A. BAYTWRSINOVTIÑ TUISTARI -ÖTKEN TARIHTIÑ KUÄGERLERİ
kerey.kz
Alaş tarihınan
Jwmat ÄNESWLI
Wlı jazuşı Mwhtar Äuezovtiñ jılı Ahañnıñ elu jıldıq merey toyında «Ahañ wlt matbuğatınıñ közin aşpağanda, qoñsı kent ağayındardıñ birine tabınıp, , tañbadan ayırılıp, ketetin edik. Qazaqtıñ dıbısına, sözine arnap, älippe şığarıp, til, häm oqu qwraldarın şığarıp, qazaqtıñ jalpaq tilin talayğa üyretken Ahañ edi. Wlt qamı degendi eskergen adam bolmay, qazaq qwlşılıqqa kez bolğanda, bostandıqqa jol körsetken Ahañ edi…» deydi. 1998-jılı Astanada ötken Ahañnıñ jıldıq merey toyında daraboz jazuşı Äbiş Kekilbaev öz bayandamasında «Ahañ til ğılımındağı, ädeiettegi, etnografiya salasındağı alapat eñbekteri, sayasattağı qazaq halqınıñ keleşegi üşin jasağan jankeştilik qızmetteri dañq, ataq üşin emes, wltınıñ qamı, bolaşağı üşin jasağan qızmetteri edi» dep atap ötken edi. Ä.Kekilbaev aytqanday, A.Baytwrsınovtıñ Resey otarşılarınıñ ozbır sayasatına qarsı jankeştilikpen ayanbay küresip, halqına alapat qızmet etuiniñ sırı sonda nede?. Onıñ sırı- Ahmet Baytwrsınwlınıñ orıs otarşılarınıñ, onıñ qazaq jerindegi ökilderiniñ halıqtı ozbırlıqpen qanap, qazaqtı adam qatarına qospay, qorlağandarın bala kezinen körip, sanasına siñirip, öz ruhın osı otarşılarğa qarsı küreske jas kezinen beyimdey, bağıttay alğanında bolsa kerek. Men A.Baytwrsınwlınıñ ömirin, şığarmaşılığın, memlekettik, qoğamdıq qızmetterin zerttep, zerdelep jürip, ol turalı alğaşqı maqalamdı 1998- jılı Arqalıq qalasındağı «Torğay» attı gazette jariyalap edim. Ahañnıñ eñbekterin zerttep, ğılımi eñbek jazğan ğalımdardıñ esimderin «Maqtanışı elimniñ», «Wltına ğwmırın arnağan wlı twlğa» attı kitaptarımda atap körsetkenmin. Ahañnıñ biraz tuıstarın da tanitın edim. A.Baytwrsınwlınıñ eñ jaqın tuıstarınıñ birin tayauda, Almatıda kezdestirdim. Ol Ahañnıñ äkesi Baytwrsınnıñ tuğan ağası Aqtastıñ nemeresi Amandıq. Amandıq Aqtastıñ ülkeni Şäymerdennen tuğan.Osı Amandıqtan bwrın anıq bilmeytin keybir derekterdi bildim. Bwrın Ahmet Baytwrsınwlınıñ ömirbayanın jazuşılar «1885-jılı Qarğalı atalatın jerde Şoşaqwlı Baytwrsın namısına tigeni üşin Torğay ueziniñ bastığı YAkovlevti wradı. Sol jılı oyaz YAkovlev Baytwrsın men onıñ ağası Aqtastı, inisi Sobalaqtı 15 jılğa Sibirge aydadı» dep jazğan -tın. Meniñ «Wltına ğwmırın arnağan wlı twlğa» attı maqalamda da osı