ەردەن قاجىبەك: «قازاق مەكتەبى» دەگەن اتاۋ بولماۋى كەرەك
kerey.kz
ەردەن قاجىبەكتى كوزىقاراقتى وقىرمان جاقسى تانيدى. قىزمەتتە جۇرگەنى بار، بىلىكتى عالىم اتانعانى بار، «قاشىپ كەتىپتى» دەگەن ءسوزى بار… قايبىر جىلى قارجى پوليتسياسى ەردەن قاجىبەكتىڭ ۇستىنەن قىلمىستىق ءىز قوزعاپ، ايىپ تاقتى. ال ول قاشىپ كەتتى. سول كەزدە «ەردەن ەندى ەلگە ورالمايدى، وسى كەتكەننەن جوق بولادى» دەپ جورامالداعاندار دا بولدى. بىراق ول قازىر ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى.
ءبىز ەردەن مىرزا قاجىبەكتى اشىق اڭگىمەگە شاقىرىپ، وسىناۋ جايتتاردىڭ انىق-قانىعىن سۇراي وتىرىپ، لاتىن الىپبيىنە قاتىستى ماسەلەنىڭ دە ءتۇپ-توركىنىنە قانىقتىق. سونىمەن اڭگىمە الىپبيدەن باستالدى…
– ەردەن زاداۇلى، سوڭعى كەزدەرى لاتىن الىپبيىنە ءوتۋ ماسەلەسى قىزۋ تالقىلانۋدا. كەشەگى سوۆەت وداعىنىڭ قۇرامىندا بولعان بىرقاتار ەلدەر بۇل الىپبيگە تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا-اق ىڭ-شىڭسىز ءوتىپ الدى. قالاي ويلايسىز، ءبىز قولىمىزدى مەزگىلىنەن كەش سەرمەپ قالعان جوقپىز با؟
– لاتىن الىپبيىنە ءوتۋ ماسەلەسى باياعىدا-اق ءپىسىپ-جەتىلگەن. ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان ساتتەن باستاپ كۇن تارتىبىندە تۇرعان ماسەلە. ارينە، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا «تاۋەكەل» دەپ لاتىنعا اۋىسىپ العاندا تىپتەن جاقسى بولار ما ەدى؟ بىراق، شىندىقتى ايتۋ كەرەك، ول كەزدە ەلىمىزدىڭ جاعدايى مۇلدەم باسقاشا بولدى. بىلايشا ايتقاندا، ەشقانداي مۇمكىندىگىمىز بولعان جوق. ول كەزدە قازاق ۇلتىنىڭ ۇلەس سالماعى از ەدى. تاۋەلسىز ەلىمىز ەندى-ەندى عانا ءتاي-ءتاي باسىپ، ەكونوميكامىز ەڭسەسىن كوتەرە الماي جاتتى. قارجى جوق. ەكى ءبۇيىرىمىزدى قىسىپ ەكى الپاۋىت ەل جاتىر. وسى جاعدايلار لاتىنعا بىردەن ءوتىپ كەتۋگە مۇمكىندىك بەرمەدى. پرەزيدەنتىمىز ەڭ الدىمەن ەكونوميكا دەگەن ساياسات ۇستاندى. الدىمەن اياققا تۇرىپ الايىق دەدى. ەندى، مىنە، ساياسي تۇرعىدان العاندا قازىر لاتىن الىپبيىنە وتۋگە ەڭ ىڭعايلى كەزەڭ. ەكونوميكامىز تۇراقتى، دەموگرافيالىق جاعدايىمىز جاقسارىپ كەلەدى. سوندىقتان قازىر ۇلكەن مۇمكىنشىلىك تۋىپ وتىر. ياعني بۇل باستاما بويىنشا دەر كەزىندە شەشىم قابىلداپ، ىسكە اسىرۋ قاجەت. لاتىن الىپبيىنە ءوتۋدى كوپ ادام تەك تىلدىك ماسەلە دەپ ويلايدى. تەك جازۋ، ءارىپ اۋىستىرۋ دەگەن سياقتى. مۇلدەم ولاي ەمەس. بۇل – وركەنيەتتىك تاڭداۋ. بۇل – باعىتتى وزگەرتۋ. قۇلدىق سانادان ارىلۋ. ءوز باسىم لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ماسەلەسى الاش قوزعالىسىنىڭ 100 جىلدىعى قارساڭىندا كوتەرىلگەنىن جاقسى ىرىمعا بالادىم. ارۋاقتار قولداپ جاتىر. راس، ەلىمىزدەگى ۇلتتىق ماسەلەلەر ءبارىمىزدى الاڭداتىپ وتىر. پرەزيدەنتتىڭ سوڭعى ماقالاسى ەلىمىزدەگى ۇلتتىق ساياساتتى 180 گرادۋسقا بۇرىپ جىبەردى. بۇرىن كوپۇلتتىلىق ماسەلەسى كوبىرەك ايتىلاتىن. قازىر ۇلتتىڭ ماسەلەسى كوپ ايتىلىپ ءجۇر. قازاقستان سياقتى كەز كەلگەن ەل كوپۇلتتى. گەرمانيا، فرانتسيا، انگليا – ولاردا دا كوپتەگەن ۇلتتار تۇرادى. بىراق بارلىق ەلدە مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت بولادى. مەنىڭ ويىمشا، لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ارقىلى قازاق ءتىلى شىن مانىندە مەملەكەتتىك تىلگە اينالۋعا باستاما الادى. ءبىز كونە ەل، كونە مەملەكەتپىز. لاتىن الىپبيىنە كوشۋ – تىلدىك ماسەلەلەردىڭ ءبارىن ءوز قولىمىزعا الۋ دەگەن ءسوز.
