäkirtim Qayrat Ğabithan).

Temirtas, Taybwha,
Kalel, Tautwn

Han eliniñ tarihın jazğan qañlı Temirtastı, Boyautaydıñ balası ğalım Taybwhanı, qañlı Kalel, Tautwndardı ülken maqtanışpen aytamız. Kalel, Taybwha siyaqtı şeberler twtas Şıñğıs han patşalığınıñ mädeni-ağartu, ğılım-tehnika jwmıstarın basqarğanı jöninde derekter köptep kezdesedi. Lyau, Jin, Sun handıqtarınıñ tarihın osı ğwlamalardıñ jazıp şıqqanınan qıtay ğalımı Su Beyhay qıtay tilinde şıqqan «Qazaqtıñ mädeniet tarihı» degen kitapta jan-jaqtı taldap jazadı.

Asabwqa

Qıtaydıñ körnekti tarihşısı äri jazuşı Su Bi Hay da qañlı taqırıbına köp qalam tartıp, twjırımdı zertteu jürgizgen belgili oqımıstılardıñ birinen sanaladı. Ol «YUan handığınıñ tarihı» kitabında jariyalanğan Qıtay patşası Uzonnıñ bayandamasın negizge ala otırıp, sol kezdegi imperiya gvardiyasınıñ işinde arnayı «qañlı qolı» bolğandığın, bwl jasaqqa qañlı batırı Asabwqa basşılıq etkendigin, olardıñ batırlığı men erligin jan-jaqtı jazadı.

Äbu Nasır äl-Farabi

San qırlı darın, san salalı ğalım, danışpan oyşıl Äbu Nasır äl-Farabi älem aqıl-oyı alıptarınıñ biri ğana emes, biregeyi de. Düyim dünie onı ğılım men bilimdegi, ädebiet pen mädeniettegi Aristotel'den keyingi ekinşi wstaz dep bilgen. Aristotel' men Platonnıñ eñbekterin köne grek tilinen arabşağa audarıp, olardı mwsılman älemine ğana emes, baytaq batıstıñ özine tanıtqan ğwlama äl-Farabi Arıs özeniniñ Sırdariyağa qwyar sağasındağı Otırar qalasında, Qañlı eliniñ otbasında 870 jılı ömirge kelgen. Äl-Farabidiñ iz qaldırmağan salası kemde-kem. Olar: astronomiya, astrologiya, logika, lingvistika, matematika, medicina, muzıka, poetika, sociologiya, tabiğattanu, filosofiya, etika, t.b. bolıp kete beredi. Odan qalğan ğılımi eñbekterdiñ wzın sanı jüzden asadı.

Otırar qalasınan
şıqqan ğwlamalar

Otırar qalasınıñ özinde düniege kelip, älemdik ğılım men mädeniettiñ belesine köterilgen ğwlama ğalımdardıñ sanı otızdan asadı. Bizge belgilisi tömendegi ğwlamalar:
1.Ğabbas Sayd äl-Jauhari (750-860 j.j.);
2. Isqaq äl-Farabi (1002 j.);
3. Sımayıl äl-Jauhari(1010 j.);
4. Ahmet äl-Farabi (1174 j.);
5. Ahmet YAssaui (1094-1166 j.j.);
6. Äbilqasım äl-Farabi (1130-1210 j.j.);
7. Älbiügneki (XII-XIII);
8. Smail äl-Otırari (1488 j.).

Äbu-l Qasım –
äl-Farabi

Moñğol şapqınşılığınan keyin ömir sürgen bwl ğalım Şığıs älemine öziniñ «Hali-satu-l-hakain» degen eñbegimen äygili bolğan. Zertteuşiniñ tolıq anıqtamasında äl-Farabidiñ öz atı – Imad ad-Din. Äbu-l Qasım – laqap esimi. Äkesiniñ atı Mahmud Ahmadwlı. Al babasınıñ nıspısı – Ahmad äbu-l-Hasanwlı. Imad ad-Din qañlı taypasınan şıqqan.

