Erden QAJIBEK: «Qazaq mektebi» degen atau bolmauı kerek
kerey.kz
Erden Qajıbekti köziqaraqtı oqırman jaqsı tanidı. Qızmette jürgeni bar, bilikti ğalım atanğanı bar, «qaşıp ketipti» degen sözi bar… Qaybir jılı qarjı policiyası Erden Qajıbektiñ üstinen qılmıstıq iz qozğap, ayıp taqtı. Al ol qaşıp ketti. Sol kezde «Erden endi elge oralmaydı, osı ketkennen joq boladı» dep joramaldağandar da boldı. Biraq ol qazir A.Baytwrsınov atındağı Til bilimi institutınıñ direktorı.
Biz Erden mırza Qajıbekti aşıq äñgimege şaqırıp, osınau jayttardıñ anıq-qanığın swray otırıp, latın älipbiine qatıstı mäseleniñ de tüp-törkinine qanıqtıq. Sonımen äñgime älipbiden bastaldı…
– Erden Zadawlı, soñğı kezderi latın älipbiine ötu mäselesi qızu talqılanuda. Keşegi Sovet Odağınıñ qwramında bolğan birqatar elder bwl älipbige täuelsizdiktiñ alğaşqı jıldarında-aq ıñ-şıñsız ötip aldı. Qalay oylaysız, biz qolımızdı mezgilinen keş sermep qalğan joqpız ba?
– Latın älipbiine ötu mäselesi bayağıda-aq pisip-jetilgen. Elimiz täuelsizdik alğan sätten bastap kün tärtibinde twrğan mäsele. Ärine, täuelsizdiktiñ alğaşqı jıldarında «täuekel» dep latınğa auısıp alğanda tipten jaqsı bolar ma edi? Biraq, şındıqtı aytu kerek, ol kezde elimizdiñ jağdayı müldem basqaşa boldı. Bılayşa aytqanda, eşqanday mümkindigimiz bolğan joq. Ol kezde qazaq wltınıñ üles salmağı az edi. Täuelsiz elimiz endi-endi ğana täy-täy basıp, ekonomikamız eñsesin kötere almay jattı. Qarjı joq. Eki büyirimizdi qısıp eki alpauıt el jatır. Osı jağdaylar latınğa birden ötip ketuge mümkindik bermedi. Prezidentimiz eñ aldımen ekonomika degen sayasat wstandı. Aldımen ayaqqa twrıp alayıq dedi. Endi, mine, sayasi twrğıdan alğanda qazir latın älipbiine ötuge eñ ıñğaylı kezeñ. Ekonomikamız twraqtı, demografiyalıq jağdayımız jaqsarıp keledi. Sondıqtan qazir ülken mümkinşilik tuıp otır. YAğni bwl bastama boyınşa der kezinde şeşim qabıldap, iske asıru qajet. Latın älipbiine ötudi köp adam tek tildik mäsele dep oylaydı. Tek jazu, ärip auıstıru degen siyaqtı. Müldem olay emes. Bwl – örkeniettik tañdau. Bwl – bağıttı özgertu. Qwldıq sanadan arılu. Öz basım latın älipbiine köşu mäselesi Alaş qozğalısınıñ 100 jıldığı qarsañında köterilgenin jaqsı ırımğa baladım. Aruaqtar qoldap jatır. Ras, elimizdegi wlttıq mäseleler bärimizdi alañdatıp otır. Prezidenttiñ soñğı maqalası elimizdegi wlttıq sayasattı 180 gradusqa bwrıp jiberdi. Bwrın köpwlttılıq mäselesi köbirek aytılatın. Qazir wlttıñ mäselesi köp aytılıp jür. Qazaqstan siyaqtı kez kelgen el köpwlttı. Germaniya, Franciya, Angliya – olarda da köptegen wlttar twradı. Biraq barlıq elde memleket qwrauşı wlt boladı. Meniñ oyımşa, latın älipbiine köşu arqılı qazaq tili şın mäninde memlekettik tilge aynaluğa bastama aladı. Biz köne el, köne memleketpiz. Latın älipbiine köşu – tildik mäselelerdiñ bärin öz qolımızğa alu degen söz.