sındı joldar bar edi. Baytwrsınnıñ ağası Aqtastıñ nemeresi ( Aqtastıñ balası Şäymerdennen tuğan) Amandıqtıñ aytuı boyınşa bolıstıqqa Baytwrsınnıñ ağası Aqtas ta ümitker bolğan eken.Sodan bolıstıqqa saylau ötip jatqan jiında Torğay ueziniñ bastığı YAkovlevten Baytwrsın saylaudıñ «eşkimge bwrmay ädil ötiluin» talap etipti. Sol üşin oyaz bastığı YAkovlev Baytwrsındı jerden alıp, jerge salıp, boqtıq sözben tildepti. «Bwrınğı atalarımızdıñ aytuı boyınşa Sabalaq (Daniyar) qızba, döñ minezdileu bolıptı» deydi Amandıq, Sodan ağası Baytwrsındı tildegeni üşin Sabalaq sol jerde jinalıp twrğan ağayındarınıñ arasınan atımen tebinip şığıp, oyaz YAkovlevti qamşımen tartıp jiberipti. Sol jerde YAkovlev ağayındı Aqtas, Baytwrsın, Sabalaqtı qasındağı attı kazaktarına wstatıp, türmege jauıptı. Şamalıdan soñ, sot ükimi şığıp, ağayındılardı 15 jılğa Sibirge aydap jiberedi. Sottalğandarmen birge Aqtastıñ bäybişesi Übijan birge erip, sonau Kolımanıñ lagerinde birge bolğan. Sabalaq jolda soldattardıñ oğınan ölip, Übijan birneşe jıldan keyin, YAkutiyada auırıp, qaytıs bolğan eken.
Sol kezde sonau Sibirdiñ tükpirindegi Kolımada 17 jıl otırıp, odan tiri oralğan qazaq oğan bolmağan edi. Kolımada on jeti jıl otırıp, Aqtas pen Baytwrsın 1902-jılı elge oralıptı. Sol kezde aq, qazaq eline «Oyazdı wrıp, sottalğan» degen atı mälim bolğan Aqtas pen Baytwrsındı Şığıs Qazaqstannıñ şetindegi qazaq auıldarı qwşaq jayıp qarsı alıp, qonaqası berip, elderine jetkenşe qwrmettegen eken.Olar eldiñ qwrmetin körip, tuğan auıldarına bir jarım jıl jürip jetken eken. Aqtas pen Baytwrsın Torğayğa kelgende el jaqsı qarsı alıp, keybir bolıstıqtardan Aqtas pen Baytwrsınğa jüyrik at sıylap , qwrmettepti. Sol jüyrikterdiñ biri Baytwrsınğa sıylağan Aqjeleñ attı twlpar eken. OL Torğayda ötken talay at jarısında bäyge alıptı. Ahañnıñ äkesi Baytwrsın 1909-jılı dünieden ötkende Qarpıq jırau ülken joqtau şığarıptı. Ol joqtau bertinge deyin el arasında aytılıp, joğalsa kerek. Baytwrsın qaytıs bolğanda ümbeteyler ülken as berip, atqatı Aqjeleñ jüyrikti «Baytwrsınnan artıq pa» dep qwrban şalğan eken. Ahañnıñ anası Küñşi bw dünieden 1919- jılı ötipti. Küñşi beyitke jerlengende basına özi ösirgen tüyesi beyittiñ basında tizelep jatıp alıp, közderinen jas aqqanın körgen jwrt birge jılağan eken. Aqtas seksenge kelip, 1920-jılı qaytıs bolıptı.