Jamal Qarşı

Jamal Qarşı (şın atı – Äbul Fazıl-ibn-Mwhammad (1230-1315 j.j.).
Jetisuda tuıp-ösken ğalım, tarihşı, jazuşı. Äkesi Mwhammed Balasağwn qalasında tuğan. Moñğol zamanında Qarşı äkesimen birge qañlı taypasınıñ tarihi şejiresi men añızdarın köp tıñdağan. Almalıq pen Qaşqarda oqıp, arab, parsı ädebietiniñ dästürinde tärbielengen. Jamal Qarşı tarih maydanına Hİİİ ğasırdıñ orta kezinde ataqtı Jübani men Raşid-At-Dinnen jartı ğasırday bwrın kelgen. Ol moñğol däuirinde Orta Aziya men Jetisuda bolğan oqiğalardı jete bilip, ol turalı jazğan ğwlama ğalım. Sondıqtan da onıñ jazğandarın Jetisudıñ odan İİİ ğasırdan soñ jasağan bilimdi tuması ­­­ M.H.Dulati erekşe bağalap, onı öziniñ wlı wstazdarınıñ biri dep sanaydı (QSE, tom 4, 245-b.).

Gauhar Ana

Qazaq halqınıñ, äsirese, Qazaq­stan­nıñ oñtüstik ölkesi twrğındarınıñ jadında saqtalıp kele jatqan dini riuayat, añız-äñgimeler boyınşa Gauhar Ana esimi älemge äygili Qwl Qoja-Ahmet YAssauidiñ qarındası, ne qızı bolıp sanaladı. Gauhar qızdıñ el qadirleytin, bas iip tağzım etetin erekşe qasieti onıñ äulieli tegine baylanıstı bolsa kerek. Onıñ bwl tarihı qalıñ jwrtqa belgisiz. Biraq bizge Gauhar qızğa «Gauhar Anağa» tän elden erekşe äulielik, şipagerlik, päktik, näsildik erekşelikteri tek keyingi kezderi ğana mälim bola bastadı.

Qañlı hanı
Qayırhan

Şıñğıs hannıñ eki wlı qanşama amal-ayla jasağanmen, Otırar altı ay boyı qaharmandıqpen qorğandı. Seldey qaptağan moñğol şapqınşılarına altı ay boyı qarsı twrıp, jaudıñ qaytpağan betin qaytaru qaharmandıqpen para-par edi. (Jartı älemdi jaulap alğan Şıñğıs hanğa Qayırhannan basqa eşkim qarsı twra almağan) Moñğol şapqınşılığında Otırar qalasınday qaysarlıqpen altı ay boyı tize bükpey şayqasqan qala bwrın-soñdı bolğan joq.
Sondıqtan Otırardı Moñğol şapqınşılığına qarsı soğısta teñdessiz erlik körsetken qaharman qala deu dwrıs, al onıñ äkimi qañlı Qayırhan – Otan üşin qan tögip, janın qiğan halıq qaharmanı, erligi esten ketpes erdiñ eri.
Şıñğıs han qolına qarsı Ürgeniş qalasınıñ qorğanısın wyımdastıruşı qañlı qolbasşısı Qwmar äkim bolğan. (Ol kezde Horezmşah batısqa ketip qalğan). Al Samarqandı qorğaudı wyımdastıruşılar da qañlı taypasınıñ qolbasşıları bolatın. Tarihi derekterde solardıñ birqatarınıñ esimderi de saqtalğan. Sonıñ biri Toğan han. Al Bwharanı qorğaudı wyımdastırğan han Inandj han (Kök han dep te ataydı). Eñke qañlı han Şitemir Taşkenttiñ bileuşisi bolğan. Şitemir qaytıs bolğannan keyin ülken wlı Araqı han bolıp saylanadı. Kişi wlı Baraqı äsker bası bolğan.

Toto YAhyawlı

Qañlı Toto YAhyawlı (1272-1327j.j.) – YUan' patşalığı kezindegi qañlılardan şıqqan sayasi qayratker, kolbasşı. Qwbılay hannıñ keñesşileriniñ biri. 1308 jılı ol ordadağı şuy men yuan' (ortalıq äskeri organ – bükil eldegi äskeri isterdi basqaradı) jetekşisi, odan jüñ şu piñjañ (eñ joğarğı sayasi organ) jäne üyşı dafu (ordadağı kündelikti qwjattardı jäne el tarihın jazudı basqaruşı) mindetterin atqarğan. 1311 jılı ol gañ şu (eñ Joğarğı äkimşilik jetekşisiniñ) oñ qol uäziri bolıp tağayındaladı. 1312 jılı Jiyañjı äkimşiligi aymağınıñ sol qol uäziri mindetin atqaradı. 1321 jılı ol Ordağa şaqırılıp, üyşı dafu mindetine tağayındaladı, odan soñ Jiyañnan äkimşilik aymağınıñ üyşı dafuı mindetin atqarğan