– Jaqında ministr E.Sağadiev jıl soñına deyin latın älipbiiniñ dayın bolatının aytıp qaldı…
– Negizi, tilimizde 28 dıbıs bar. Biraq qazirgi älipbiimizge tilimizde joq äripterdi kirgizgenbiz. «E», «ya», «yu», «c» degen siyaqtı äripterdi… Sondıqtan ärip sanın retke keltiru kerek. Bälkim, «f», «ç» degen siyaqtı keybir äripter qaluı mümkin. Bwl äripter arab-parsı jäne basqa tilderde bar ğoy. Al tilimizde arab-parsıdan engen sözder köp. Degenmen mäsele äripte de emes. Qazir jazu erejelerimiz qazaqşa emes. YAğni erejelerimiz qazaqşa-orısşa. Biz «s'ezd» «universitet», «fakul'tet» degen sözderdi qalay jazamız? Ärine, orısşa jazamız. YAğni erejelerimiz orısşa-qazaqşa aralas. Sodan barıp tilimiz de aralas boldı. Sondıqtan eñ aldımen emlemizdi jöndeuimiz kerek. Sözderdi qazaqşa jazıp, qazaqşa aytu qajet. Mısalı, «şirkeu» qazaqtıñ sözi siyaqtı. Biraq kezinde bizdiñ qazaqtar «cerkov'» degen sözdi «şirkeu» dep qabıldağan. «Bökebay» deymiz. Qanday ädemi söz. Bwl «puhovoy» degen sözdiñ qazaqşa balaması ekenin ekiniñ biri bile bermeydi. Böten sözderdi özimizge engizgende özimizdiñ tildik erejelerge sıyğızıp jiberemiz. Böten sözder öz sözimiz siyaqtı bop qaladı. Tipti qazaq tiliniñ qorı öte bay ekeniniñ bir däleli bolar, şeteldiñ bir sözinen birneşe söz jasap alamız. Mısalı, «äbdäste» degen söz parsı tilinen «sulıq oramal» dep audarıladı. Sodan «däs» (betoramal), «des» (teñdik, qol wşın beru), «äbdest» (däret), «äbdeste» (oramal) degen sözder tuındağan. Sonday-aq arabtıñ «tağam» sözinen bizdiñ tilde eki söz payda boldı: «däm» jäne «tağam». Al bwl ekeui arab tilinde bir-aq söz. Bir sözdi eki fonetikalıq variantqa bölip, eki bölek söz jasap alğan. Jäne bwlar tilimizdiñ zañdılıqtarına baylanıstı tilimizge siñgen. Sol siyaqtı «börene» söziniñ tüp-tamırı «brevno».
– Qaybir küngi jiında siz «latınğa köşu arqılı tehnologiyanı tezirek meñgeremiz» degendey äñgime aytıp qaldıñız. Şınında, latın älipbiine köşip ketsek, jañanı meñgeruge dañğıl jol aşıla qala ma?
– Qarap otırsañız, qazir dünie kişireydi. Wşaqqa otırasıñ da, Jer şarınıñ basqa bir böligine jetip bara qalasıñ. Bwrınğıday şekara joq. Qanşama adam şeteldi eş kedergisiz aralap, şaruaların tındırıp jür. Qazir biznestiñ barlığı ğalamtorda. Zaman özgerdi. Aldağı uaqıtta komp'yuter bizdiñ kitabımız da, gazetimiz de, televizorımız da boladı. Qazirgi innovaciyalar men tehnologiyalardıñ negizgi tili – latınşa. Mısalı, qıtaydıñ öz ieroglifteri bar, biraq IT, komp'yuterlik bağdarlamaların latınşa jasaydı. Japon men kärister de solay. YAğni bağdarlamalau, kodtau, ğalamtor arqılı baylanıstıñ tili negizinen latınşa. Sarapşılardıñ aytuına qarağanda, endi 20 jıldan keyin jağday tübegeyli özgeredi. Soğan ilesuimiz kerek. Şañ qauıp artta qala beruge bolmaydı. Damığan elderdiñ aldıñğı qatarınan körinu üşin osınday qadamdarğa batıl baruımız qajet.