– جاقىندا مينيستر ە.ساعاديەۆ جىل سوڭىنا دەيىن لاتىن ءالىپبيىنىڭ دايىن بولاتىنىن ايتىپ قالدى…
– نەگىزى، تىلىمىزدە 28 دىبىس بار. بىراق قازىرگى الىپبيىمىزگە تىلىمىزدە جوق ارىپتەردى كىرگىزگەنبىز. «يو»، «يا»، «يۋ»، «تس» دەگەن سياقتى ارىپتەردى… سوندىقتان ءارىپ سانىن رەتكە كەلتىرۋ كەرەك. بالكىم، «ف»، «چ» دەگەن سياقتى كەيبىر ارىپتەر قالۋى مۇمكىن. بۇل ارىپتەر اراب-پارسى جانە باسقا تىلدەردە بار عوي. ال تىلىمىزدە اراب-پارسىدان ەنگەن سوزدەر كوپ. دەگەنمەن ماسەلە ارىپتە دە ەمەس. قازىر جازۋ ەرەجەلەرىمىز قازاقشا ەمەس. ياعني ەرەجەلەرىمىز قازاقشا-ورىسشا. ءبىز «سەزد» «ۋنيۆەرسيتەت»، «فاكۋلتەت» دەگەن سوزدەردى قالاي جازامىز؟ ارينە، ورىسشا جازامىز. ياعني ەرەجەلەرىمىز ورىسشا-قازاقشا ارالاس. سودان بارىپ ءتىلىمىز دە ارالاس بولدى. سوندىقتان ەڭ الدىمەن ەملەمىزدى جوندەۋىمىز كەرەك. سوزدەردى قازاقشا جازىپ، قازاقشا ايتۋ قاجەت. مىسالى، «شىركەۋ» قازاقتىڭ ءسوزى سياقتى. بىراق كەزىندە ءبىزدىڭ قازاقتار «تسەركوۆ» دەگەن ءسوزدى «شىركەۋ» دەپ قابىلداعان. «بوكەباي» دەيمىز. قانداي ادەمى ءسوز. بۇل «پۋحوۆوي» دەگەن ءسوزدىڭ قازاقشا بالاماسى ەكەنىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەيدى. بوتەن سوزدەردى وزىمىزگە ەنگىزگەندە ءوزىمىزدىڭ تىلدىك ەرەجەلەرگە سىيعىزىپ جىبەرەمىز. بوتەن سوزدەر ءوز ءسوزىمىز سياقتى بوپ قالادى. ءتىپتى قازاق ءتىلىنىڭ قورى وتە باي ەكەنىنىڭ ءبىر دالەلى بولار، شەتەلدىڭ ءبىر سوزىنەن بىرنەشە ءسوز جاساپ الامىز. مىسالى، «ابداستە» دەگەن ءسوز پارسى تىلىنەن «سۋلىق ورامال» دەپ اۋدارىلادى. سودان «ءداس» (بەتورامال), «دەس» (تەڭدىك، قول ۇشىن بەرۋ), «ابدەست» (دارەت), «ابدەستە» (ورامال) دەگەن سوزدەر تۋىنداعان. سونداي-اق ارابتىڭ «تاعام» سوزىنەن ءبىزدىڭ تىلدە ەكى ءسوز پايدا بولدى: «ءدام» جانە «تاعام». ال بۇل ەكەۋى اراب تىلىندە ءبىر-اق ءسوز. ءبىر ءسوزدى ەكى فونەتيكالىق ۆاريانتقا ءبولىپ، ەكى بولەك ءسوز جاساپ العان. جانە بۇلار ءتىلىمىزدىڭ زاڭدىلىقتارىنا بايلانىستى تىلىمىزگە سىڭگەن. سول سياقتى «بورەنە» ءسوزىنىڭ ءتۇپ-تامىرى «برەۆنو».
– قايبىر كۇنگى جيىندا ءسىز «لاتىنعا كوشۋ ارقىلى تەحنولوگيانى تەزىرەك مەڭگەرەمىز» دەگەندەي اڭگىمە ايتىپ قالدىڭىز. شىنىندا، لاتىن الىپبيىنە كوشىپ كەتسەك، جاڭانى مەڭگەرۋگە داڭعىل جول اشىلا قالا ما؟
– قاراپ وتىرساڭىز، قازىر دۇنيە كىشىرەيدى. ۇشاققا وتىراسىڭ دا، جەر شارىنىڭ باسقا ءبىر بولىگىنە جەتىپ بارا قالاسىڭ. بۇرىنعىداي شەكارا جوق. قانشاما ادام شەتەلدى ەش كەدەرگىسىز ارالاپ، شارۋالارىن تىندىرىپ ءجۇر. قازىر بيزنەستىڭ بارلىعى عالامتوردا. زامان وزگەردى. الداعى ۋاقىتتا كومپيۋتەر ءبىزدىڭ كىتابىمىز دا، گازەتىمىز دە، تەلەۆيزورىمىز دا بولادى. قازىرگى يننوۆاتسيالار مەن تەحنولوگيالاردىڭ نەگىزگى ءتىلى – لاتىنشا. مىسالى، قىتايدىڭ ءوز يەروگليفتەرى بار، بىراق IT, كومپيۋتەرلىك باعدارلامالارىن لاتىنشا جاسايدى. جاپون مەن كارىستەر دە سولاي. ياعني باعدارلامالاۋ، كودتاۋ، عالامتور ارقىلى بايلانىستىڭ ءتىلى نەگىزىنەن لاتىنشا. ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ەندى 20 جىلدان كەيىن جاعداي تۇبەگەيلى وزگەرەدى. سوعان ىلەسۋىمىز كەرەك. شاڭ قاۋىپ ارتتا قالا بەرۋگە بولمايدى. دامىعان ەلدەردىڭ الدىڭعى قاتارىنان كورىنۋ ءۇشىن وسىنداي قادامدارعا باتىل بارۋىمىز قاجەت.
