وكىلەتتىكتى “انىقتاۋ”
“قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سوعىس جاعدايى ماسەلەلەرى جونىندەگى كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى” زاڭ جوباسىنىڭ تۇجىرىمداماسى سوعىس بولا قالعان جاعدايدا پرەزيدەنتتىڭ، ۇكىمەت پەن بيلىك ورگاندارىنىڭ وكىلەتتىگىن “ناقتىلاۋدى” ۇسىنادى. قۇجات تامىزدىڭ 22-ءسى كۇنى نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەر سايتىنا شىقتى – قوعامدىق تالقىلاۋعا بولىنگەن ەكى اپتادا (قىركۇيەكتىڭ 5-ىندە اياقتالعان) ول بويىنشا ەشكىم پىكىر جازىپ، رەاكتسيا بىلدىرمەگەن.
تۇجىرىمداما ەڭ الدىمەن 2003 جىلى قابىلدانعان “سوعىس جاعدايى تۋرالى” زاڭعا جانە تاعى 13 زاڭعا وزگەرىس پەن تولىقتىرۋ ەنگىزۋ قاجەتتىگىنە نەگىزدەلگەن.
تۇجىرىمداما اۆتورلارىنىڭ پىكىرىنشە، زاڭنامامى وزگەرتۋ قاجەتتىگى قازىرگى زامانعى اسكەري جانجالدار سيپاتىنان تۋىندايتىن، ىقتيمال قارسىلاس ەلدە تۇراقسىزدىق جاساۋ جانە اسكەري-ساياسي ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن “گيبريدتىك” كۇرەس ادىستەرىن قولدانۋى مۇمكىن دەگەنگە نەگىزدەلگەن. سوندىقتان، تۇجىرىمداما ازىرلەۋشىلەردىڭ سوزىنشە، قازاقستاننىڭ اسكەري قاۋىپسىزدىگى مەن قورعانىسى ءۇشىن “مەملەكەتتىڭ جيىنتىق كۇش-قۋاتىن پايدالانۋ ءۇشىن بيلىك ورگاندارىنىڭ “وكىلەتتىگىن ناقتىلاۋ” قاجەت.
تۇجىرىمداما پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىگىن كەڭەيتۋدى – وعان سوعىس جاعدايى كەزىندە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ، سونىڭ ىشىندە “سوعىس جاعدايىندا ەلدىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن قورعانىسىن بۇزاتىن ءىس-ارەكەت پەن ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزەتىن ساياسي پارتيالار، وزگە دە قوعامدىق جانە ءدىني بىرلەستىكتەر، ولاردىڭ وداقتارى (قاۋىمداستىقتار), سونداي-اق، شەتەلدىك جانە حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ” قىزمەتىن توقتاتۋ قۇقىعىن بەرۋدى ۇسىنادى.
تۇجىرىمدامادا ۇكىمەتكە، مىسالى، جەكەلەگەن قارجىلىق-ەكونوميكالىق قىزمەت تۇرلەرىنە، ونىڭ ىشىندە تاۋار، قىزمەت پەن قاراجاتتى ورنالاستىرۋعا شەكتەۋ قوياتىن قۇقىق بەرۋ قاجەت دەپ كورسەتىلگەن.
تۇجىرىمدامانى دايىنداعاندار “سوعىس جاعدايى كەزىندە ازاماتتاردىڭ قۇقىعى مەن بوستاندىعى توتەنشە جاعداي كەزىندەگىنەن دە ۇلكەن اۋقىمدا شەكتەلۋى ىقتيمال ” دەگەن قورىتىندى جاساعان. قۇجاتتا اقپاراتتى ىزدەۋ، الۋ، بەرۋ، ءوندىرۋ جانە تاراتۋ قۇقىعىن ۋاقىتشا شەكتەۋ تۋرالى تارماق بار.