A. BAYTWRSINOVTIÑ QOLINDA ÖSKEN SAMIRAT KÄKİŞEV
Ahañnıñ ağası Mäşenniñ balası Samırat pen inisi Mäşenniñ qızı Şolpan A.Baytwrsınov Arhangel'den aydaudan kelgennen keyin qolında bolğan. Ahañnıñ soñğı jıldardağı ömiriniñ naqtı kuägerleri osı Käkiştiñ balası Samırat pen inisi Mäşenniñ qızı Şolpan men ağası Qalidıñ qızı Kätez. (Büginde Şolpan apaydan tuğan Ayman apamız bar, jası seksennen astı). Ol kezde Samırat mektepte oqıp jürgen. 1937-jılı 17-tamızda NKVD Ahañdı twtqındaptı. Samırat mektepten kelgende Ahañdı türmege alıp ketken eken. Biraq, üy mañında jinalğan adamdar bolıptı. Sodan Samırat jetimder üyinde, odan keyin tehnikumğa tüsip, uaqıt öte kele adam bolıp ketedi. Men Samırat Käkişevti 70-jıldardıñ basında Sırağañnıñ üyinde kördim. S.Käkişev ol kezde ülken qwrılıs tresiniñ bastığı edi. Bwrınğı “Gornıy giganttıñ” janında Jazuşılar odağınıñ Demalıs üyi salınğan jer bar edi. Sol mañnan Sırağaña, S.Mwqanovqa, S.Qirabaevqa jäne t.b. jazuşı aqındarğa sayajay saluğa jer bergen. Soğan Sırağañ eki qabattı sayajay saldı. Körşileri S.Qirabaev, odan äri S.Mwqanov boldı. Sırağañ ol kezde “Jwldız” jurnalınıñ bas redaktorı edi. Osı kezeñde CKağa “Sırbay eki qabattı üy salıp jatır” dep neşetürli jala jabılğan arızdar köbeygen. CKa sosın Sırağañdı “Jwldız” jurnalınan alıp, “Qazaq ädebieti” gazetiniñ redaktorlığına “tömendetken”. Onı ashanada Künjamal jeñşemizge ayqanınan estidim. Sırağaña sayajaydı saluğa kömektesken osı S. Käkişev edi. Samırat Sırağañnıñ jwbayı Künjamal jeñgemizge ağa bolıp keledi. Sayajay bitkende Sırağañ sonda jerge dastahan jayıp qonağası berdi. Qonağasığa Samırat Käkişev ekinşi qazaq jwbayımen keldi.
(Bäybişesi basqa wlttan bolatın). S.Käkişev Almatı qwrılıs tresinde köp jıl bastıq boldı. Odan keyin “Qazaqstan” qonaq üyinde direktor boldı. 1988-jılı Ahmet Baytwrsınov atamız aqtalğannan keyin Camırat “A. Baytwrsınov atındağı qor» qwrdı. Sol qordıñ küşimen “AHAÑ TURALI AQIQAT” jäne tağı bir kitap şığardı. Ahañ twtqındalğanğa deyin twrğan üydi (qazirgi) mwrajay qılıp jasaqtağan osı S.Käkişev. Almatıdağı qazirgi mwrajayı twrğan jerimen birge sol S.Käkişev aşqan “A.Baytwrsınov qorınıñ” jekemenşigine ötken. Büginde “A.Baytwrsınov atındağı qor men Ahañ atındağı mwrajay Samırat Käkişevtiñ alğaşqı bäybişesinen tuğan wlı Serik (Sergey) Käkişevtiñ ieliginde.
Al, Ahañnıñ Qali ağasınıñ bir wlınan tuğan Ämirden Bolat Almatıda teri aurularınıñ bas därigeri bolıp jürip, zeynetke şıqtı. Soñğı jıldarı «Ahmet Baytwrsınovä derekti fil'miniñ bas keyipkeriniñ rölin oynağan sol Bolat. Sonday aq, Ahañnıñ Jilyaş attı tuğan qarındasınan tuğan Meruert attı jieni (jası te), qolında ösken Şolpannan tuğan Ayman jieni de Almatıda twradı, seksenge keldi.