– ەردەن زاداۇلى، وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن مۇحتار شاحانوۆ باستاعان ءبىر توپ زيالى قاۋىم پرەزيدەنتكە حات جازىپ، لاتىن الىپبيىنە ءوتۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەنىن اشىق ايتقان بولاتىن. ەندى سول زيالى قاۋىمنىڭ ءبىرازى بۇل رەفورمانى قوس قولىن كوتەرىپ قولداۋدا… بۇعان پرەزيدەنتتىڭ لاتىن ءالىپبيىن تۇبەگەيلى قولداۋى اسەر ەتتى مە، جوق، شىنىندا، زيالى قاۋىم بۇل ءىستىڭ پايدالى جاعىن ەندى اڭعاردى ما، ول جاعى بەلگىسىز. دەگەنمەن بۇل ماسەلەدە زيالى قاۋىمدى تولعاندىرىپ جۇرگەن ماسەلەلەر ءالى دە وتە كوپ…
– ءيا، ايتايىن دەپ تۇرعان ويىڭىزدى ءتۇسىندىم. ەڭ الدىمەن مۇحاڭا، مۇحتار اعامىزعا كەلەيىك. مۇحتار شاحانوۆ وتە تازا ادام. كەز كەلگەن ماسەلەگە ەلدىك تۇرعىدان، حالىقتىڭ كوزقاراسىمەن قارايدى. ەل ءۇشىن جۇرەگى اۋىرادى. ول كىسىنىڭ ۋاجدەرىن جاقسى تۇسىنەمىن. قۇداي قالاسا، الداعى ۋاقىتتا ءۇش-ءتورت جىگىت مۇحاڭا بارىپ، اسىقپاي اڭگىمەلەسىپ، اقىلداسىپ قايتامىز دەگەن جوسپارىمىز بار. دالەلدەرىمىزدى ايتىپ، مۇحاڭنىڭ بەتىن بەرى قاراتۋعا ابدەن بولادى. ويتكەنى مۇحاڭ بۇل ءالىپبي حالىققا شىن مانىندە قاجەت دۇنيە ەكەنىن تۇسىنسە، ءبىزدىڭ باستامامىزدى تولىق قولدايدى دەپ ويلايمىن. جانە سولاي بولاتىنىنا سەنىمدىمىن. نەگىزى، كەز كەلگەن ماسەلەدە پىكىر الۋاندىعى كەرەك. ال ميلليونداعان كىتاپتاردان، ادەبيەتىمىزدەن قول ءۇزىپ قالامىز دەۋ بۇگىنگىدەي دامىعان تەحنولوگيا زامانىندا ادام سەنەتىن نارسە ەمەس. قازىر كىتاپحانالار بارلىق كىتاپتاردى ساندىقتاپ، تسيفرلاپ جاتىر. ادەبي قورىمىزدىڭ ءبىراز بولىگىن قازىر عالامتوردان تابۋعا بولادى. قازىر ارىپتەردى ءبىر الىپبيدەن ەكىنشى الىپبيگە اۋىستىرىپ بەرە سالاتىن نەبىر تەحنولوگيالار بار. سونىمەن اينالىساتىن فيرمالار دا كوپ. لاتىن الىپبيىنە كوشكەن العاشقى جىلداردا كەز كەلگەن وقىرمان عالامتورعا كىرىپ، وزىنە قاجەتتى دۇنيەلەردى كەز كەلگەن الىپبيدە تەگىن جۇكتەپ الا الادى. ءتىپتى ونى وزىنە كەرەكتى الىپبيگە اۋىستىرىپ تا الۋىنا بولادى. ارينە، بۇل باعىتتا شىعىندار بولاتىنى راس. العاشقى كەزدە كلاسسيكالىق شىعارمالاردى كوپتەگەن تيراجبەن شىعارۋ قاجەت. ونى تەگىن، بولماسا وتە ارزان باعامەن ساتۋ كەرەك شىعار. ودان بولەك، مەكتەپ، ورتا جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ كىتاپتارى بار. سوزدىكتەردى كوپتەپ شىعارۋ كەرەك. بۇعان كوپ قارجى كەرەك بولادى. بىراق ءتىلدىڭ قورعانىس مەحانيزمى بار. ءتىل ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدى قيىنداتۋى مۇمكىن. نەمەسە، كەرىسىنشە، جول اشىپ، ىڭعايلى جاعداي تۋدىرۋى مۇمكىن. ءدال قازىرگى ءتىلىمىزدىڭ ارىپتىك قۇرامى، ەرەجەلەر جيىنتىعى – ۇلكەن ءبىر كەدەرگى. قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىنا، ۇيرەتۋگە، ۇيرەنۋگە دەگەن ۇلكەن كەدەرگىلەردىڭ ءبىرى. ءبىزدىڭ تىلدىك گرامماتيكالىق كوپ دۇنيەمىز ورىس ءتىلىنىڭ كوشىرمەسى سياقتى. جوعارىدا ايتقانداي، جازۋ مەن ايتۋ پرينتسيپتەرىمىز قازاقشا ەمەس. دۇنيەجۇزى باسىلىمدارىندا ءبىر-ەكى قاتە جىبەرۋ بۇل ۇلكەن ماسەلە. ەۋروپانىڭ گازەتتەرىندە ءبىر-ەكى ورفوگرافيالىق قاتە كەتسە، ەل ۇلكەن ماسەلە ەتىپ دابىل قاعىپ تالقىلاپ جاتادى. ال ءبىزدىڭ گازەتتەرىمىز ارقايسىسى وزىنشە جازادى. نەگە؟ بۇل حالىق ساۋاتسىز بولعاندىقتان ەمەس نەمەسە عالىمدارىمىز ەشتەڭە ىستەي الماي وتىرعاندىقتان ەمەس، ارىپتەر مەن ەرەجەلەرىمىزدىڭ ولقىلىعى. ءبىز مۇنىمەن الىسقا بارا المايمىز. ءبىزدىڭ قازاق ءتىلى تۇركى تىلدەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ باي جانە ەڭ كونە ءتىل. 15 تومدىق تۇسىندىرمە سوزدىك شىعاردىق. ءتىپتى 30 توم شىعارۋعا دا بولار ەدى. ءتىلىمىز وتە باي. تۇركيا وتە دامىعان ەل. ولاردىڭ تۇسىندىرمە سوزدىكتەرى 4-اق توم. ياعني قازاقتىڭ ءتىلى، مادەنيەتى، سالت-ءداستۇرى، تاريحى تۇركى دۇنيەسىنىڭ ەڭ كورنەكى ءارى سۇبەلى بولىگى.