– Erden Zadawlı, osıdan birneşe jıl bwrın Mwhtar Şahanov bastağan bir top ziyalı qauım prezidentke hat jazıp, latın älipbiine ötudiñ qajeti joq ekenin aşıq aytqan bolatın. Endi sol ziyalı qauımnıñ birazı bwl reformanı qos qolın köterip qoldauda… Bwğan prezidenttiñ latın älipbiin tübegeyli qoldauı äser etti me, joq, şınında, ziyalı qauım bwl istiñ paydalı jağın endi añğardı ma, ol jağı belgisiz. Degenmen bwl mäselede ziyalı qauımdı tolğandırıp jürgen mäseleler äli de öte köp…
– Iä, aytayın dep twrğan oyıñızdı tüsindim. Eñ aldımen Mwhaña, Mwhtar ağamızğa keleyik. Mwhtar Şahanov öte taza adam. Kez kelgen mäselege eldik twrğıdan, halıqtıñ közqarasımen qaraydı. El üşin jüregi auıradı. Ol kisiniñ uäjderin jaqsı tüsinemin. Qwday qalasa, aldağı uaqıtta üş-tört jigit Mwhaña barıp, asıqpay äñgimelesip, aqıldasıp qaytamız degen josparımız bar. Dälelderimizdi aytıp, Mwhañnıñ betin beri qaratuğa äbden boladı. Öytkeni Mwhañ bwl älipbi halıqqa şın mäninde qajet dünie ekenin tüsinse, bizdiñ bastamamızdı tolıq qoldaydı dep oylaymın. Jäne solay bolatınına senimdimin. Negizi, kez kelgen mäselede pikir aluandığı kerek. Al milliondağan kitaptardan, ädebietimizden qol üzip qalamız deu bügingidey damığan tehnologiya zamanında adam senetin närse emes. Qazir kitaphanalar barlıq kitaptardı sandıqtap, cifrlap jatır. Ädebi qorımızdıñ biraz böligin qazir ğalamtordan tabuğa boladı. Qazir äripterdi bir älipbiden ekinşi älipbige auıstırıp bere salatın nebir tehnologiyalar bar. Sonımen aynalısatın firmalar da köp. Latın älipbiine köşken alğaşqı jıldarda kez kelgen oqırman ğalamtorğa kirip, özine qajetti dünielerdi kez kelgen älipbide tegin jüktep ala aladı. Tipti onı özine kerekti älipbige auıstırıp ta aluına boladı. Ärine, bwl bağıtta şığındar bolatını ras. Alğaşqı kezde klassikalıq şığarmalardı köptegen tirajben şığaru qajet. Onı tegin, bolmasa öte arzan bağamen satu kerek şığar. Odan bölek, mektep, orta jäne joğarı oqu orındarınıñ kitaptarı bar. Sözdikterdi köptep şığaru kerek. Bwğan köp qarjı kerek boladı. Biraq tildiñ qorğanıs mehanizmi bar. Til bizdiñ jağdayımızdı qiındatuı mümkin. Nemese, kerisinşe, jol aşıp, ıñğaylı jağday tudıruı mümkin. Däl qazirgi tilimizdiñ äriptik qwramı, erejeler jiıntığı – ülken bir kedergi. Qazaq tiliniñ damuına, üyretuge, üyrenuge degen ülken kedergilerdiñ biri. Bizdiñ tildik grammatikalıq köp düniemiz orıs tiliniñ köşirmesi siyaqtı. Joğarıda aytqanday, jazu men aytu principterimiz qazaqşa emes. Düniejüzi basılımdarında bir-eki qate jiberu bwl ülken mäsele. Europanıñ gazetterinde bir-eki orfografiyalıq qate ketse, el ülken mäsele etip dabıl qağıp talqılap jatadı. Al bizdiñ gazetterimiz ärqaysısı özinşe jazadı. Nege? Bwl halıq sauatsız bolğandıqtan emes nemese ğalımdarımız eşteñe istey almay otırğandıqtan emes, äripter men erejelerimizdiñ olqılığı. Biz mwnımen alısqa bara almaymız. Bizdiñ qazaq tili türki tilderiniñ işindegi eñ bay jäne eñ köne til. 15 tomdıq tüsindirme sözdik şığardıq. Tipti 30 tom şığaruğa da bolar edi. Tilimiz öte bay. Türkiya öte damığan el. Olardıñ tüsindirme sözdikteri 4-aq tom. YAğni qazaqtıñ tili, mädenieti, salt-dästüri, tarihı türki düniesiniñ eñ körneki äri sübeli böligi.
