Mäskeudegi joğarı ekonomikalıq mektep janındağı şığıstanu ortalığınıñ jetekşisi, qıtaytanuşı ğalım Aleksey Maslovtıñ sözinşe, Qıtay törağası eki merzimge ğana saylana aladı degen normanı alıp tastau turalı äñgimeler bayağıdan aytılıp jürgen. Bwl ideya äueli baspasöz arqılı taratılğan.

– Alğaş ret bwl ideya turalı gonkongtıq South China Morning Post gazeti jariyalağan edi. Bwl – Pekindi betaldı sınap, Qıtayğa qarsı poziciya wstanbaytın, biraq Qıtaydağı jağdaydan jaqsı habardar äri ol jaylı aşıq jazatın basılım. Bıltır «eger Qıtay basşısı mülde auıspaytın jüyege köşse ne boladı. Bwl jaqsı ma älde jaman ba?» degen türli twspaldarğa tolı maqalalar Qıtay ğana emes, Batıs baspasözinde, Economist siyaqtı bedeldi basılımdarda da şıqqan bolatın. Şın mäninde, [Qıtay] älem jwrtşılığınıñ reakciyasın tekserip körgen, bälkim qazir de tekserip jatqan şığar. AQŞ-ta da, Wlıbritaniyada da birşama köp qıtaylıq dissidentterdiñ qanşalıqtı bas köteretinin baqılağan. Bükil älem jäne jaqın körşileri, mısalı, Resey bwl wsınısqa qalay qarar eken dep tamırın basıp körgen.

– Qıtaytanuşı maman retinde bwl bastama qanşalıqtı iske asuı mümkin dep boljaysız? Juırda ğana ötken kompartiya s'ezinde Den Syaopinniñ zamanınan beri alğaş ret onıñ jarğısına naqtı adamnıñ – Si Czin'pinniñ ideyaları engizildi. Ol şınımen avtoritarlı basşığa aynalu üşin jantalasıp jatqanday körinedi. Bwl pikirge qalay qaraysız?

– Twtastay alğanda, bwl pikiriñizben kelisemin. Öytkeni eger artqa säl şeginis jasasaq, Si Czin'pinniñ jeke basına tabınuşılıq, jeke-dara biligin nığaytu 2016 jılı da, 2017 jılı da qattı küşeydi. Mısalı, Si Czin'pindi wlttıq ideologiyanıñ «özegine» teñedi. Bwl Qıtay kommunistik partiyası Ortalıq komitetiniñ (QKP OK) törağası öziniñ formaldı mindetterinen de joğarı twr degendi bildiredi. QKP-nıñ 2017 jılı ötken 19-s'ezinde birde bir mwragerdiñ esimi atalğan joq. Al teoriyalıq twrğıdan alğanda, bwl kezeñde kemi eki jas mwragerdiñ atı ataluı tiis bolğan. Tağı da teoriyalıq twrğıdan alsaq, olardıñ biri QKP OK bas hatşısı qızmetine kelesi merzimge wsınıluı kerek edi. Qıtayda bir adam eki qızmetti – QHR törağası men OK bas hatşısı qızmetin atqarıp otırğandıqtan, birneşe mwragerdiñ esimderi belgili boluı tiis edi. Biraq birneşeu tügili, mülde mwragerdiñ esimi joq. Keyingi kezde Si Czin'pinniñ jeke basına tabınu mülde küşeyip ketti. Mwnday qwbılıs 35 jıl boyı bayqalmağan edi. Mwnıñ bäri Si Czin'pin basqarıp otırğan avtoritarlı rejimdi küşeytu tendenciyası şınımen bar ekenin körsetedi.