Qañğa-Baba

El janında saqtalğan derekterge qarağanda, Qañğa-Baba (orısşa Kanha-Baba) – Horezm memleketiniñ negizgi halqı – qañlı taypasınan şıqqan, esimi añızğa aynalğan äulie adamnıñ atına jäne soğan baylanıstı qalıptasqan tarihi meken, sol memlekettiñ Kaspiy şekarasındağı (Hİİ-Hİİİ ğ.ğ.) jaylasqan bekinisteriniñ biri. Bwl qasietti (sokral'dı) geografiyalıq nısan (ob'ekt) bügingi Aqtau qalasınan soltüstik batısqa qaray 165 şaqırımday jerde ornalasqan. Onıñ basında köneniñ közindey «Qaraköz» dep atalatın bwlaq, bir tüp twt ağaşı jäne keyinirek salınğan bolu kerek, töbesin tegistep japqan, tört qabırğalı beyit twr. Aldındağı arnayı tasqa jazılğan «Qañğa-Baba Hİİİ-XIVğ.ğ.» degen jazu bar.
Köne jazbalarda Qañğa – Horezm Kaspiy şığısı men oñtüstigindegi alandardıñ qisapsız köp taypaların bağındırıp, eki teñiz arasındağı wlan-baytaq jeri bar memleketke aynalğan. Söytip, bizdiñ däuirimizge deyingi ekinşi ğasırda qazirgi Özbekstan, Qaraqalpaq, Batıs Qazaqstan jerinde qwrılğan Qañlı memleketiniñ ortalığı, S.P.Tolstovtıñ däleldeuinşe, Horezm – Qañğa qalası bolğan. Keyinirek Qañğa atauı tarihi terminge ğana aynalıp, wmıtıla bastağan. Qañğa – Horezm memleketiniñ şekarasına salınğan bekinis, sauda sarayları Qañğa atımen atalatın bolğan. Qañğa – Horezm otarlap alğan aymaqtarına irili-uaqtı bekinister salıp, onda twraqtı äsker wstağan. Qañlı memleketi köşpeli el bolumen qatar, eginşilikpen, saudamen de aynalısqan. Olardıñ Europamen baylanıs jasaytın jaqın jolı Mañğıstaudıñ Bozaşı, Qarağan Sartay pristan'darı bolğan.

Qañlı Ertwğırıldıñ
balası Osman

Şıñğıs han 1219 jılı Qañlınıñ hanı Qayırhandı öltirip, astanası Otırardı äskerimen jermen-jeksen etip talqandağan soñ, Qayırhannıñ inisi Qayı han 1220 jılı aman qalğan elu mıñ tütindi alıp, Rum jerine baradı. Jetkenşe Armeniya, Gruziya jerlerinen soğısıp ötken mälimetter bar. Anna Antanovskayanıñ «Georgiy Saakadze» degen tarihi romanında qañlılar turalı mälimetter jazılğan.
Biraz uaqıttan keyin, soğıs ayaqtalğan soñ Qayınıñ balası Süleymen eline qaytıp bara jatqanda, Evfrat dariyasınan ötu barısında, suğa ketip mert boladı.Aman qalğan tört jüzdey üydi Süleymenniñ balası Twğırıl Arız mañına alıp kelip, sol mañda toqtaydı.
Ertoğırıldıñ balası Osman 1300 jılı han boladı. Sol sebepten qazirgi qañlı-türikter Osman jwrtı atanıp, Osman swltandı birinşi swltan dep sanaydı. Onıñ negizin qalağan 1220 jılı Sırdariya mañınan qonıs audarğan qañlılardıñ basşısı Ertoğırıldıñ balası Osman swltan (1258-1326 j.j. ömir sürgen).
Olar qwrğan imperiyanıñ bastauında twrğan I Osman swltannıñ wrpaqtarı bwl memleketti 600 jıldan astam uaqıt basqarğan qañlı-osman swltan wrpaqtarınıñ taqta otırğan şejiresi mınaday bolıp jazılıptı:
1.Osman (1288-1326); 2.Orhan I (1326-1359); 3.Murad (1359-1389); 4.Bayazet (1389-1402); 5.Suleyman (1402-1410); 6.Mehmed I (1411-1421); 7.Murada II (1421-1451); 8.Mehmedom II (1451-1481); 9.Bayazet II (1481-1512); 10.Selime I (1512-1520); 11.Suleyman I (1520-1566),12.Selim II (1566-1574); 13. Selima Murad III (1574-1595); 14.Mehmed III (1595-1603); 15.Ahmede I (1603-1617); 16.Mustafa I (1617-1618); 17.Osman II (1618-1622); 18.Murad IV (1623-1640); 19.Ibragime (1640-1648); 20.Mehmeda IV (1648-1687); 21.Suleymana II (1687-1691); 22.Ahmede II (1691-1695); 23. Mustafe II (1695-1703); 24.Ahmed III (1703-1730); 25. Mahmude I (1730-1754); 26.Osman III (1754-1757); 27.Mustafa III (1757-1774); 28.Abdul-Hamide I (1774-1789); 29.Selime III (1789-1807); 30.Mustafa IV (1807-1808); 31. Mahmud II (1808-1839); 32.Muhammed Ali,(1831-1833 jäne 1839): 33.Abdul-Medjida (1839-1861); 34. Abdul-Aziz (1861-1876); 35. Abdul-Hamid II (1876-1909); 36.Mehmed V(1909-1918); 37.Mehmed VI (1918-1922).
Bıltır Batıs elderindegi basılımdarda Osman äuletiniñ soñğı twyağı qaytıs bolğanı turalı habar tarattı.
Atatürik 1923 jılı qazannıñ 29-ında Türkiya Respublikasın qwrıp, Türkiya Respublikasınıñ twñğış Prezidenti bolıp saylandı. 1299 jılı düniege kelgen Osman imperiyası, tarih sahnasınan osılay ketti.

Jüsip Qadirbergenwlı

Qañlı Jüsip Qadirbergenwlı (1873-1923 j.j.) – aqın, Sır boyındağı şayırlıq mekteptiñ körnekti ökilderiniñ biri. El arasında «Qañlı Jüsip», «Molla Jüsip» degen esimdermen atı şıqqan. Alğaşqıda auıl moldası Temir qoja degen kisiden hat tanıp, äri qaray öz betinşe mwsılmanşa jäne orısşa sauatın jetildirgen. 14-15 jasqa qarağan şağında aqındığımen halıqqa tanıla bas­tadı. Biraz uaqıt bige atqosşı, bolısqa tilmaş boldı. Keñes ökimeti twsında Tereñözek qıstağınıñ sotında hatşılıq qızmet atqardı. Qañlı Jüsiptiñ «Zamana türine», «1916 jıl» attı tolğaularında orıs otarşıldığın äşkereleu men wlt birligin nasihattau orın alsa, «Äldi-ay» äuenimen aytılatın, «Ospanbaydıñ qızı edim, men Zıliha» öleñinde jäne «Jükti qız», «Ana men bala» hikayattarında äyel teñdigi mäselesi jırğa qosıladı. Aqınnıñ «Mağrupa qız», «Märdi Salıq», «Ağayındı üş jigit», «Äbirhattıñ bastan keşkenderi», «Tülki, qasqır häm qoy» attı qissa-dastan, mısaldarı şığıstıq ülgide jazılğan. Qañlı Jüsip jwmbaq- aytıstıñ şeberi. Qarasaqal Erimbetpen, kereyt Dañmwrınmen, Naqıp qojamen, Şäkey salmen, Bermağanbetpen jazbaşa aytıstarı saqtalğan. Onıñ Kete Jüsippen jazba aytısı segiz jılğa sozılğan. Aqın ömiri men şığarmaşılığın ğalımdar E.Ismayılov, M.Baydildaev, t.b. zerttegen.
Tarihtı tügendep, jastarğa pat­riot­tıq tärbie beru üşin ata-baba mwraların zerttep, tarih qoynauın tereñ bilu üşin qañlı taypası turalı mağlwmattardan habardar boludıñ mañızı zor dep bilemiz.

Bekbolat TASBOLATWLI,
professor, QR Jaratılıstanu ğılımdarı akademiyasınıñ 
korrespondent-müşesi