|  |  | 

Тарих Тұлғалар

А. БАЙТҰРСЫНОВТЫҢ ТУЫСТАРЫ  -ӨТКЕН ТАРИХТЫҢ КУӘГЕРЛЕРІ

Алаш тарихынан

Жұмат ӘНЕСҰЛЫ

Alash orda
Ұлы жазушы Мұхтар Әуезовтің жылы Ахаңның елу жылдық мерей тойында «Ахаң ұлт матбуғатының көзін ашпағанда, қоңсы кент ағайындардың біріне табынып, , таңбадан айырылып, кететін едік. Қазақтың дыбысына, сөзіне арнап, әліппе шығарып, тіл, һәм оқу құралдарын шығарып, қазақтың жалпақ тілін талайға үйреткен Ахаң еді. Ұлт қамы дегенді ескерген адам болмай, қазақ құлшылыққа кез болғанда,  бостандыққа жол көрсеткен Ахаң еді…» дейді.  1998-жылы Астанада өткен Ахаңның жылдық мерей тойында дарабоз жазушы Әбіш Кекілбаев өз баяндамасында «Ахаң тіл ғылымындағы, әдеиеттегі, этнография саласындағы алапат еңбектері,  саясаттағы қазақ халқының келешегі үшін жасаған  жанкештілік қызметтері даңқ, атақ үшін емес, ұлтының қамы, болашағы үшін жасаған қызметтері еді» деп атап өткен еді. Ә.Кекілбаев айтқандай, А.Байтұрсыновтың Ресей отаршыларының озбыр саясатына қарсы жанкештілікпен аянбай күресіп, халқына алапат қызмет етуінің сыры сонда неде?. Оның сыры- Ахмет Байтұрсынұлының орыс отаршыларының, оның қазақ жеріндегі өкілдерінің халықты озбырлықпен қанап, қазақты адам қатарына қоспай, қорлағандарын бала кезінен көріп, санасына сіңіріп, өз рухын осы отаршыларға қарсы күреске жас кезінен бейімдей, бағыттай алғанында болса керек. Мен А.Байтұрсынұлының өмірін, шығармашылығын, мемлекеттік, қоғамдық қызметтерін зерттеп, зерделеп жүріп, ол туралы алғашқы мақаламды 1998- жылы Арқалық қаласындағы «Торғай» атты газетте жариялап едім. Ахаңның еңбектерін зерттеп, ғылыми еңбек жазған ғалымдардың есімдерін «Мақтанышы елімнің», «Ұлтына ғұмырын арнаған ұлы тұлға» атты кітаптарымда атап көрсеткенмін. Ахаңның біраз туыстарын да танитын едім. А.Байтұрсынұлының ең жақын туыстарының бірін таяуда, Алматыда кездестірдім. Ол Ахаңның әкесі Байтұрсынның туған ағасы Ақтастың немересі Амандық. Амандық Ақтастың үлкені Шәймерденнен туған.Осы Амандықтан бұрын анық білмейтін кейбір деректерді білдім. Бұрын Ахмет Байтұрсынұлының өмірбаянын  жазушылар «1885-жылы Қарғалы аталатын жерде Шошақұлы  Байтұрсын намысына тигені үшін Торғай уезінің бастығы Яковлевті ұрады. Сол жылы ояз Яковлев Байтұрсын мен оның ағасы Ақтасты, інісі Собалақты 15 жылға Сібірге айдады» деп жазған -тын. Менің «Ұлтына ғұмырын арнаған ұлы тұлға» атты мақаламда да осы сынды жолдар бар еді. Байтұрсынның ағасы Ақтастың немересі ( Ақтастың баласы  Шәймерденнен туған) Амандықтың айтуы бойынша болыстыққа Байтұрсынның ағасы Ақтас та үміткер болған екен.Содан  болыстыққа сайлау өтіп жатқан жиында Торғай уезінің бастығы Яковлевтен Байтұрсын сайлаудың «ешкімге бұрмай әділ өтілуін» талап етіпті. Сол үшін ояз бастығы Яковлев Байтұрсынды жерден алып, жерге салып, боқтық сөзбен тілдепті.   «Бұрынғы аталарымыздың айтуы бойынша Сабалақ (Данияр) қызба, дөң мінезділеу болыпты» дейді Амандық, Содан ағасы Байтұрсынды тілдегені үшін Сабалақ сол жерде жиналып тұрған ағайындарының арасынан атымен тебініп шығып, ояз Яковлевті қамшымен тартып жіберіпті. Сол жерде Яковлев ағайынды Ақтас, Байтұрсын, Сабалақты қасындағы атты казактарына ұстатып, түрмеге жауыпты. Шамалыдан соң, сот үкімі шығып, ағайындыларды 15 жылға Сібірге айдап жібереді. Сотталғандармен бірге Ақтастың бәйбішесі Үбіжан бірге еріп, сонау Колыманың лагерінде бірге болған. Сабалақ жолда солдаттардың оғынан өліп, Үбіжан бірнеше жылдан кейін, Якутияда ауырып, қайтыс болған екен.