TARIHI TWLĞALARDIÑ AĞAYINDIQ JAQINDIĞI
Ahmet BAYTWRSINOV atamızdıñ ruı ümbetey, (Aralbay). Nağaşıları- Äulieköldi mekendegen Sügir. Al, Äbdiğapar JANBOSINWLINIÑ (han) ruı qara qıpşaq), nağaşısı- ümbetey, A.Baytwrsınovtıñ ağası Aqtastıñ Alua degen qarındasınan tuğan. Tarihtıñ tağı bir qızığı Äbdiğapar han qaytıs bolğannan keyin, onıñ tuğan wlı Almatıda jürip, A.Baytwrsınovtıñ qolında twrıp jatqan Ahañnıñ ağası Qalidıñ Kätez attı qızına üylenedi. (Bwlardıñ tağdırı aqırı tragediyalı boldı 37-küzde Ahañdı twtqındağannan keyin Rüstem men Kätezdiñ üyin NKVD tintip, Ahañnıñ “Mädeniet tarihı” attı kitabın tauıp alğan. Rüstem sodan “Memleketke qauıptı adamnıñ kitabın saqtağan” degen ayıp tağılıp, soñında atılğan).
Qazaqtıñ daraboz aqını Sırbay Mäulenovtiñ Ahañmen tuıstığına keleyik. Sırağañnıñ şeşesi Almagül äjemiz Ümbetey ruınan (Aralbaydıñ Jatayınan)), YAğni, Sırağañnıñ nağaşıları ümbetey. Al, aqın Sırbay Mäulenovtiñ jwbayı Künjamal jeñgemiz Ahmet Baytwrsınovtıñ tuğan ağası Qalidıñ wlı Ämirden tuğan. Tura aytqanda Sırbay Mäulenov Ahmet Baytwrsınovtıñ tuğan küyeu balası esepti, Almagül äjemizden quğanda jieni.
Baytwrsınnıñ Qali, Käkiş,Ahmet,Mäşen attı tört wlı, Jilyaş attı bir qızı bolğan. Ahañnıñ qarındası Jilyaş (küyeui Bäkibay Beyisov, tıl ardageri) bertinge deyin Almatıda twrıp, 1962-jılı bw dünieden ötken eken. Jilyaştan tuğan Meruert (Ahañnıñ tuğan jieni) qazir bar, Almatıda twradı, jası 75- te. Osı Meruert apaydan bıltır A.Baytwrsınovqa qatıstı bir jaña derekti estidim. Ahmet Baytwrsınov atamız 1929-jılı osı küni Abay atındağı Qazaq pedagogikalıq universiteti atalatın (bwrınğı Kaz.PI) joğarğı oqu ornında professor lauazımında sabaq bergen. Osı Kaz.Pidiñ mwrajayında 1990- jıldarı A.Baytwrsınovtıñ tuğan jieni Meruert apaydıñ küyeui Tañjarıq Tınıbekov degen azamat qızmet istepti. Sol Tañjarıqtan A.Baytwrsınovtıñ qolında ösken balası Samwrat Käkişev mwrajaydıñ qorınan Ahaña qatıstı qwjattar izdeudi tapsırıptı. Tañjarıq Tınıbekov säti tüsip,Kaz.Pidiñ mwrağat qorınan A.Baytwrsınovtıñ « Jeke qwjattarın» («Liçnoe delo» atalğan papkeni tauıp aladı. Sol «Jeke qwjattar» papkesinde 1929-jılı A.Baytwrsınov öz qolımen jazğan «Ömirderekteri» tabıladı. Samwrat Käkişev bwl ömirbayan Ahañnıñ öz qolımen jazılğanın rastaydı. Osı ömirbayan arqılı ğana A.Baytwrsınovtıñ 1873-jılı 28-qañtarda emes, 1872-jılı 5-qırküyekte tuğanı anıqtaladı. Osı bertinge deyin A.Baytwrsınov 1873-jılı tuğan dep jazılıp kelse, soñğı tabılğan qwjatqa oray, A.Baytwrsınovtıñ tuğan küni 5-qırküyek, 1872- jıl dep özgertildi. Ahmet Baytwrsınovtıñ öz qolımen jazılğan ömirbayanı bar «Jeke qwjattarı» papkesin bwrın aytıp jürgenimizdey Ahañ mwrajayınıñ direktorı Rayhan Imahanbetqızı emes, Kaz.Pidiñ mwrajay qızmetkeri Tañjarıq Tınıbekov tapqan bolıp şıqtı. Ahañnıñ bwl «Jeke qwjattarı” bertinge deyin Ahañnıñ tuğan jieni Meruert Beyisovada bolğan eken. Sodan Meruert apaydıñ aytuınşa, Ahañnıñ Kaz.Pidegi qızmet istegen kezindegi «Jeke qwjattarınıñ» barın estip, Rayhan Imahanbetova qolhat berip, bwl qwjattardı 2000-jıldardıñ bas kezinde alıp ketken eken.