​–Biraq Qıtayda el basşısı öz qızmetin qatarınan eki merzimnen artıq atqara almaydı degen jüye 30 jıldan asa saqtaldı ğoy. Si Czin'pin bilikke kelgen kezde osı jüyeni saqtap qalatın adam retinde sanalğan. Öytkeni ol- mädeni revolyuciyanıñ zardaptarın tartqan, Qıtay kommunistik partiyasınıñ quğın-sürginge wşırağan basşılarınıñ biriniñ otbasınan şıqqan adam. Mına jağday nelikten däl osı Si Czin'pinniñ biligi twsında bolıp jatır dep oylaysız?

– Birinşiden, Qıtayda biliktiñ sipatı özgerdi, biraq bilinbey özgerdi. Öytkeni keyingi 30 jıldağı orasan zor jetistikter birqatar qarama-qayşı tendenciyalardı tudırdı. Birinşiden, jergilikti elitalar bayıp alıp, ıqpalı küşeydi. Provinciyalıq nemese tipti uezdik basşılar, äkimşilikter, qalalıq, oblıstıq komitetterdiñ basşılarınıñ balaları şetelde oqıp jatır. Olar älemdik ekonomikamen bayağıda bite qaynap, älemniñ tükpir-tükpirinde firma, käsiporındar aşıp alğan. Osılayşa, olar memleketke degen beyilin joğalttı. Qıtaydıñ serpindi damuı tejelip qaldı. Mwnı Si Czin'pin de bayqap otır. Al keyingi bes jılda korrupciyamen jürgizilgen küres, şın mäninde wrlıq-qarlıqpen, memlekettik byudjetti talan-tarajğa salumen küres emes, bwl – memleket aldındağı mindetterin tüsinuden qalğan elitalarmen küres. Al Si Czin'pin osını tüzetuge tırısıp jatır. Öytkeni Qıtay ekonomikasınıñ işinde qarqındı ösimge kedergi keltiretin problemalar bar. Mısalı, baylar men kedeyler arasındağı alşaqtıqtıñ wlğayuı, Qıtay käsiporındarınıñ şığınğa batuı, byudjetke qıruar aqşa qarız bolıp qaluı, aymaqtardıñ birkelki damımauı. Eldiñ oñtüstik aymaqtarı bay, al soltüstik-batıs aymaqtarı öte kedey. Mwnday disbalanstar tolıp jatır. Al olardı işki qwraldarğa ğana süyenip şeşu mümkin bolmay qaldı. Öytkeniösimdi qamtamasız etip otırğan eksporttıq ekonomika, arzan jwmıs küşi siyaqtı eski drayverlerdiñ äleueti bitti. YAğni, Qıtay sayasatı Si Czin'pin wsınğan «Bir beldeu – bir jol» wranı osı maqsattı közdeydi. Bwl sayasattıñ közdegeni – Qıtay kapitaldarın eksporttau, yağni olardı şetelde jwmıs istetu üşin kapitaldı infraqwrılımdıq jobalarğa, energetika salasına salıp,birqatar elderdiñ jük tasımalın, transport joldarın, ekonomikasın birtindep öz baqılauına alu. Qıtay sol kezde birşama halıqaralıq ıqpalğa ie boladı. Özin mülde basqaşa deñgeyde körsetuine mümkindik beredi. Şın mäninde, bwl – Qıtay ülgisindegi reglobalizaciya. Batıstan bastalğan reglobalizaciya procesine endi Qıtay bet bwrdı. Biraq bwl üşin bir merzim jetkiliksiz. Bwl şaruanı 10 jılda tındıruğa boladı. Qıtaydağı jağdaydı Si Czin'pinniñ enşisinde qalğan juırdağı bes jılda tüzetu mümkin emes. Sondıqtan onıñ ökilettigin şınımen wzartatın bolsa, ol reformalar jürgizu mümkindigin de wzartadı degen söz. Biraq bir jağınan, bwl Si Czin'pin basqarıp otırğan partiyanıñ älsizdigin de körsetedi. Öytkeni bwl -bilikten ayırılıp qalu qorqınışı. Bükil reforma ayaq astınan toqtap qaladı degen qorqınış Si Czin'pin öz serikteriniñ köbine mülde senbeytinin körsetedi, – deydi Aleksey Maslov.

“EURAZIYALIQ ÄLEM BILİKTİÑ EREKŞE TIPİNE AYNALDI”

“Beysenbi küni Vladimir Putin jaña altı jıldıq merziminiñ bağdarlamasın (federaldıq jiınğa arnalğan joldauın) jariyalaydı. Onıñ qarsañında Qıtay konstituciyağa engizetin tarihi tüzetu arqılı Putindi “2024 jılğı problemadan” qwtqardı”. Azattıqtıñ Orıs qızmetine sayasattanuşı Aleksandr Morozov QKP OK-niñ wsınısına qatıstı osınday kommentariy berdi.

– Sonımen Qıtay kommunistik partiyası ortalıq komiteti QHR törağası ekiden artıq merzimge saylana almaydı degen normanı alıp tastaudı wsınıp jatır. Resey üşin bwl wsınıs qanşalıqtı mañızdı dep oylaysız?

– Bwl şeşim Resey üşin de, bükil Euraziya üşin de mañızdı. Bwl ğalamdıq mañızı bar oqiğa ekeni dausız. Keyingi 25 jılda Qıtay, Tayau Şığıs elderi, bükil Aziya özgerdi. Däl osı kezeñde – keyingi 25 jıldıñ işinde postsovettik elder men rejimder öziniñ tarihi tañdauın jasadı. Sondıqtan bwl twrğıdan alğanda, Qıtay basşılığınıñ mına şeşimi onıñ tarihi ülken tañdau jasağanın anıq körsetip otır. Bwl şeşim basqarudıñ liberal-demokratiyalıq koncepciyasınıñ asa mañızdı elementi, atap aytqanda, biliktiñ auıspalılığı principi Qıtay üşin endi äldebir ozıq ideya boludan qalğanın körsetip otır. Al Vladimir Putin bilikke qatıstı koncepciyasında Aleksandr Lukaşenkoğa, odan erterekte Nwrswltan Nazarbaevqa qosılıp qoyğan. 10 jıl bwrın sırt közge Resey liberal-demokratiyalıq bağıtta damıp kele jatqanday körinse, qazir olay körinbeydi. Qazir euraziyalıq älem biliktiñ mülde erekşe tipine aynaldı. Oğan endi Qıtay qosılıp jatır.

– QKP-nıñ ortalıq komiteti öz plenumın Resey prezidenti saylauına jäne Kseniya Sobçaktıñ Vladimir Putindi prezidenttikke kandidat retinde tirkeuge qarsı apellyaciyasın Resey joğarğı sotı qaytarıp tastağan künge ädeyi oraylastırdı dep oylamaymın. Putin Qıtay biliginiñ bwl qadamına silteme jasauı mümkin be?

– Ol bwl jaylı qaljıñdap aytuı mümkin. Ol bwl täjiribege aşıq jüginedi dep oylamaymın. Negizi, oğan mwnıñ qajeti de joq. Biraq bwl onıñ wpayın tolıqtıra tüsedi. Onıñ «äne qarañdar, ülken elder, alıp elder, tarihi sahnağa jañadan şığıp kele jatqan damuşı halıqtar bilik auıspalılığı normaların mülde wstanbay otır» dep aytsa qoldau da alatını anıq. Bwl oğan ärine kömektesedi, biraq men de däl osılay isteymin dep aşıq aytpaydı. Meniñşe, Putin 2024 jılı prezident qızmetin bireuge ötkizip berip, biraq jüyedegi negizgi biligin saqtap qalatın model'di qaytadan paydalanuı mümkin.

– Eger Qıtay mına qadamğa şınımen barsa, 2024 jılı Putin ” Qıtay siyaqtı wlı derjavanıñ özibasşılarınıñ bilik merzimin şektemeydi, men nege öytpeske?” deui mümkin ğoy?