كۇشكە عانا جۇگىنۋ مە؟
ادام قۇقىعى جونىندەگى قازاقستاندىق بيۋرونىڭ ديرەكتورى ەۆگەني جوۆتيس سوعىس جاعدايى تۋرالى زاڭدا جانە ونى دامىتاتىن تۇجىرىمدامادا سوعىس بولا قالعان كۇندە مەملەكەتتەگى كۇش قۇرىلىمدارىنىڭ ۇستەمدىگىنە ەرەكشە اكتسەنت بەرىلگەن دەيدى. بىراق، ونىڭ ايتۋىنشا، اقيقاتىنا كەلسەك، ەلدە بەيبىت كۇننىڭ وزىندە كۇش قۇرىلىمدارى دە-يۋرە جانە دە-فاكتو ۇستەمدىك ەتىپ وتىر. جوۆتيس ۇسىنىلعان تۇجىرىمداما ىشكى ساياسي باعىتتى كوبىرەك كوزدەيدى دەپ سانايدى.
– بۇل تۇجىرىمداما بيلىكتەگىلەردى جۇباتۋ ءۇشىن كەرەك، ولار ءبارىن قاراستىرىپ، الدىن الا جازىپ قويساق دەيدى. ەكىنشىدەن، قوعامعا جاناما تۇردە بولسا دا ەسكەرتۋ جاساپ، قورقىتىپ قويعىلارى كەلەدى، – دەيدى قۇقىق قورعاۋشى.
تۇجىرىمداماعا بايلانىستى بيلىكتىڭ ءوز-ءوزىن قايراپ، ىلە-شالا “ادەمى جازىلعان قاعازدىڭ” كومەگىمەن تاعى دا ءوزىن تىنىشتاندىرىپ وتىرعانى بايقالادى دەپ قورىتادى ادام قۇقىعى جونىندەگى قازاقستاندىق بيۋرونىڭ ديرەكتورى ەۆگەني جوۆتيس.
قازاقستاندىق ساياساتتانۋشى، تاۋەكەلدى باعالاۋ توبىنىڭ ديرەكتورى دوسىم ساتپاەۆ اسا ۇلكەن اۋماقتا ورنالاسقان، شەكاراسى سوزىلىڭقى، حالقىنىڭ سانى از قازاقستان سىندى مەملەكەت ارمياسىن حالقى ءسوزسىز قولداسا عانا اگرەسسياعا توتەپ بەرە الادى دەيدى. ساتپاەۆتىڭ پىكىرىنشە، قارجىلىق جاعدايى ناشارلاي تۇسكەن ەل بيلىگى جەمقورلىعىمەن، اۆتوريتارلىق ءىس-ارەكەتىمەن، قۇقىق پەن ەركىندىككە پوليتسيانىڭ تىزە باتىرۋىمەن ىقتيمال پاتريوتتاردى وزىنە قارسى قويىپ وتىر.
– ەليتانىڭ باسىندا پايدا بولعان داعدارىس كەيىن قوعامعا اۋىسادى، ونى سىرتقى ويىنشىلار ماقساتىنا پايدالانىپ، مەملەكەتتى قيراتا باستايدى. بىزدە رەسمي قۇرىلىم دەڭگەيىندە قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىنە تىم نەمقۇرايلى قارايدى – تەك كۇش بلوگىن نىعايتقان ءجون دەپ ويلايدى، مۇنداي جاعدايدا قوعامدىق پىكىرمەن، قوعام ساناسىمەن ەش ساناسپايدى. سونىڭ سالدارىنان قازاقستان تۇرعىندارىنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى قازىرگى بيلىككە بەيىل ەمەس – ونى بيلىك ءوز قولىمەن جاسادى، – دەيدى دوسىم ساتپاەۆ.
“گيبريدتىك” ءادىس دوكتريناسىن جالعاستىرۋ
ساياساتتانۋشى ءبورىحان نۇرمۇحامەدوۆ تۇجىرىمدامانى قازىرگى زامان تالابىنا ساي جانە ەلدىڭ قاۋىپسىزدىك قورعانىسىن نىعايتۋ ءۇشىن قاجەت قۇجات دەپ سانايدى.