Tağı bir qızıq derek. Sırağanıñ ortanşı wlı, zañ ğılımdarınıñ kandidatı, polkovnik Ğazez Sırbaywlı (marqwm boldı, jatqan jeri jwmsaq bolsın) Äbdiğapar hannıñ şöberesine üylenip edi. (Äbdiğapar hannıñ balası Edigeden tarağan).
Ahmet Baytwrsınov pen Ahmet Birimjanov HH öğasırdıñ bas kezinde halqınıñ keleşegi üşin qızmet etken qazaqtıñ biregey twlğaları. Ahañ 1905-jıldarı revolyuciyalıq Alaş qozğalısınıñ bastauında jürgende Ahmet Birimjanov -Reseydiñ jäne I-II- Dumasınıñ deputatı bolıp, qazaq jeri jäne qazaq jerine qonıstanuşılardı şekteu turalı mäsele kötergen qoğamdıq, memlekettik qayratker. A.Birimjanov Qazan universitetiniñ Zañ fakul'tetin altın medal'men bitirgen öz zamanınıñ biik twlğası edi. 1917-jıldarı töñkeristen keyin Alaş qozğalısına belsene qatısıp, Alaş partiyasınıñ bağdarlamasınıñ zañ ayasında jazıluına üles qostı.
Ahmet Birimjanovtıñ inisi Ğazımbek Birimjanovta Alaş qozğalısı men partiyasınıñ belsendi müşesi bolğan.
Keñes ökimeti kezinde biliminiñ arqasında Ahmet Birimjanov Joğarğı sottıñ müşesi bolıp qızmet istedi. Qızılorda Qazaq avtonomiyalıq respublikasınıñ astanası bolğan kezinde Ahmet Baytwrsınov pen Ahmet Birimjanov aralasıp, sälemderi tüzu bolıp sirek bolsa da körisip twrğan. Birimjanovtıñ äkesi Qorğanbek, atası Şegen Tosın bolısın qırıq jıldan astam uaqıt bilegen. Öz zamanında däuitbay twqımdarı men ümbeteyler qaqtığısıp ötken. YAkovlev Sibirge aydağan Aqtas, Baytwrsın,Sabalaq üşin eki rudıñ arasında saqtalğan kek bar edi. A.Baytwrsınov pen A.Birimjanov ziyalı, oqığan, qayratker adamdar edi, olar ekeu ara bolğan sözde eki rudıñ eski jarasın aşpadı. Kerisinşe, Ahañnıñ ağası Qalidıñ qızı Saken A.Baytwrsınovtıñ Qızılordadağı üyinde jürip, Ahmet Birimjanovtıñ tuısı mwğalim Ğalımjan Bektemisovke küyeuge şığıp, eki rudıñ arasındağı jaranı bitegendey bolıp, Ahmet Baytwrsınov pen Ahmet Birimjanov qwda bolıp qaladı. Qazaq avtonomiyalıq respublikasınıñ Joğarğı Sotınıñ müşesi bolıp qızmet atqarıp jürgende Ahmet Birimjanov jaman auruğa kez bolıp, 1927-jılı Peterbordıñ auruhanasında qaytıs bolıptı.