– بۇل ماسەلەدە ورىس جانە دە ەلىمىزدەگى باسقا ۇلتتاردىڭ سىنىپتارى نە ىستەيدى؟ ولار دا لاتىنشاعا كوشە مە؟
– جوق، ءبىز بۇل جەردە قازاق ءتىلىنىڭ رەفورماسىن جاساپ وتىرمىز عوي. مىسالى، قىتاي، اعىلشىن، ورىس تىلدەرى ءبىز ءۇشىن شەت تىلدەر. لاتىن ءالىپبيى قازاق ءتىلىن وقيتىن، ۇيرەنەتىن، وسى تىلدە ساباققا قاتىساتىندارعا قاتىستى. ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ جوسپارىنا سايكەس، ورىس مەكتەپتەرىندە دە كەيبىر پاندەر قازاقشا جۇرگىزىلەدى. بۇل قازاقشا ۇيرەنۋدىڭ ساپاسىن جاڭا دەڭگەيگە كوتەرەدى دەپ ويلايمىن. ارينە، ولار بۇل پاندەردى لاتىنشا وقيتىن بولادى. ورىس ءتىلى – كورشى مەملەكەتتىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى. ارينە، ءبىزدىڭ ەلدە ورىسشا سويلەيتىندەر كوپ. مەنىڭ ويىمشا، ءبىزدىڭ ەلدە ورىس-قازاقشا مەكتەپ دەگەندى دوعارۋىمىز كەرەك. بيىلعى جىلدان باستاپ مينيسترلىك «قازاق مەكتەپ» دەگەن اتاۋدى الىپ تاستاپ وتىر. قازاقستاندا «قازاق مەكتەبى» دەپ جازۋدىڭ ءوزى ۇيات قوي. رەسەيدە ورىس مەكتەبى جوق. انگليادا اعىلشىن، قىتايدا قىتاي مەكتەبى دەپ جازىلمايدى. قازاقستانداعى مەكتەپتەردىڭ بارلىعى قازاق مەكتەبى بولۋى كەرەك. ورىس مەكتەپ دەگەن دە بولماۋى كەرەك. بالكىم، ورىس ءتىلىن تەرەڭدەتىپ وقىتاتىن، قىتاي ءتىلىن تەرەڭدەتىپ، ەكىنشى ءتىل رەتىندە وقىتاتىن مەكتەپتەر بولۋى مۇمكىن. جاسىراتىنى جوق، ءبىز قازاق تىلىنە تەك قازاق حالقىنىڭ ءتىلى دەپ قاراپ كەلدىك قوي. بۇل كسرو-دان قالعان ۇعىم. قازىرگى كەزدە قازاق ءتىلى تەك قازاق حالقىنىڭ عانا ءتىلى ەمەس، بۇل وسى مەملەكەتتىڭ ءتىلى. قازاقتىڭ مادەنيەتى تەك قازاق حالقىنىڭ عانا مادەنيەتى ەمەس، ول دا وسى مەملەكەتتىڭ مادەنيەتى. ويتكەنى ءبىز مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتپىز. نەگە ءبىز اعىلشىنشانى تىقپالاپ جاتىرمىز؟ مەملەكەتتىك دەڭگەيدە بىلەك سىبانىپ كىرىسىپ جاتىرمىز. ويتكەنى ءبىز ورىس تىلىندە الىپ وتىرعان اقپاراتتىڭ 90 پايىزى اعىلشىن ءتىلىنىڭ اۋدارماسى. ال نەگە ءبىز تىكەلەي نۇسقادان المايمىز؟ ورىس ءتىلىنىڭ بىزگە اسەرىن ازايتۋ ءۇشىن اعىلشىنشانى كىرگىزىپ وتىرمىز. ءبىز بۇدان ۇتىلمايمىز.
– مەنىڭ تۇسىنبەي وتىرعانىم، ورىس مەكتەپتەرى ءوز تىلىندەگى سوزدەردى لاتىن تىلىندە قالاي جەتكىزەدى؟ 28 ءارىپ ورىس ءتىلى ءۇشىن ازدىق ەتپەي مە؟
– ءوز تىلدەرى دەگەن قاي ءتىل ول؟ ورىس ءتىلى كيريللشە بولا بەرەدى. قازىر ورىس ءتىلىن وزگەرتە باستاساق داۋ-داماي بولۋى مۇمكىن. بۇل – قازاق ءتىلىنىڭ رەفورماسى. بۇل ماسەلەگە تەرەڭ ويلانىپ قاراۋ قاجەت. مۇنداعى ماقسات – ورىسشا وقيتىنداردىڭ سانىن ازايتۋ. ارينە، ورىس ءتىلىن بىلگەننەن ءبىز ۇتىلمايمىز. بىراق ءوز ءتىلىمىزدى بىلمەي، باسقا تىلدە سايراي بەرگەن دە دۇرىس ەمەس.
– ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، سوندا قازاق مەكتەپتەرى ءبىر الىپبيدە، ورىس مەكتەپتەرى باسقا الىپبيدە، ءبىلىم سالاسى ويران-بوتقا بوپ كەتپەي مە؟
–قايتالاپ ايتايىن، ءبىز قازاق ءتىلىن لاتىنعا كوشىرىپ وتىرمىز. بۇل – مەملەكەتتىك تىلگە جاسالىپ وتىرعان رەفورما. قازاقشا وقيتىن مەكتەپتەر لاتىنشاعا كوشەدى. ورىس سىنىپتارى قازاقشا وتەتىن پاندەردى لاتىنشا وقيدى. ال ورىس ءتىلىن نەمەسە سول تىلدەگى باسقا دا پاندەردى كيريلليتسامەن وقي بەرەدى. ولاي ەتپەۋگە ءبىزدىڭ قۇقىمىز دا جوق. مەنىڭشە، بۇدان قازاق تىلىنە دەگەن ۇمتىلىس كۇشەيەدى. دۇنيەجۇزىندە ءبىزدىڭ الىپبيىمىزدەن سوراقى ءالىپبي جوق. ونى مويىنداۋىمىز كەرەك. جازۋ-سىزۋدا، ورفوگرافيالىق ەرەجەلەردى بۇزۋدا قازاقتان وتكەن ساۋاتسىز حالىق جوق. كەي سوزدەردى، تەرميندەردى ءار باسىلىم ءارتۇرلى جازادى. مۇنىڭ بارىنە ءبىر كەزدەگى سولاقاي ساياسات كىنالى.
– لاتىنعا وتەمىز دەگەلى ءارتۇرلى پىكىرلەر ايتىلىپ جاتىر. بۇل جايىندا قىرعىزدىڭ پرەزيدەنتى، رەسەيدىڭ ءبىلىم ءمينيسترى ءوز ويلارىن ايتىپ قالدى. وسىدان كەيىن بۇل باعىتتاعى جۇمىستاردىڭ قارقىنى باسىلىپ قالعان جوق پا؟
– ارينە، ءار ەلدىڭ ءوز ساياساتى بار. قىرعىز بەن قازاقتىڭ دوستىعىنا ەشكىم نۇقسان كەلتىرە المايدى. دەگەنمەن دە قىزمەتتە جۇرگەن لاۋازىمدى تۇلعالار سويلەگەن سوزدەرىنە مۇقيات بولعاندارى دۇرىس قوي دەيمىن. رەسەيدىڭ ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى عالامتوردا «بۇرىنعى كسرو-نىڭ قۇرامىندا بولعان كەيبىر ەلدەر لاتىنعا كوشتى، ولار ورىس الىپبيىنە قايتىپ ورالۋى كەرەك. ال باسقا الىپبيگە كوشەمىن دەگەندەرى بۇل ماسەلەنى توقتاتۋ كەرەك» دەپ ايتتى. بىراق مۇنداي پىكىرلەر باستالىپ كەتكەن تىرلىكتەرگە كەرى اسەرىن تيگىزۋى مۇمكىن ەمەس. قىرعىز ۇكىمەتىنىڭ ءوزى لاتىنعا كوشۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعان. ودان كەيىن قىرعىزستان پارلامەنتى بۇل شەشىمدى راتيفيكاتسيالادى. ەندى وسىدان كەيىن ولاردىڭ بۇلاي سويلەپ جاتقاندارىنا تاڭىم بار… مەنىڭشە، بۇل – جەكە باستىڭ پىكىرى عانا. ال لاتىن الىپبيىنە كوشكەن دۇرىس پا، جوق، كيريلليتسادا قالا بەرگەنىمىز دۇرىس پا دەگەن سۇراققا ءبىر-اق جاۋاپ – مىندەتتى تۇردە تەزىرەك كوشۋىمىز كەرەك. وتكەن تاريحقا ۇڭىلسەك، لاتىنعا كوشۋدى 1920-30 جىلدارى كەڭەس وكىمەتىنىڭ ءوزى باستاعان. ارينە، ءازىربايجاندار ءبىر عاسىرداي ۋاقىت بۇرىن باستاپ قويعان بولاتىن. 1917 جىلى كەڭەس وكىمەتى بيلىككە كەلگەننەن كەيىن لەنين بۇل ماسەلەنى كوتەرىپ، «كسرو قۇرامىنداعى ەلدەر تەز ارادا لاتىنشاعا كوشۋ كەرەك، بۇل رەۆوليۋتسيانىڭ ءتىلى بولادى» دەپ ايتتى. 1918 جىلى سول كەزدەگى ءبىلىم ءمينيسترى لۋناچارسكي لاتىن تىلىندە كىتاپ شىعارىپ، 10 جىلدىڭ ىشىندە كسرو قۇرامىنداعى 50 حالىق لاتىنشاعا كوشەدى. بىراق لەنين قايتىس بولعاننان كەيىن ستالين ساياساتتى قايتىپ وزگەرتىپ جىبەردى. نەگە وزگەرتتى؟ ول كەزدە تۇركىستان رەسپۋبليكاسى بار. ول دا رەسەي سياقتى ۇلكەن فەدەراتسيا بولاتىن. باسىندا لەنين مەن ستالين تۇركىستان رەسپۋبليكاسىن قولدادى. تۇركىستاندى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس بىتكەننەن كەيىن عانا ەكىگە ءبولدى عوي. تۇركىستاننىڭ جارتىسىن قىتايعا سىيلادى. جالپى، تۇركىستان وتە ۇلكەن اۋماقتى الىپ جاتقان فەدەراتسيا سىندى مەملەكەت بولدى. بۇل قىتايدىڭ جارتىسى مەن ورتا ازيانى الىپ جاتتى. جانە رەسەيدەگى 15 رەسپۋبليكا، ياعني تاتار، نوعاي، باشقۇرت، شۋۆاش، التاي، تۋۆا، حاكاس، قاراشا-بالقار، ياكۋت، قىرىمتاتار جانە تاعى باسقالارى، تۇركيا مەن ءازىربايجان – ءبارى تۇركىستانمەن تىعىز بايلانىستا ەدى. قوسىلامىز دەگەن نيەتتەرى بولعان. ولار بىزگە قوسىلسا، رەسەي تىپتەن كىشىرەيىپ كەتەر ەدى. مەنىڭشە، كسرو-داعى تۇركى حالىقتارىنىڭ ۇلەسىن ازايتۋ ءۇشىن تۇركىستاندى ەكىگە ءبولدى. قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ دۇنيەگە كەلۋى مەن ونىڭ قالىپتاسۋىنا بار ءومىرىن، كۇش-جىگەرىن جۇمساعان قۇدايبەرگەن جۇبانوۆتىڭ سول كەزدە «لاتىنعا كوشۋ – قازاق حالقىنىڭ تاڭداۋى ەمەس، ساياسي بيلىكتىڭ تاپسىرماسى» دەپ ايتقانى بار. سوندىقتان بۇعان احمەت بايتۇرسىنوۆ قارسى بولدى. شىنىندا، تۇركى حالىقتارىنىڭ بارلىعى ءبىر الىپبيدە بولسا قانداي كەرەمەت بولار ەدى!؟ توتە جازۋىمىز دا وتە جاقسى بولدى. احاڭدار باسىندا قارسى بولسا دا، جۇرت لاتىنشاعا بەلسەندى تۇردە كوشكەن سوڭ، ءوزى بۇل ىسكە ارالاسىپ جاپ-جاقسى ءالىپبيىمىز جاسالدى. بۇل 1928 جىلدار ەدى. 1938 جىلدارى احمەت بايتۇرسىنوۆ، قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ سىندى ۇلت ارىستارى اتىلىپ كەتتى. ودان كەيىنگى ءبىر-ەكى جىلدا ءبىزدىڭ لاتىنشامىزدى ادام كورگىسىز قىلدى. ورىس ارىپتەرىن توكتى، ەرەجەلەرىن ەنگىزدى. ودان كەيىن كيريلليتساعا اۋىستىردى. ارادا تاعى 10 جىل وتكەندە، ياعني 1950 جىلدارى «ورىس سوزدەرىن وزگەرتۋگە بولمايدى» دەگەن بۇيرىق شىعاردى. ويتكەنى ول كەزدەگى مەملەكەتتىك ساياسات بولاشاقتا ورىس تىلىنە كوشۋىمىزگە الىپ كەلە جاتتى. ورىس ءتىلى مەن ورىس مادەنيەتىنىڭ نەگىزىندە قۇرالعان كەڭەس دەگەن ەل بولۋىمىز كەرەك ەدى. ءالىپبيدى اۋىستىرۋ سوعان جەتۋدى تەزدەتە باستادى. قازاقتىڭ جاعدايىن، بولاشاعىن ەشكىم ويلاعان جوق.
– ەندى قازىرگى جاسالىپ جاتقان لاتىن الىپبيىندە 1928 جىلعى ءالىپبي ەسكەرىلىپ جاتىر ما؟
– ارينە. ءبىز ءتىلدىڭ ءوز تابيعاتىنا سايكەس ەرەجەلەرىن جاساۋىمىز قاجەت. ءتىلدىڭ نەگىزگى زاڭدىلىقتارىنا سايكەس بۇكىل جازىلىم، ايتىلىم ەرەجەلەرىن جوندەپ الۋىمىز كەرەك. قازىرگى جاستاردىڭ كوبىسى، اسىرەسە قالانىڭ بالالارىنا قازاقشا تەكست بەرىپ وقى دەسەڭ، مىندەتتى تۇردە ورىسشا اكتسەنتپەن وقيدى.
– ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، ءبىزدىڭ ەل لاتىن الىپبيىنە ناقتى قاي ۋاقىتتا كوشەدى؟
– تەز ارادا كوشۋ كەرەك دەپ ايتىپ قالدىم عوي… بىراق بۇل جەردە تەز كوشۋ دەگەن ماسەلە ءالىپبيىمىزدى بەكىتىپ، ۇكىمەت رەسمي جوسپار قۇرىپ، جۇمىستى باستاۋ دەگەن ءسوز. ال، جالپى، اسىعىستىق جاساماۋ كەرەك. كەزىندە تۇرىكتەر اسىعىستىق جاساپ جىبەردى. اتاتۇرىك ءوز حالقىن لاتىنشاعا جارتى جىلدا كوشىردى. بىراق اسىعىستىقتىڭ سالدارىنان 3-4 دىبىستى ۇمىتىپ كەتتى. مىسالى، ءا، ڭ، ق دەگەن دىبىستاردى تاڭبالاعان جوق. بۇرىن «گوزال» دەپ ايتۋشى ەدى، قازىر «گوزەل» دەيدى. تۇرىكمەندەر دە اسىعىستىق جاسادى. 1993 جىلى تۇركيانىڭ پرەزيدەنتى تۇرىكمەنستانعا رەسمي ساپارمەن كەلدى. سوعان سىيلىق جاسايمىز دەپ، ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسىن شىعارىپ، «مىنە، ءبىز لاتىنعا كوشتىك» دەدى. شىنىندا، ءالىپبيدى اۋىستىردى. بىراق ولار دا كيريلليتسانى قايتالاي سالدى دا، ءبىر-ەكى ارىپتەردى ۇمىتىپ كەتتى. وزبەكستان دا لاتىنعا كوشكەلى بەرى الىپبيلەرىنە ءتورت مارتە وزگەرىس ەنگىزدى. ەندى لاتىن ءالىپبيى دايىن بولعاننان كەيىن ءبىرىنشى كەزەڭدە مۇعالىمدەردى دايىنداۋىمىز كەرەك. وقۋلىقتار، سوزدىكتەر شىعارۋ قاجەت. ەرەجەلەردى جازىپ، وڭىرلىك كوشپەلى وتىرىستار، ترەنينگ، سەمينارلار وتكىزۋ كەرەك. دايىندىق جۇمىستارىمەن ءبىر-ەكى جىلدى وتكەرگەننەن كەيىن جوسپارلى تۇردە ەڭ الدىمەن مەكتەپكە دەيىنگى مەكەمەلەردە، باستاۋىش سىنىپتاردان باستاۋىمىز قاجەت. ياعني دايىندىق كەزەڭى وتە جۇيەلى، ساپالى تۇردە ءوتۋى ءتيىس. 25 جىلدىڭ ىشىندە بۇل ماسەلە جان-جاقتى زەرتتەلدى. قازىر تەحنولوگيا دامىعان زامان. وسىنىڭ ءبارى ءالىپبيىمىزدى تەزىرەك اۋىستىرۋعا وتە ىڭعايلى جاعداي دەپ ويلايمىن.