– Bwl mäselede orıs jäne de elimizdegi basqa wlttardıñ sınıptarı ne isteydi? Olar da latınşağa köşe me?
– Joq, biz bwl jerde qazaq tiliniñ reformasın jasap otırmız ğoy. Mısalı, qıtay, ağılşın, orıs tilderi biz üşin şet tilder. Latın älipbii qazaq tilin oqitın, üyrenetin, osı tilde sabaqqa qatısatındarğa qatıstı. Bilim jäne ğılım ministrliginiñ josparına säykes, orıs mektepterinde de keybir pänder qazaqşa jürgiziledi. Bwl qazaqşa üyrenudiñ sapasın jaña deñgeyge köteredi dep oylaymın. Ärine, olar bwl pänderdi latınşa oqitın boladı. Orıs tili – körşi memlekettiñ memlekettik tili. Ärine, bizdiñ elde orısşa söyleytinder köp. Meniñ oyımşa, bizdiñ elde orıs-qazaqşa mektep degendi doğaruımız kerek. Biılğı jıldan bastap ministrlik «qazaq mektep» degen ataudı alıp tastap otır. Qazaqstanda «qazaq mektebi» dep jazudıñ özi wyat qoy. Reseyde orıs mektebi joq. Angliyada ağılşın, Qıtayda qıtay mektebi dep jazılmaydı. Qazaqstandağı mektepterdiñ barlığı qazaq mektebi boluı kerek. Orıs mektep degen de bolmauı kerek. Bälkim, orıs tilin tereñdetip oqıtatın, qıtay tilin tereñdetip, ekinşi til retinde oqıtatın mektepter boluı mümkin. Jasıratını joq, biz qazaq tiline tek qazaq halqınıñ tili dep qarap keldik qoy. Bwl KSRO-dan qalğan wğım. Qazirgi kezde qazaq tili tek qazaq halqınıñ ğana tili emes, bwl osı memlekettiñ tili. Qazaqtıñ mädenieti tek qazaq halqınıñ ğana mädenieti emes, ol da osı memlekettiñ mädenieti. Öytkeni biz memleket qwrauşı wltpız. Nege biz ağılşınşanı tıqpalap jatırmız? Memlekettik deñgeyde bilek sıbanıp kirisip jatırmız. Öytkeni biz orıs tilinde alıp otırğan aqparattıñ 90 payızı ağılşın tiliniñ audarması. Al nege biz tikeley nwsqadan almaymız? Orıs tiliniñ bizge äserin azaytu üşin ağılşınşanı kirgizip otırmız. Biz bwdan wtılmaymız.
– Meniñ tüsinbey otırğanım, orıs mektepteri öz tilindegi sözderdi latın tilinde qalay jetkizedi? 28 ärip orıs tili üşin azdıq etpey me?
– Öz tilderi degen qay til ol? Orıs tili kirillşe bola beredi. Qazir orıs tilin özgerte bastasaq dau-damay boluı mümkin. Bwl – qazaq tiliniñ reforması. Bwl mäselege tereñ oylanıp qarau qajet. Mwndağı maqsat – orısşa oqitındardıñ sanın azaytu. Ärine, orıs tilin bilgennen biz wtılmaymız. Biraq öz tilimizdi bilmey, basqa tilde sayray bergen de dwrıs emes.
– Öziñiz oylañızşı, sonda qazaq mektepteri bir älipbide, orıs mektepteri basqa älipbide, bilim salası oyran-botqa bop ketpey me?