Сол кезде сонау Сібірдің түкпіріндегі Колымада 17 жыл отырып, одан тірі оралған қазақ оған болмаған еді. Колымада он жеті жыл отырып, Ақтас пен Байтұрсын 1902-жылы елге оралыпты. Сол кезде ақ, қазақ еліне  «Оязды ұрып, сотталған» деген аты мәлім болған Ақтас пен Байтұрсынды Шығыс Қазақстанның шетіндегі қазақ ауылдары құшақ жайып қарсы алып, қонақасы беріп, елдеріне жеткенше құрметтеген екен.Олар елдің құрметін көріп, туған ауылдарына бір жарым жыл жүріп жеткен екен. Ақтас пен Байтұрсын Торғайға келгенде ел жақсы қарсы алып, кейбір болыстықтардан Ақтас пен Байтұрсынға жүйрік ат сыйлап , құрметтепті. Сол жүйріктердің бірі Байтұрсынға сыйлаған Ақжелең атты тұлпар екен. ОЛ Торғайда өткен талай ат жарысында  бәйге алыпты. Ахаңның әкесі Байтұрсын 1909-жылы дүниеден өткенде Қарпық жырау үлкен жоқтау шығарыпты. Ол жоқтау бертінге дейін ел арасында айтылып, жоғалса керек. Байтұрсын қайтыс болғанда үмбетейлер үлкен ас беріп, атқаты Ақжелең жүйрікті «Байтұрсыннан артық па» деп құрбан шалған екен. Ахаңның  анасы Күңші бұ дүниеден 1919- жылы өтіпті. Күңші бейітке жерленгенде басына өзі өсірген түйесі бейіттің басында тізелеп жатып алып, көздерінен жас аққанын көрген жұрт бірге жылаған екен. Ақтас сексенге келіп, 1920-жылы қайтыс болыпты.