– ەردەن زاداۇلى، وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن سىزگە بايلانىستى قارجى پوليتسياسى اقپارات تاراتتى. ناقتىراق ايتساق، ءسىز ءتىل كوميتەتىن باسقارعان جىلدارى اۋدارماعا بولىنگەن قارجىنى جىمقىرىپ، شەتەلگە قاشىپ كەتتى دەگەن اقپارات جەلدەي ەستى. ءتىپتى رەسمي ورگانداردىڭ وكىلدەرى وسىعان بايلانىستى ارنايى تۇسىنىكتەمە بەرىپ، سىزگە ىزدەۋ جاريالاندى. وسىنىڭ ءبارى قالاي باستالدى؟ نەدەن تۋىندادى؟ نەگە بۇلاي بولدى؟
– راس، ونداي جاعدايلار ورىن الدى. نەگىزى، ءتىل كوميتەتى باسشىلىعىنان ءوز ەركىممەن بوسادىم. عىلىممەن شۇعىلدانامىن دەپ… ارىزىمدى جازىپ، بۇكىل مينيسترلىك جينالىپ، قۇرمەت كورسەتىپ شىعارىپ سالدى. ودان كەيىن جارتى جىلداي عىلىمي-كونفەرەنتسيالار وتكىزىپ، عىلىممەن شۇعىلداندىم. ودان كەيىن ءتىل كوميتەتىنە بايلانىستى شۋ كوتەرىلدى. ءدال سول كەزدە مەن ءبىر عىلىمي ەكسپەديتسيامەن تۇركياعا كەتكەن بولاتىنمىن. جانە، ەڭ قىزىعى، نە مادەنيەت مينيسترلىگى، نە ءتىل كوميتەتى جابىرلەنۋشى رەتىندە ەشقانداي سوتقا شاعىمدانعان جوق. ولاردىڭ ەشقانداي تالاپ ارىزدارى دا بولعان جوق. بىردەن شۋ كوتەرىلىپ، ىزدەۋ جاريالاندى. ماعان تۇركيادا قالا تۇرۋعا تۋرا كەلدى. شەتەلدە ءبىراز جۇرگەننەن كەيىن ەلىمىزدەگى قارجى پوليتسياسىنىڭ باسشىسى قوجامجاروۆقا حات جازدىم. «مەن وسىلاي شەتەلدە جۇرە بەرەمىن بە؟ مەن ەلگە قايتايىن. بىراق مەنى ىزدەۋ، قاماۋ دەگەندەردى الىپ تاستاڭىز، مەن سىزدەرگە ءوزىم بارامىن. ءوزىمنىڭ اق ەكەنىمدى بىلەمىن. دالەلدەيمىن» دەدىم. «جارايدى. كۇتە تۇرىڭىز، ءبىز ءسىز ايتقان ماسەلەلەردى شەشەمىز» دەگەن جاۋاپ كەلدى. بۇل تۋرا ءبىر جىلعا سوزىلدى. ويتكەنى بىرنەشە سوتتىڭ شەشىمى، قارجى پوليتسياسىنىڭ، پروكۋراتۋرانىڭ قاۋلىلارى كەرەك ەكەن. 2010 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا «ءبىز ءتىنتۋ، قاماۋ دەگەن شەشىمدەردىڭ بارلىعىن الىپ تاستادىق. كەلۋىڭىزگە بولادى» دەگەن حات كەلدى. سودان ۇشاققا بيلەت الىپ، كەلەسى جىلدىڭ قاڭتار ايىنىڭ العاشقى كۇندەرىندە استاناعا كەلدىم. اۋەجايدا دوستارىم قارسى الدى. قارجى پوليتسياسى «ءوزىمىز شاقىرامىز» دەپ ۇيگە قايتاردى. ءسويتىپ، ءبىر جىلدان استام ۋاقىت قارجى پوليتسياسىنىڭ تەرگەۋىندە بولىپ، ماسەلەنىڭ انىق-قانىعىنا جەتتىك. ءوزىمنىڭ اق ەكەنىمدى دالەلدەدىم.
– سوندا سىزگە ناقتى قانداي ايىپ تاقتى؟
– ونلاين اۋدارماشى سوزدىك بولۋى قاجەت دەيدى. 2007 جىلى جاسالعان سد ديسكىلەردى الىپ تەكسەرگەن، جۇمىس ىستەمەيتىن بولىپ شىعىپتى. «سونى ءسىز نەعىپ قابىلدادىڭىز؟» دەگەن ايىپ تاقتى. بۇل – ونلاين سوزدىك. ياعني ول عالامتوردا تۇرۋى كەرەك. سد-گە ەشقانداي قاتىسى جوق. سوسىن بۇل 2007 جىلى باستالىپ، ءۇش جىلعا سوزىلاتىن تىرلىك. مەن قىزمەتتەن كەتكەننەن كەيىن مەنىڭ ورنىما كەلگەن باسشى بۇل جۇمىستىڭ ەكىنشى كەزەڭىن قابىلداپ العان. 2009 جىلى، ياعني شۋ كوتەرىلگەن جىلى بۇل ينتەرنەت-پورتالعا قويىلدى. جۇمىس ىستەپ تۇر. قارجى پوليتسياسىنداعىلار «ءبىز مۇنى بىلمەدىك» دەيدى. سونىمەن ءىس جابىلدى. سوتقا دا اپارا المادى.