–Qaytalap aytayın, biz qazaq tilin latınğa köşirip otırmız. Bwl – memlekettik tilge jasalıp otırğan reforma. Qazaqşa oqitın mektepter latınşağa köşedi. Orıs sınıptarı qazaqşa ötetin pänderdi latınşa oqidı. Al orıs tilin nemese sol tildegi basqa da pänderdi kirillicamen oqi beredi. Olay etpeuge bizdiñ qwqımız da joq. Meniñşe, bwdan qazaq tiline degen wmtılıs küşeyedi. Düniejüzinde bizdiñ älipbiimizden soraqı älipbi joq. Onı moyındauımız kerek. Jazu-sızuda, orfografiyalıq erejelerdi bwzuda qazaqtan ötken sauatsız halıq joq. Key sözderdi, terminderdi är basılım ärtürli jazadı. Mwnıñ bärine bir kezdegi solaqay sayasat kinäli.
– Latınğa ötemiz degeli ärtürli pikirler aytılıp jatır. Bwl jayında Qırğızdıñ prezidenti, Reseydiñ bilim ministri öz oyların aytıp qaldı. Osıdan keyin bwl bağıttağı jwmıstardıñ qarqını basılıp qalğan joq pa?
– Ärine, är eldiñ öz sayasatı bar. Qırğız ben qazaqtıñ dostığına eşkim nwqsan keltire almaydı. Degenmen de qızmette jürgen lauazımdı twlğalar söylegen sözderine mwqiyat bolğandarı dwrıs qoy deymin. Reseydiñ bilim jäne ğılım ministri ğalamtorda «Bwrınğı KSRO-nıñ qwramında bolğan keybir elder latınğa köşti, olar orıs älipbiine qaytıp oraluı kerek. Al basqa älipbige köşemin degenderi bwl mäseleni toqtatu kerek» dep ayttı. Biraq mwnday pikirler bastalıp ketken tirlikterge keri äserin tigizui mümkin emes. Qırğız ükimetiniñ özi latınğa köşu turalı şeşim qabıldağan. Odan keyin Qırğızstan parlamenti bwl şeşimdi ratifikaciyaladı. Endi osıdan keyin olardıñ bwlay söylep jatqandarına tañım bar… Meniñşe, bwl – jeke bastıñ pikiri ğana. Al latın älipbiine köşken dwrıs pa, joq, kirillicada qala bergenimiz dwrıs pa degen swraqqa bir-aq jauap – mindetti türde tezirek köşuimiz kerek. Ötken tarihqa üñilsek, latınğa köşudi 1920-30 jıldarı Keñes ökimetiniñ özi bastağan. Ärine, äzirbayjandar bir ğasırday uaqıt bwrın bastap qoyğan bolatın. 1917 jılı Keñes ökimeti bilikke kelgennen keyin Lenin bwl mäseleni köterip, «KSRO qwramındağı elder tez arada latınşağa köşu kerek, bwl revolyuciyanıñ tili boladı» dep ayttı. 1918 jılı sol kezdegi bilim ministri Lunaçarskiy latın tilinde kitap şığarıp, 10 jıldıñ işinde KSRO qwramındağı 50 halıq latınşağa köşedi. Biraq Lenin qaytıs bolğannan keyin Stalin sayasattı qaytıp özgertip jiberdi. Nege özgertti? Ol kezde Türkistan Respublikası bar. Ol da Resey siyaqtı ülken federaciya bolatın. Basında Lenin men Stalin Türkistan Respublikasın qoldadı. Türkistandı Ekinşi düniejüzilik soğıs bitkennen keyin ğana ekige böldi ğoy. Türkistannıñ jartısın Qıtayğa sıyladı. Jalpı, Türkistan öte ülken aumaqtı alıp jatqan federaciya sındı memleket boldı. Bwl Qıtaydıñ jartısı men Orta Aziyanı alıp jattı. Jäne Reseydegi 15 respublika, yağni tatar, noğay, başqwrt, şuvaş, altay, tuva, hakas, qaraşa-balqar, yakut, qırımtatar jäne tağı basqaları, Türkiya men Äzirbayjan – bäri Türkistanmen tığız baylanısta edi. Qosılamız degen nietteri bolğan. Olar bizge qosılsa, Resey tipten kişireyip keter edi. Meniñşe, KSRO-dağı türki halıqtarınıñ ülesin azaytu üşin Türkistandı ekige böldi. Qazaq til biliminiñ düniege kelui men onıñ qalıptasuına bar ömirin, küş-jigerin jwmsağan Qwdaybergen Jwbanovtıñ sol kezde «Latınğa köşu – qazaq halqınıñ tañdauı emes, sayasi biliktiñ tapsırması» dep aytqanı bar. Sondıqtan bwğan Ahmet Baytwrsınov qarsı boldı. Şınında, türki halıqtarınıñ barlığı bir älipbide bolsa qanday keremet bolar edi!? Töte jazuımız da öte jaqsı boldı. Ahañdar basında qarsı bolsa da, jwrt latınşağa belsendi türde köşken soñ, özi bwl iske aralasıp jap-jaqsı älipbiimiz jasaldı. Bwl 1928 jıldar edi. 1938 jıldarı Ahmet Baytwrsınov, Qwdaybergen Jwbanov sındı wlt arıstarı atılıp ketti. Odan keyingi bir-eki jılda bizdiñ latınşamızdı adam körgisiz qıldı. Orıs äripterin tökti, erejelerin engizdi. Odan keyin kirillicağa auıstırdı. Arada tağı 10 jıl ötkende, yağni 1950 jıldarı «orıs sözderin özgertuge bolmaydı» degen bwyrıq şığardı. Öytkeni ol kezdegi memlekettik sayasat bolaşaqta orıs tiline köşuimizge alıp kele jattı. Orıs tili men orıs mädenietiniñ negizinde qwralğan Keñes degen el boluımız kerek edi. Älipbidi auıstıru soğan jetudi tezdete bastadı. Qazaqtıñ jağdayın, bolaşağın eşkim oylağan joq.
– Endi qazirgi jasalıp jatqan latın älipbiinde 1928 jılğı älipbi eskerilip jatır ma?
– Ärine. Biz tildiñ öz tabiğatına säykes erejelerin jasauımız qajet. Tildiñ negizgi zañdılıqtarına säykes bükil jazılım, aytılım erejelerin jöndep aluımız kerek. Qazirgi jastardıñ köbisi, äsirese qalanıñ balalarına qazaqşa tekst berip oqı deseñ, mindetti türde orısşa akcentpen oqidı.
– Sizdiñ oyıñızşa, bizdiñ el latın älipbiine naqtı qay uaqıtta köşedi?
– Tez arada köşu kerek dep aytıp qaldım ğoy… Biraq bwl jerde tez köşu degen mäsele älipbiimizdi bekitip, ükimet resmi jospar qwrıp, jwmıstı bastau degen söz. Al, jalpı, asığıstıq jasamau kerek. Kezinde türikter asığıstıq jasap jiberdi. Atatürik öz halqın latınşağa jartı jılda köşirdi. Biraq asığıstıqtıñ saldarınan 3-4 dıbıstı wmıtıp ketti. Mısalı, ä, ñ, q degen dıbıstardı tañbalağan joq. Bwrın «Gözäl» dep aytuşı edi, qazir «gözel» deydi. Türikmender de asığıstıq jasadı. 1993 jılı Türkiyanıñ prezidenti Türikmenstanğa resmi saparmen keldi. Soğan sıylıq jasaymız dep, ükimettiñ qaulısın şığarıp, «mine, biz latınğa köştik» dedi. Şınında, älipbidi auıstırdı. Biraq olar da kirillicanı qaytalay saldı da, bir-eki äripterdi wmıtıp ketti. Özbekstan da latınğa köşkeli beri älipbilerine tört märte özgeris engizdi. Endi latın älipbii dayın bolğannan keyin birinşi kezeñde mwğalimderdi dayındauımız kerek. Oqulıqtar, sözdikter şığaru qajet. Erejelerdi jazıp, öñirlik köşpeli otırıstar, trening, seminarlar ötkizu kerek. Dayındıq jwmıstarımen bir-eki jıldı ötkergennen keyin josparlı türde eñ aldımen mektepke deyingi mekemelerde, bastauış sınıptardan bastauımız qajet. YAğni dayındıq kezeñi öte jüyeli, sapalı türde ötui tiis. 25 jıldıñ işinde bwl mäsele jan-jaqtı zertteldi. Qazir tehnologiya damığan zaman. Osınıñ bäri älipbiimizdi tezirek auıstıruğa öte ıñğaylı jağday dep oylaymın.