alash aristari

А. БАЙТҰРСЫНОВТЫҢ ҚОЛЫНДА ӨСКЕН САМЫРАТ КӘКІШЕВ

Ахаңның ағасы Мәшеннің баласы Самырат пен інісі Мәшеннің қызы Шолпан А.Байтұрсынов Архангельден айдаудан келгеннен кейін қолында болған. Ахаңның соңғы жылдардағы өмірінің нақты куәгерлері осы Кәкіштің баласы Самырат пен інісі Мәшеннің қызы Шолпан мен ағасы Қалидың қызы Кәтез. (Бүгінде Шолпан апайдан туған Айман апамыз бар, жасы сексеннен асты). Ол кезде Самырат мектепте оқып жүрген. 1937-жылы 17-тамызда НКВД Ахаңды тұтқындапты. Самырат мектептен келгенде Ахаңды түрмеге алып кеткен екен. Бірақ, үй маңында жиналған адамдар болыпты. Содан Самырат жетімдер үйінде, одан кейін техникумға түсіп, уақыт өте келе адам болып кетеді. Мен Самырат Кәкішевті 70-жылдардың басында Сырағаңның үйінде көрдім. С.Кәкішев ол кезде үлкен құрылыс тресінің бастығы еді. Бұрынғы “Горный гиганттың” жанында Жазушылар одағының Демалыс үйі салынған жер бар еді. Сол маңнан Сырағаңа, С.Мұқановқа, С.Қирабаевқа және т.б. жазушы ақындарға саяжай салуға жер берген. Соған Сырағаң екі қабатты саяжай салды. Көршілері С.Қирабаев, одан әрі С.Мұқанов болды. Сырағаң ол кезде “Жұлдыз” журналының бас редакторы еді. Осы кезеңде ЦКаға “Сырбай екі қабатты үй салып жатыр” деп нешетүрлі жала жабылған арыздар көбейген. ЦКа сосын Сырағаңды “Жұлдыз” журналынан алып, “Қазақ әдебиеті” газетінің редакторлығына “төмендеткен”. Оны асханада Күнжамал жеңшемізге айқанынан естідім. Сырағаңа саяжайды салуға көмектескен осы С. Кәкішев еді. Самырат Сырағаңның жұбайы Күнжамал жеңгемізге аға болып келеді. Саяжай біткенде Сырағаң сонда жерге дастахан жайып қонағасы берді. Қонағасыға Самырат Кәкішев екінші қазақ жұбайымен келді.

(Бәйбішесі басқа ұлттан болатын). С.Кәкішев Алматы құрылыс тресінде көп жыл бастық болды. Одан кейін “Қазақстан” қонақ үйінде директор болды. 1988-жылы Ахмет Байтұрсынов атамыз ақталғаннан кейін Cамырат “А. Байтұрсынов атындағы қор» құрды. Сол қордың күшімен “АХАҢ ТУРАЛЫ АҚИҚАТ” және тағы бір кітап шығарды. Ахаң тұтқындалғанға дейін тұрған үйді (қазіргі) мұражай қылып жасақтаған осы С.Кәкішев. Алматыдағы қазіргі мұражайы тұрған жерімен бірге сол С.Кәкішев ашқан “А.Байтұрсынов қорының” жекеменшігіне өткен. Бүгінде “А.Байтұрсынов атындағы қор мен Ахаң атындағы мұражай Самырат Кәкішевтің алғашқы бәйбішесінен туған ұлы Серік (Сергей) Кәкішевтің иелігінде.

Ал, Ахаңның Қали ағасының бір ұлынан туған Әмірден  Болат Алматыда тері ауруларының бас дәрігері болып жүріп, зейнетке шықты. Соңғы жылдары «Ахмет Байтұрсыновә деректі фильмінің бас кейіпкерінің рөлін ойнаған сол Болат. Сондай ақ, Ахаңның Жиляш атты туған қарындасынан туған Меруерт атты жиені (жасы  те), қолында өскен Шолпаннан туған Айман жиені де Алматыда тұрады, сексенге келді.
ТАРИХИ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ АҒАЙЫНДЫҚ ЖАҚЫНДЫҒЫ

Ахмет БАЙТҰРСЫНОВ атамыздың руы үмбетей, (Аралбай). Нағашылары- Әулиекөлді мекендеген Сүгір. Ал, Әбдіғапар ЖАНБОСЫНҰЛЫНЫҢ (хан) руы қара қыпшақ), нағашысы- үмбетей, А.Байтұрсыновтың ағасы Ақтастың Алуа деген қарындасынан туған. Тарихтың тағы бір қызығы Әбдіғапар хан қайтыс болғаннан кейін, оның туған ұлы Алматыда жүріп, А.Байтұрсыновтың қолында тұрып жатқан Ахаңның ағасы Қалидың Кәтез атты қызына үйленеді. (Бұлардың тағдыры ақыры трагедиялы болды 37-күзде Ахаңды тұтқындағаннан кейін Рүстем мен Кәтездің үйін НКВД тінтіп, Ахаңның “Мәдениет тарихы” атты кітабын тауып алған. Рүстем содан “Мемлекетке қауыпты адамның кітабын сақтаған” деген айып тағылып, соңында атылған).
Қазақтың дарабоз ақыны Сырбай Мәуленовтің Ахаңмен туыстығына келейік. Сырағаңның шешесі Алмагүл әжеміз Үмбетей руынан (Аралбайдың Жатайынан)), Яғни, Сырағаңның нағашылары үмбетей. Ал, ақын Сырбай Мәуленовтің жұбайы Күнжамал жеңгеміз Ахмет Байтұрсыновтың туған ағасы Қалидың ұлы Әмірден туған. Тура айтқанда Сырбай Мәуленов Ахмет Байтұрсыновтың туған күйеу баласы есепті, Алмагүл әжемізден қуғанда жиені.