“2014 جىلى ۋكراينانىڭ قىرىمنان ايرىلۋى جانە، شىندىعىندا سىرتقى اگرەسسيا كەسىرىنەن ەلدىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىنداعى جانجال، 2016 جىلى تۇركيادا اسكەري توڭكەرىس جاساماق بولعان ارەكەت – وسىعان ۇقساس جايتتار مەن قازىرگى زاماننىڭ وزگە دە سىرتقى جانە ىشكى قاۋىپ-قاتەرلەرىن تەرەڭ تالداپ، سولاردىڭ ناتيجەسىندە دۇرىس قورىتىندى جاساپ، ونى زاڭنامادا بەكىتۋ كەرەك”، – دەيدى نۇرمۇحامەدوۆ.
سوۆەت وداعى اۋعانستاندا جۇرگىزگەن سوعىسقا قاتىسقان زاپاستاعى پولكوۆنيك سەرگەي پاشەۆيچ سوڭعى ۋاقىتتا قازاقستان زاڭناماسىندا “اگرەسسور” دەگەن تەرميننىڭ پايدا بولعانىن، بىراق اسكەري دوكترينادا دا، سوعىس جاعدايى تۋرالى زاڭدا دا، تۇجىرىمدامادا دا “اگرەسسوردىڭ” كىم ەكەنى كورسەتىلمەگەنىن ايتادى. تۇجىرىمدامادا (رەسەي قىرىم تۇبەگىن اننەكسيا جاساعالى بەرى وزەكتى بولعان) “گيبريدتىك” سوعىس ادىستەرى تۋرالى تۇسىنىك قامتىلعانىنا قاراپ پولكوۆنيك پاشەۆيچ اگرەسسور دەپ رەسەيدى ايتاتىن بولار دەپ بولجايدى. ونىڭ ويىنشا، بۇل تۇجىرىمدامانىڭ اسكەري ەمەس، سىرتقى ساياسي مانگە يە ەكەنىن مەڭزەيدى.
قازاقستاندا العاش رەت “گيبريدتىك” كۇرەس ادىستەرى تۋرالى ەسكەرتۋ بىلتىرعى جىلدىڭ سوڭىندا قابىلدانعان اسكەري دوكترينادا ايتىلعان. وندا ىقتيمال قارسىلاستاردىڭ “مەملەكەتتەگى جاعدايدى تۇراقسىزداندىرۋدى كوزدەيتىن استىرتىن ءىس-ارەكەتتەر، سونىڭ ىشىندە …سەپاراتيستىك قوزعالىستاردى” قولدانۋى مۇمكىن ەكەنى ايتىلعان. دوكترينا قىرىمدى اننەكسيا جاساعان سوڭ ءۇش جارىم جىلدان كەيىن ازىرلەنگەن، بىراق وندا ۋكرايناداعى وقيعاعا تىكەلەي سىلتەمە جاسالماعان.
اسكەري دوكتريناعا كۇرەستىڭ «گيبريد» تاسىلدەرى ۇعىمى ەنگىزىلدى
قازاقستان رەسەيدىڭ ءسوزى جۇرەتىن ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك شارتى ۇيىمىنا (ۇقشۇ) مۇشە. وسى ەكى ەلمەن بىرگە قۇرامىندا ارمەنيا، بەلورۋسسيا، قىرعىزستان مەن تاجىكستان بار ۇيىمنىڭ مىندەتى – مەملەكەتتەردىڭ اۋماقتىق-ەكونوميكالىق كەڭىستىگىن حالىقارالىق تەررورشىلار، اۋقىمدى تابيعي اپاتتار جانە “كەز كەلگەن اسكەري-ساياسي اگرەسسوردان ارميا مەن قوسىمشا بولىمشەلەردىڭ كومەگىمەن بىرلەسە قورعاۋ” دەپ جاريالانعان.
ازاتتىق راديوسى
پىكىر قالدىرۋ