– Erden Zadawlı, osıdan birneşe jıl bwrın sizge baylanıstı qarjı policiyası aqparat tarattı. Naqtıraq aytsaq, siz til komitetin basqarğan jıldarı audarmağa bölingen qarjını jımqırıp, şetelge qaşıp ketti degen aqparat jeldey esti. Tipti resmi organdardıñ ökilderi osığan baylanıstı arnayı tüsinikteme berip, sizge izdeu jariyalandı. Osınıñ bäri qalay bastaldı? Neden tuındadı? Nege bwlay boldı?
– Ras, onday jağdaylar orın aldı. Negizi, til komiteti basşılığınan öz erkimmen bosadım. Ğılımmen şwğıldanamın dep… Arızımdı jazıp, bükil ministrlik jinalıp, qwrmet körsetip şığarıp saldı. Odan keyin jartı jılday ğılımi-konferenciyalar ötkizip, ğılımmen şwğıldandım. Odan keyin til komitetine baylanıstı şu köterildi. Däl sol kezde men bir ğılımi ekspediciyamen Türkiyağa ketken bolatınmın. Jäne, eñ qızığı, ne mädeniet ministrligi, ne til komiteti jäbirlenuşi retinde eşqanday sotqa şağımdanğan joq. Olardıñ eşqanday talap arızdarı da bolğan joq. Birden şu köterilip, izdeu jariyalandı. Mağan Türkiyada qala twruğa tura keldi. Şetelde biraz jürgennen keyin elimizdegi qarjı policiyasınıñ basşısı Qojamjarovqa hat jazdım. «Men osılay şetelde jüre beremin be? Men elge qaytayın. Biraq meni izdeu, qamau degenderdi alıp tastañız, men sizderge özim baramın. Özimniñ aq ekenimdi bilemin. Däleldeymin» dedim. «Jaraydı. Küte twrıñız, biz siz aytqan mäselelerdi şeşemiz» degen jauap keldi. Bwl tura bir jılğa sozıldı. Öytkeni birneşe sottıñ şeşimi, qarjı policiyasınıñ, prokuraturanıñ qaulıları kerek eken. 2010 jıldıñ jeltoqsanında «Biz tintu, qamau degen şeşimderdiñ barlığın alıp tastadıq. Keluiñizge boladı» degen hat keldi. Sodan wşaqqa bilet alıp, kelesi jıldıñ qañtar ayınıñ alğaşqı künderinde Astanağa keldim. Äuejayda dostarım qarsı aldı. Qarjı policiyası «özimiz şaqıramız» dep üyge qaytardı. Söytip, bir jıldan astam uaqıt qarjı policiyasınıñ tergeuinde bolıp, mäseleniñ anıq-qanığına jettik. Özimniñ aq ekenimdi däleldedim.
– Sonda sizge naqtı qanday ayıp taqtı?
– Onlayn audarmaşı sözdik boluı qajet deydi. 2007 jılı jasalğan SD diskilerdi alıp teksergen, jwmıs istemeytin bolıp şığıptı. «Sonı siz neğıp qabıldadıñız?» degen ayıp taqtı. Bwl – onlayn sözdik. YAğni ol ğalamtorda twruı kerek. SD-ge eşqanday qatısı joq. Sosın bwl 2007 jılı bastalıp, üş jılğa sozılatın tirlik. Men qızmetten ketkennen keyin meniñ ornıma kelgen basşı bwl jwmıstıñ ekinşi kezeñin qabıldap alğan. 2009 jılı, yağni şu köterilgen jılı bwl internet-portalğa qoyıldı. Jwmıs istep twr. Qarjı policiyasındağılar «biz mwnı bilmedik» deydi. Sonımen is jabıldı. Sotqa da apara almadı.
– Türkiyada bir öziñiz twrdıñız ba? Älde otbasıñızdı da köşirip aldıñız ba?