Байтұрсынның Қали, Кәкіш,Ахмет,Мәшен атты төрт ұлы, Жиляш атты бір қызы болған. Ахаңның қарындасы Жиляш (күйеуі Бәкібай Бейісов, тыл ардагері) бертінге дейін Алматыда тұрып, 1962-жылы бұ дүниеден өткен екен. Жиляштан туған Меруерт (Ахаңның туған жиені) қазір бар, Алматыда тұрады, жасы 75- те. Осы Меруерт апайдан былтыр  А.Байтұрсыновқа қатысты бір жаңа деректі естідім. Ахмет Байтұрсынов атамыз 1929-жылы осы күні Абай атындағы Қазақ педагогикалық университеті аталатын (бұрынғы Каз.ПИ) жоғарғы оқу орнында профессор лауазымында сабақ берген. Осы Каз.Пидің мұражайында 1990- жылдары А.Байтұрсыновтың туған жиені Меруерт апайдың күйеуі Таңжарық Тыныбеков деген азамат қызмет істепті. Сол Таңжарықтан А.Байтұрсыновтың қолында өскен баласы Самұрат Кәкішев мұражайдың қорынан Ахаңа қатысты құжаттар іздеуді тапсырыпты. Таңжарық Тыныбеков  сәті түсіп,Каз.Пидің мұрағат қорынан А.Байтұрсыновтың « Жеке құжаттарын» («Личное дело» аталған папкені тауып алады. Сол «Жеке құжаттар» папкесінде  1929-жылы А.Байтұрсынов өз қолымен жазған «Өмірдеректері»  табылады. Самұрат Кәкішев бұл өмірбаян Ахаңның өз қолымен жазылғанын растайды. Осы өмірбаян арқылы ғана А.Байтұрсыновтың  1873-жылы 28-қаңтарда емес, 1872-жылы 5-қыркүйекте туғаны анықталады. Осы бертінге дейін А.Байтұрсынов  1873-жылы туған деп жазылып келсе, соңғы табылған құжатқа орай, А.Байтұрсыновтың туған күні  5-қыркүйек, 1872- жыл деп өзгертілді. Ахмет Байтұрсыновтың өз қолымен жазылған өмірбаяны бар «Жеке құжаттары» папкесін бұрын айтып жүргеніміздей Ахаң мұражайының директоры Райхан Имаханбетқызы емес, Каз.Пидің мұражай қызметкері Таңжарық Тыныбеков тапқан болып шықты. Ахаңның бұл «Жеке құжаттары” бертінге дейін Ахаңның туған жиені Меруерт Бейісовада болған екен. Содан Меруерт апайдың айтуынша, Ахаңның Каз.Пидегі қызмет істеген кезіндегі «Жеке құжаттарының» барын естіп, Райхан Имаханбетова қолхат беріп,  бұл құжаттарды 2000-жылдардың бас кезінде алып кеткен екен.
Тағы бір қызық дерек. Сырағаның ортаншы ұлы, заң ғылымдарының кандидаты, полковник Ғазез Сырбайұлы (марқұм болды, жатқан жері жұмсақ болсын) Әбдіғапар ханның шөбересіне үйленіп еді. (Әбдіғапар ханның баласы Едігеден тараған).
Ахмет Байтұрсынов пен Ахмет Бірімжанов ХХ өғасырдың бас кезінде халқының келешегі үшін қызмет еткен қазақтың бірегей тұлғалары. Ахаң 1905-жылдары революциялық Алаш қозғалысының бастауында жүргенде Ахмет Бірімжанов -Ресейдің  және I-II- Думасының депутаты болып, қазақ жері және қазақ жеріне қоныстанушыларды шектеу туралы мәселе көтерген қоғамдық, мемлекеттік қайраткер. А.Бірімжанов Қазан университетінің Заң факультетін алтын медальмен бітірген өз заманының биік тұлғасы еді.  1917-жылдары төңкерістен кейін Алаш қозғалысына белсене қатысып, Алаш партиясының бағдарламасының заң аясында жазылуына үлес қосты.