A.Birimjanov sol Peterborda jerlenip, oğan Älihan Bökeyhanov, sonda oqıp jürgen Mwhtar Äuezov jäne basqada qazaqtıñ ziyalıları soñğı saparğa şığarıp salıptı.
AHMET BAYTWRSINOV TURALI ÄBİŞ KEKİLBAEVTIÑ AYTQANI
Men A.Baytwrsınov turalı birneşe maqala jazğasın Ahañ turalı jazılğan maqalardı zerdelep jüremin. Ahmettanu 1923-jılı Ahañnıñ közi tirisinde bastalğan. Ahmettanudıñ basında M.Äuezov, M.Dulatov, S.Seyfullin, E.Şonanov jäne t.b. jazuşı, ädebiettanuşılar twr. A.Baytwrsınov aqtalğannan keyin onıñ şığarmaşılığın, ömirin biraz ğalımdar zerttedi. Degenmen, 1998- jılı Astanada Alaş kösemderniñ biri, aqın, ğalım Ahmet Baytwrsınovtıñ 120- jıldıq merey toyında bayandama jasağan zamanımızdıñ dara jazuşısı Äbiş KEKİLBAEVTIÑ sözi Ahmettanuda erekşe orın almaq. Ä.Kekilbaev bwl bayandamasında Ahañnıñ Qazaq Eli aldındağı jasağan eñbekterine tolıqqandı taldau jasay kele otırıp, mınaday qorıtındı SÖZ aytqan edi. Tömende Äbiş Kekilbaevtıñ sol bayandamasında aytqan sözinen üzindi
“…Tuğan halqınıñ ruhani jañğırtuınıñ sırın tap onday bilip,SOL JOLDA QALTQISIZ EÑBEK ETİP, MÄÑGi ESKİRMEYTİN AĞIL TEGİL MOL ÜLES QOSA ALĞAN QAYRATKER QAZAQ TOPIRAĞINDA OĞAN DEYİN DE, ODAN KEYİN DE BOLĞAN EMES”. degen.
ÜŞ WLI AQINNIÑ DOSTIĞI
Sırbay Mäulenov Almatığa sonau eluinşi jıldardıñ basında keldi. Kelgen boyı aqın Qasım Amanjolovpen dostığı erekşe jarasıp ketti. Sodan keyin ile Almatığa Ğafu da kelgen bolatın. Ğafañ sol kezde Kaz Pi atanğan joğarğı oqu ornına tüsip, Sırağañdı ağa twtıp, oğan jaqındağan kezi. Bir küni Sırağañ Ğafudı dedektetip Qasımnıñ üyine alıp keledi. Qasekeñ ol kezde Osı küngi Dostıq köşesinde bir bölmeli päter jaldap twrıp jatqan kezi eken, üş aqınnıñ dostığı sol kezden bastalğan. Qasım aqınğa Ğafudıñ dombıra tartu şeberligi, änşiligi wnaydı. Qasımnıñ özi neşetürli muzıka aspaptarında oynaytın besaspap bolğan muzıkant ta edi. Qasekeñ keyin elge keñ tarağan biraz än şığarğan. Sol änderiniñ biri “Dariğanı” Ğafu Qayırbekov bertinge deyin şeber orındadı. Sırağañ Qasekeñmen közi tirisinde qwda boluğa söz baylasqan. Keyin sol qwdalıq baylam boyınşa Qasımnıñ ülken qızı Janna (Säpen apaydıñ qızı)
Sırağañnıñ ülkeni Düysenge jılı küyeuge şıqtı.
Kezinde dostığı jarasqan osı üş aqın da qazaq ädebietiniñ betke wstar twlğaları edi.
Jwmat ÄNESWLI,jazuşı, tarihşı
kerey.kz
Pikir qaldıru