– Jalğız özim boldım.
– Künköris jağı qalay boldı?
– Jwmıs istedim. Mwğalim boldım, sabaq berdim. Maqalalar jazdım. Ärine, psevdonimmen şıqtı. Qattı namısım keldi.
– Osı daudıñ neden bastalğanına köz jetkize aldıñız ba?
– Sonı osı künge deyin özim de tüsinbeymin. Nege bwlay boldı? Mwnı kim jasadı? Jasıratını joq, til komitetinde basşılıqta jürgende ükimettik jinalıstar boladı. «Memlekettik til turalı zañ kerek» degen mäseleni kötere berdik. 2007 jıldıñ ayağında törtinşi ükimettik jinalıs ötip jatqan kezde prem'er-ministr Kärim Mäsimov «jaraydı» dep kelisip, til komitetine memlekettik til turalı zañ dayındauğa tapsırma berip, «2008 jılı parlamentke tapsırıñızdar» dedi. YAğni sol jıldıñ ayağına deyin parlament qarasın, yağni qabıldasın degeni ğoy. Deputattar quanıp, birden komissiya qwrdı. Onıñ qwramına Zimanov, Baymahanov, Närikbaev siyaqtı beldi akademikterimiz endi. Quanğandarın körseñiz… Zañ jazu op-oñay. Bükil elde bar. Şınında, düniejüzindegi barlıq elde memlekettik til turalı zañ bar. Tek bizde ğana bolğan joq. Tez arada zañdı dayındadıq. 2008 jıldıñ küzinde biz tapsırıp, halıq qalaulıları qarauı kerek edi. Sol kezde jaña ministr, jaña komanda keldi. «Sizge köp raqmet» degen äñgime aytıldı. «Jaraydı, ğılımmen şwğıldanayın» dedim. Söytip, qızmetten kettim. Türkiyada bir jıl jürip keldim ğoy. Kelsem, bayağı zañnıñ pwşpağı da joq. Bäri joyılıp ketken. Kim biledi, endi… Eñ bastısı, mağan tağılğan ayıptardıñ eşqaysısı däleldengen joq. Däleldenui mümkin de emes. Bäri bos söz. Sol jıldarı qazaq tilin üyretuge 7-8 milliard teñge bölinip, elimizdegi memlekettik qızmetkerlerdiñ qazaqşa üyrenuin prezident äkimşiliginiñ özi mindetteytin jap-jaqsı bastama qolğa alınıp edi. Biraq keyinirek bwl jwmıstıñ bäri ayaqsız qaldı. Kim jasasa da, qalay jasasa da, bwl özime ğana emes, memlekettik tilge jasalğan qastandıq dep oylaymın.
– Adam bolğan soñ türli uayım boladı. Türkiyada jürgende wstap alıp ketedi-au degen qorqınış bolğan joq pa? Nemese qılmıstıq is Qazaqstanda jürgeniñizde qozğalğan kezde qamap qoyuı mümkin be edi?
– Qazaqstanda bolğanımda qamap qoyuı äbden mümkin edi. Resmi türde hat jazğannan keyin onday qorqınış bolğan joq. Meniñ tañğalğanım, Qazaqstanda jürip qanşama ğılımi-konferenciyalar ötkizdim. Telearnalarğa ünemi swhbat berip jürdim. Sol kezderde is qozğauğa bolatın edi ğoy. Eşkim eşteñe degen joq. Qwddı bir şetelge ketkenimdi kütken siyaqtı. Kete salısımen şu köterdi. Qazaqstanda jürgende nege ayıptamadı, nege qılmıstıq is qozğamadı degen mäsele tolğantadı. Bäri jwmbaq. Tergeu kezinde bärin mwqiyat aytıp berdim. Tıñdadı. Zerttedi. Közderi jetti. Öz basım til üşin, el üşin jasağan äreketterimniñ eşqaysısınan qorıqpaymın. Arım taza ekenin bilemin. Al basqaşa oylaytın azamattar bolsa öz obaldarı özderine…
– Aşıq äñgimeñizge köp raqmet.
Äñgimelesken Oralhan DÄUİT zhasalash.kz
Pikir qaldıru