Ахмет Бірімжановтың інісі Ғазымбек Бірімжановта Алаш қозғалысы мен партиясының белсенді мүшесі болған.

Кеңес өкіметі кезінде білімінің арқасында Ахмет Бірімжанов Жоғарғы соттың мүшесі болып қызмет істеді. Қызылорда Қазақ автономиялық республикасының астанасы болған кезінде Ахмет Байтұрсынов пен  Ахмет Бірімжанов араласып, сәлемдері түзу болып сирек болса да көрісіп тұрған. Бірімжановтың әкесі Қорғанбек, атасы Шеген Тосын болысын қырық жылдан астам уақыт билеген. Өз заманында дәуітбай тұқымдары мен үмбетейлер қақтығысып өткен. Яковлев Сібірге айдаған Ақтас, Байтұрсын,Сабалақ үшін екі рудың арасында сақталған кек бар еді. А.Байтұрсынов пен А.Бірімжанов зиялы, оқыған, қайраткер адамдар еді, олар екеу ара болған сөзде екі рудың ескі жарасын ашпады. Керісінше, Ахаңның ағасы Қалидың қызы Сакен А.Байтұрсыновтың Қызылордадағы үйінде жүріп, Ахмет Бірімжановтың туысы мұғалім Ғалымжан Бектемісовке күйеуге шығып,  екі рудың арасындағы жараны бітегендей болып, Ахмет Байтұрсынов пен Ахмет Бірімжанов құда болып қалады. Қазақ автономиялық республикасының Жоғарғы Сотының мүшесі болып қызмет атқарып жүргенде Ахмет Бірімжанов  жаман ауруға кез болып, 1927-жылы Петербордың ауруханасында қайтыс болыпты.

А.Бірімжанов сол Петерборда жерленіп, оған Әлихан Бөкейханов, сонда оқып жүрген Мұхтар Әуезов және басқада қазақтың зиялылары соңғы сапарға шығарып салыпты.
АХМЕТ БАЙТҰРСЫНОВ ТУРАЛЫ ӘБІШ КЕКІЛБАЕВТЫҢ АЙТҚАНЫ
Мен А.Байтұрсынов туралы бірнеше мақала жазғасын Ахаң туралы жазылған мақаларды зерделеп жүремін. Ахметтану 1923-жылы Ахаңның көзі тірісінде басталған. Ахметтанудың басында М.Әуезов, М.Дулатов, С.Сейфуллин, Е.Шонанов және т.б. жазушы, әдебиеттанушылар тұр. А.Байтұрсынов ақталғаннан кейін оның шығармашылығын, өмірін біраз ғалымдар зерттеді. Дегенмен, 1998- жылы Астанада Алаш көсемдернің бірі, ақын, ғалым Ахмет Байтұрсыновтың 120- жылдық мерей тойында баяндама жасаған заманымыздың дара жазушысы Әбіш КЕКІЛБАЕВТЫҢ сөзі Ахметтануда ерекше орын алмақ. Ә.Кекілбаев бұл баяндамасында Ахаңның Қазақ Елі алдындағы жасаған еңбектеріне толыққанды талдау жасай келе отырып, мынадай қорытынды СӨЗ айтқан еді. Төменде Әбіш Кекілбаевтың сол баяндамасында айтқан сөзінен үзінді
“…Туған халқының рухани жаңғыртуының сырын тап ондай біліп,СОЛ ЖОЛДА ҚАЛТҚЫСЫЗ ЕҢБЕК ЕТІП, МӘҢГі ЕСКІРМЕЙТІН АҒЫЛ ТЕГІЛ МОЛ ҮЛЕС ҚОСА АЛҒАН ҚАЙРАТКЕР ҚАЗАҚ ТОПЫРАҒЫНДА ОҒАН ДЕЙІН ДЕ, ОДАН КЕЙІН ДЕ БОЛҒАН ЕМЕС”. деген.