– تۇركيادا ءبىر ءوزىڭىز تۇردىڭىز با؟ الدە وتباسىڭىزدى دا كوشىرىپ الدىڭىز با؟
– جالعىز ءوزىم بولدىم.
– كۇنكورىس جاعى قالاي بولدى؟
– جۇمىس ىستەدىم. مۇعالىم بولدىم، ساباق بەردىم. ماقالالار جازدىم. ارينە، پسەۆدونيممەن شىقتى. قاتتى نامىسىم كەلدى.
– وسى داۋدىڭ نەدەن باستالعانىنا كوز جەتكىزە الدىڭىز با؟
– سونى وسى كۇنگە دەيىن ءوزىم دە تۇسىنبەيمىن. نەگە بۇلاي بولدى؟ مۇنى كىم جاسادى؟ جاسىراتىنى جوق، ءتىل كوميتەتىندە باسشىلىقتا جۇرگەندە ۇكىمەتتىك جينالىستار بولادى. «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ كەرەك» دەگەن ماسەلەنى كوتەرە بەردىك. 2007 جىلدىڭ اياعىندا ءتورتىنشى ۇكىمەتتىك جينالىس ءوتىپ جاتقان كەزدە پرەمەر-مينيستر كارىم ءماسىموۆ «جارايدى» دەپ كەلىسىپ، ءتىل كوميتەتىنە مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ دايىنداۋعا تاپسىرما بەرىپ، «2008 جىلى پارلامەنتكە تاپسىرىڭىزدار» دەدى. ياعني سول جىلدىڭ اياعىنا دەيىن پارلامەنت قاراسىن، ياعني قابىلداسىن دەگەنى عوي. دەپۋتاتتار قۋانىپ، بىردەن كوميسسيا قۇردى. ونىڭ قۇرامىنا زيمانوۆ، بايماحانوۆ، نارىكباەۆ سياقتى بەلدى اكادەميكتەرىمىز ەندى. قۋانعاندارىن كورسەڭىز… زاڭ جازۋ وپ-وڭاي. بۇكىل ەلدە بار. شىنىندا، دۇنيەجۇزىندەگى بارلىق ەلدە مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ بار. تەك بىزدە عانا بولعان جوق. تەز ارادا زاڭدى دايىندادىق. 2008 جىلدىڭ كۇزىندە ءبىز تاپسىرىپ، حالىق قالاۋلىلارى قاراۋى كەرەك ەدى. سول كەزدە جاڭا مينيستر، جاڭا كوماندا كەلدى. «سىزگە كوپ راقمەت» دەگەن اڭگىمە ايتىلدى. «جارايدى، عىلىممەن شۇعىلدانايىن» دەدىم. ءسويتىپ، قىزمەتتەن كەتتىم. تۇركيادا ءبىر جىل ءجۇرىپ كەلدىم عوي. كەلسەم، باياعى زاڭنىڭ پۇشپاعى دا جوق. ءبارى جويىلىپ كەتكەن. كىم بىلەدى، ەندى… ەڭ باستىسى، ماعان تاعىلعان ايىپتاردىڭ ەشقايسىسى دالەلدەنگەن جوق. دالەلدەنۋى مۇمكىن دە ەمەس. ءبارى بوس ءسوز. سول جىلدارى قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋگە 7-8 ميلليارد تەڭگە ءبولىنىپ، ەلىمىزدەگى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ قازاقشا ۇيرەنۋىن پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ ءوزى مىندەتتەيتىن جاپ-جاقسى باستاما قولعا الىنىپ ەدى. بىراق كەيىنىرەك بۇل جۇمىستىڭ ءبارى اياقسىز قالدى. كىم جاساسا دا، قالاي جاساسا دا، بۇل وزىمە عانا ەمەس، مەملەكەتتىك تىلگە جاسالعان قاستاندىق دەپ ويلايمىن.
– ادام بولعان سوڭ ءتۇرلى ۋايىم بولادى. تۇركيادا جۇرگەندە ۇستاپ الىپ كەتەدى-اۋ دەگەن قورقىنىش بولعان جوق پا؟ نەمەسە قىلمىستىق ءىس قازاقستاندا جۇرگەنىڭىزدە قوزعالعان كەزدە قاماپ قويۋى مۇمكىن بە ەدى؟
– قازاقستاندا بولعانىمدا قاماپ قويۋى ابدەن مۇمكىن ەدى. رەسمي تۇردە حات جازعاننان كەيىن ونداي قورقىنىش بولعان جوق. مەنىڭ تاڭعالعانىم، قازاقستاندا ءجۇرىپ قانشاما عىلىمي-كونفەرەنتسيالار وتكىزدىم. تەلەارنالارعا ۇنەمى سۇحبات بەرىپ ءجۇردىم. سول كەزدەردە ءىس قوزعاۋعا بولاتىن ەدى عوي. ەشكىم ەشتەڭە دەگەن جوق. قۇددى ءبىر شەتەلگە كەتكەنىمدى كۇتكەن سياقتى. كەتە سالىسىمەن شۋ كوتەردى. قازاقستاندا جۇرگەندە نەگە ايىپتامادى، نەگە قىلمىستىق ءىس قوزعامادى دەگەن ماسەلە تولعانتادى. ءبارى جۇمباق. تەرگەۋ كەزىندە ءبارىن مۇقيات ايتىپ بەردىم. تىڭدادى. زەرتتەدى. كوزدەرى جەتتى. ءوز باسىم ءتىل ءۇشىن، ەل ءۇشىن جاساعان ارەكەتتەرىمنىڭ ەشقايسىسىنان قورىقپايمىن. ارىم تازا ەكەنىن بىلەمىن. ال باسقاشا ويلايتىن ازاماتتار بولسا ءوز وبالدارى وزدەرىنە…
– اشىق اڭگىمەڭىزگە كوپ راقمەت.
اڭگىمەلەسكەن ورالحان ءداۋىت zhasalash.kz
پىكىر قالدىرۋ