–Äbden mümkin. Onıñ üstine, Reseydiñ qazirgi bilik organdarı, sayasi elitası kez-kelgen wsınıstı qoldaytını anıq äri Putin ömiriniñ aqırına deyin el basşısı bolıp qalsın degen ideyanı özderi wsınuğa äzir. Qazir jwrttıñ bäri talqılap jatqan äldebir opciyalar bar. Mısalı, memlekettik keñes qwrayıq, al Putin keñes törağası bolsın nemese prezident ökilettigin şekteudi alıp tastaytın konstituciyalıq şeşim qabıldau kerek degen wsınıstar bar. Bwl jerde mümkindikter köp. Al qoğam bwğan eşqarsılıqsız könetinin aytu kerek.

– Jalpılama twjırımdarğa oralsaq… Biz älginde Resey, Qıtay, Qazaqstan siyaqtı elder, ülken, ıqpalı mıqtı elder turalı ayttıq, äñgime Belarus' eline de qatıstı. Putin Aleksandr Lukaşenkonıñ bilik koncepciyasın qabıldadı dep ayttıñız. Men atap ketken elder tüsken joldan Reseydiñ bas tartuınabolar ma edi?

– Älbette bolar edi! Öytkeni tarih rel'spen qwr sırği beretin vagon emes qoy. Tarihi tañdau degen boladı. Mwnday tañdau erki 2008-2011 jıldarı Reseyde de bolğan. Eger sol kezde ekonomikalıq, sayasi jäne äskeri elitanıñ köpşiligi Medvedevtiñ nemese üşinşi bireudiñ aynalasına toptasıp, Vladimir Putindi jürisinen jañıldırıp, onıñ Kreml'ge oraluına jol bermey, bilik auıspalılığın tañdasa tarih basqamarşrutqa tüser edi. Biraq endi oğan orala almaymız. Onday mümkindikti jiberip aldıq. Amal ne, endi onıñzardabın aqırına deyin tartamız, – deydi Aleksandr Morozov.

Köre otırıñız: Maoğa teñelgen Sidiñ “jaña däuiri”

Qıtay Kommunistik partiyasınıñ resmi basılımı “Jen'min' Jibao” gazeti Qıtay konstituciyasına engizilmek tağı birneşe özgeristi jariyaladı.

“QKP OK özderin Qıtay wltın qayta tületuge arnağan adamdardı birtwtas patriottar şebiniñ qatarına engizudi wsındı. Älgi wsınıstarğa säykes, QKP basşılığı demokratiyalıq partiyalar men halıqtıq wyımdardan jäne socialistik eñbekşilerden, socializm qwrılısşılarınan, socializmdi qoldaytın barlıq patriottardan, bwğan qosa, eldi biriktirudi qoldaytın jäne özin qıtay wltın tületuge arnağan jandardan twratın birtwtas patriottıq şep qalıptastırdı.

QKP OK konstituciyada “wlttar arasındağı üylesimdi socialistik qatınastar” dep jazudı wsındı. “Wlttar arasındağı socialistik teñdik, birlik jäne özara kömek qatınastarı nığaya beredi” degen söylemdi “Wlttar arasındağı socialistik teñdik, birlik, özara kömek jäne üylesimdi qatınastar nığaya beredi” degen söylemge auıstıru wsınılğan.

QKP OK konstituciyada «adamzatpen tağdırı birtwtas qoğamdastıq qwru jwmısı» dep jazudı wsındı.

QKP OK el konstituciyasına adal boluğa ant beru mehanizmin negizgi zañğa jazudı wsındı. Konstituciyağa memlekettik qızmetşilerdiñ bärin qızmetine kiriser aldında konstituciyağa adaldığı turalı jariya türde ant beruge mindetteytin bap engizudi de talqılamaq.

QKP OK qadağalauşı komissiyanı memlekettik organ retinde konstituciyağa engizudi wsındı.

(Azattıqtıñ Orıs qızmeti tilşisi Andrey Şarogradskiy maqalası orısşadan audarıldı)

Azattıq radiosı