 

ҮШ ҰЛЫ АҚЫННЫҢ ДОСТЫҒЫ

Сырбай Мәуленов Алматыға сонау елуінші жылдардың басында келді. Келген бойы ақын Қасым Аманжоловпен достығы ерекше жарасып кетті. Содан кейін іле Алматыға Ғафу да келген болатын. Ғафаң сол кезде Каз Пи атанған жоғарғы оқу орнына түсіп, Сырағаңды аға тұтып, оған жақындаған кезі. Бір күні Сырағаң Ғафуды дедектетіп Қасымның үйіне алып келеді. Қасекең ол кезде Осы күнгі Достық көшесінде бір бөлмелі пәтер жалдап тұрып жатқан кезі екен, үш ақынның достығы сол кезден басталған. Қасым ақынға Ғафудың домбыра тарту шеберлігі, әншілігі ұнайды. Қасымның өзі нешетүрлі музыка аспаптарында ойнайтын бесаспап болған музыкант та еді. Қасекең кейін елге кең тараған біраз ән шығарған. Сол әндерінің бірі “Дариғаны” Ғафу Қайырбеков бертінге дейін шебер орындады. Сырағаң Қасекеңмен көзі тірісінде құда болуға сөз байласқан. Кейін сол құдалық байлам бойынша Қасымның үлкен қызы Жанна (Сәпен апайдың қызы)
Сырағаңның үлкені Дүйсенге жылы күйеуге шықты.
Кезінде достығы жарасқан осы үш ақын да қазақ әдебиетінің бетке ұстар тұлғалары еді.
Жұмат ӘНЕСҰЛЫ,жазушы, тарихшы

kerey.kz

Related Articles

  • Христиан миссионерлерінің құмдағы іздері

    Орыны: Қашқар қ-сы; Жылы: 1933 ж; Аты-жөні: Қабыл Ахонд; Діні: христиан; Түсініктеме: Бұл жігіттің кейінгі есімі Қабыл Ахонд, христиан дінін қабылдаған алғашқы ұйғыр. Кейін діни сеніміне байланысты өлтірілген. Сурет еуропадағы миссионерлік музей архивінде сақтаулы. Аталған музейде жүздеген христиан ұйғыр өкілдерінің суреті сақталған. 1930 жылдары христиан ұйғырларына тұрғылықты мұсылмандар мен әкімшілік билік тарапынан қысым көрсетіле бастаған соң бір бөлімі миссионерлерге ілесіп еуропа елдеріне “һижраға” кетті. Алқисса Христиан әлемінің Қашқарияға баса мән беруі әсіресе Яқұп Бек мемлекеті кезеңінде жаңа мүмкіндіктерді қолға келтірді. 1860-70 жж. Қашқарияның Цин империясына байланысты көңіл күйін жақсы пайдаланған Христиан әлемі Үндістан мен Тибет арқылы Қашқарияға мәдени ықпалын жүргізе бастады. Олардың мақсаты бұл аймақты Ресей империясынан бұрын өз ықпалына

  • Айтпай кетті демеңіз… (Тибет архиві туралы)

    Алтайдан ауған ел туралы тарихи жазбаларда оқтын-оқтын айтылғаны болмаса исі қазақ жұртына Тибет туралы түсінік әлі күнге дейін беймәлім. Әсіресе Тибет жазба деректерінде күллі түркі баласының тарихы туралы тың деректердің көмулі жатқанын тіптен біле бермейміз. Тибет- тарихи деректің ең көп сақталған аймағы саналады. Мәдени, әдеби, рухани және тарихи түрлі деректердің ықылым заманнан бері жақсы сақталуымен сырт әлемді өзіне баурап кеген Тибет жұртына 19 ғасырдан бастап Батыс экспедициясы баса назар аударып кешенді зерттеулер жасады. Соның негізінде Тибеттегі кейбір салалық байырғы деректер Батысқа көшірілді. Есесіне Тибеттану ғылымы қалыптасты. Жағырафиялық орналасуы тым ұзақ болғандықтан Тибеттану ғылымы қазақ жұртына қажеттілік тудырмады. Тибеттанумен негізінде алпауыт күштер айналысты. Олар тибет жұртын игеруді басқа қырынан бағалады. Тибетте

  • Демографиялық сараптама

    1-ші сурет қазақтар; Демографиялық ахуал 1949-2020 жж. аралығын салыстырмалы көрсеткен. 1949 жылға дейін, атап айтқанда коммунистік қытай үкіметі орнағанға дейін Шынжаң өлкесінің солтүстік бөлігінде қазақтар, оңтүстік бөлігі Қашқарияда ұйғырлар басым санды ұстады. 1951-54 жылдары ұлттық межелеу кезінде орталық үкімет құрған комиссия сараптамасы бойынша ұлттық автономиялық территорияны анықтау мына екі бағытта жүргізілді. Олар: БІРІНШІ, ұлттық автономияны межелеу бойынша оның атауын тұрақтандыру. Осы бойынша үш атау ұсынылды: *ШЫғыс Түркістан автономиялық федерациялық респубиликасы; *Ұйғырстан автономиялық респубиликасы; *Шынжаң автономиялы респубиликасы. ЕКІНШІ, автономияның әкімшілік тұрпатын анықтау; Осы бойынша: *Федерециялық тұрпат; *Автономиялық облыс және окург тұрпат; *Аймақ және аудан дәрежелі автономиялық окург тұрпаты. Межелеу комиссиясы аталған екі бағытта сараптама нәтижесін қорытындылады. Комиссия қорытындысы бойынша Шынжаң өлкесінің

  • Бақсылар институты

    Сараптама (оқысаңыз өкінбейсіз) Бірінші, ілкіде Түркі баласында арнайы қаған құзіреті үшін жұмыс істейтін көріпкел бақсылар институты болған. Аты бақсы болғанымен ханның қырық кісілік ақылшысы еді. Көріпкел бақсылар хан кеңесі кезінде алдағы қандайда бір саяси оқиға мен ситуацияны күні бұртын болжап, дөп басып талдап һәм сараптап бере алатын соны қабілеттің иесі-тін. Оларды саяси көріпкелдер деп атаса да болады. Хан екінші бір елді жеңу үшін білек күшінен бөлек көріпкел бақсылардың стратегиялық болжауына да жүгінетін. Қарсылас елдің көріпкел бақсылары да оңай емес әрине. Екінші, уақыт өте келе саяси көріпкел бақсылар түркілік болмыстағы стратегиялық мектеп қалыптастырды. Түркі бақсылары қытай, үнді, парсы, ұрым елдерін жаулап алуда маңызды рөл атқарды. Ол кездегі жаһандық жауласулар жер, су,

  • Шағын сараптама:Шыңжаң өлкелік үкіметі, шетелге оқушы жіберу жұмысы

    Шағын сараптама 1934-35 жылы жаңа Шыңжаң өлкелік үкіметі құрылған соң шетелден оқу, шетелге оқушы жіберу жұмысы кешенді жүзеге асты. Соның негізінде өлкелік үкімет Совет Одағынан оқитын жас талапкерлерге конкурс жариялап арнайы үкіметтің оқу стипендиясын бөлді, нәтижесінде 1935-39 жылдары ұзын саны 300-ге тарта студент Совет Одағында білім алды. 1935 жылдары Шығыс Түркістандық студенттердің ең көп оқуға түскен білім ордасы- Ташкендегі САГУ еді, атап айтқанда Орталық Азия Мемлекеттік Университеті. Ташкеннен оқыған Шыңжаңдық студенттер Шығыс Түркістанның барлық аймақтарында түрлі қызметте жұмыс істеді, оларды кейін “Ташкентшілдер” деп те атады. 1939 жылдан кейін Мәскеу мен Шыңжаң өлкелік үкіметтің арасы дипломатиялық дағдарысқа ұшырады, соның кесірінен ресми Үрімжі Совет Одағы құрамындағы студент азаматтарды елге шақыртып алды. Білім

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: