|  |  | 

تاريح تۇلعالار

سماعۇل سادۋاقاسۇلى – بەلگىلى مەملەكەت جانە كورنەكتى قوعام قايراتكەرى

Smagul Saduaqas

سماعۇل سادۋاقاسۇلى سۇيەگىنىڭ استاناعا جەتكىزىلۋى. 2011 جىلى
استاناعا كورنەكتى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، بەلگىلى اعارتۋشى، قازاق
اۆتونومياسى اعارتۋ سالاسىنىڭ ءمينيسترى، قازاقتىڭ ۇلتجاندى ازاماتى، وتكەن
عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىندا ماسكەۋدە جۇمباق جاعدايدا قايتىس بولعان
سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ سۇيەگى قازاقستانعا جەتكىزىلدى. استانا اۋەجايى
الاش قايراتكەرلەرىنىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارىمەن تولىعىپ، ەلگە كەلگەن سماعۇل
سادۋاقاسۇلىنىڭ سۇيەگىن بۇتىندەي قازاق جۇرتى بولىپ قارسى العان بولاتىن.
بارىمىزگە ءمالىم بولعانداي ونىڭ دەنەسى ورتەلىپ، سۇيەگى كىشىگىرىم
ساۋىتقا سالىنىپ، ماسكەۋدەگى دون زيراتىنىڭ اۋماعىنا قويىلعان ەكەن.
شاعىن عانا پاتريوتتار توبىنىڭ كۇشىمەن ونىڭ سۇيەگى ەلگە جەتكىزىلەدى.
ول سوڭعى جىلداردا وتانىنا «قايتا ورالعان» الاش قايراتكەرلەرىنىڭ
العاشقىسى بولدى. ونىڭ اكەسى ءتورت جىلدان كەيىن داڭقتى ۇلدىڭ اكەسى
بولعانى ءۇشىن عانا قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان. ءتىرى قالعان تۋعان-تۋىستارى
«حالىق جاۋىنىڭ تۋىسى» رەتىندە ۇزاق جىلدار بويى ءاردايىم قورقىنىشتا،
قۋعىندا ءومىر ءسۇردى. الاش قايراتكەرىنىڭ سۇيەگى قازاق ۇلتتىنىڭ اماناتى
بويىنشا استانا قالاسىنداعى «جاستار» شاعىن اۋدانىنداعى مۇسىلمان
زيراتىنا جەرلەندى.
ءبىلىم الۋى جانە قالىپتاسۋ كەزەڭى. سماعۇل سادۋاقاسۇلى 1900 جىلى
اقمولا وبلىسى، ومبى ۋەزى، قورعان بولىسىندا دۇنيەگە كەلگەن. كەرەي
تايپاسىنىڭ، اشامايلى رۋىنىڭ مالاي-باقتىباي تارماعىنان شىققان.
سماعۇلدىڭ اتا-بابالارى ەرتىس ماڭىنداعى ومبى اۋماعىنا XIII عاسىردىڭ
باسىندا شىڭعىسحان اسكەرىنىڭ شابۋىلىنان قاشىپ مەكەندەگەن بولدى.
سماعۇل بالا كەزىنەن باستاپ ءبىلىم الۋعا دەگەن قۇشتارلىعى جوعارى
بولعان. العاشقى ساۋاتىن اشقان جەرگىلىكتى اۋىل مولداسى ءابيلا
قۋانىشۇلى. 1915 جىلى حالىقتىڭ سۇيىكتى ۇلى ومبى وبلىسىنداعى پولتاۆا
ورىس-قازاق ۋچيليششەسىن ۇزدىك باعامەن ءتامامدايدى. 1916-1918 جىلدارى
ومبى اۋىلشارۋاشىلىق ۋچيليششەسى مەن ومبى اۋىلشارۋاشىلىق
ينستيتۋتىنىڭ كووپەراتيۆتىك فاكۋلتەتىندە ءبىلىم الادى. 1915-1916 جىلدارى
تۋعان اۋىلىندا حالىق مۇعالىمى بولىپ جۇمىس ىستەيدى. ال 1931 جىلى جاڭا
ءبىلىم الۋعا دەگەن تالپىنىسى، سول جىلدارداعى بەدەلدى وقۋ ورنى ماسكەۋ

ينجەنەرلىك ترانسپورت ينستيتۋتىنا تۇسۋىنە سەبەپشى بولادى.
1917-1918 جىلدارى سماعۇل ومبىداعى «قازاق» جاستار ۇيىمىنىڭ وڭ
قاناتىنىڭ جەتەكشىسى بولا وتىرىپ، الاش قوزعالىسى ۇستانىمىنداعى «جاس
ازامات» («مولودوي گراجدانين») جاستار ۇيىمى باسقارماسىنىڭ حاتشىسى
بولىپ سايلانادى.
1918-1920 جىلدارى اقمولا وبلىسى اۋماعىنداعى زەمستۆو
باسقارماسىنىڭ قىزمەتكەرى جانە مۇعالىمدەر كۋرسىنىڭ وقىتۋشىسى قىزمەتىن
اتقارعان. 1920 جىلى 20 جاسىندا رەسەي كوممۋنيستىك جاستار وداعىنىڭ ءسىبىر
بولىمشەسى بيۋروسى، قازاق-تاتار بولىمىندە، ورتالىق كوميتەتتىڭ شىعىس
جاستارى وداعىنىڭ مۇشەسى، رەسەي كوممۋنيستىك جاستار وداعىنىڭ وبلىستىق
كوميسساريات حاتشىسى بولىپ قىزمەت اتقارعان.
اعارتۋشىلىق جانە مەملەكەتتىك قىزمەتى. ءوزىنىڭ جاستىعىنا
قاراماستان «كەدەي ءسوزى» («گولوس بەدنياكا») ومبى وبلىستىق گازەتىنىڭ
رەداكتورى بولىپ سايلانادى. قوعامدىق جۇمىستارعا ايىرىقشا بەلسەنە
ارالاسۋى ونى «ۇشقىن»، «ەڭبەك تۋى» گازەتتەرىنىڭ رەدكوللەگيا مۇشەسى
قاتارىنا قوسادى. 1920 جىلعى قازاق اۆتونوميالىق قۇرىلتايشىلىق سەزىندە
واك كاكسر كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، قاز واك ساياسي حاتشىسى بولىپ سايلاندى.
سماعۇل ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن قازاق مەملەكەتى مەن ونىڭ اۋماقتىق
تۇتاستىعىن قورعادى. ول قازاقستاننىڭ ىشكى شەكاراسىنداعى بارلىق داۋلى
ماسەلەلەردىڭ تولىقتاي زەرتتەلىپ، شەشىلۋىن، قازاقتار مەن قونىس اۋدارۋشى
شارۋالاردىڭ ارالاس ورنالاسقان جەر بويىنشا تۋىنداعان شيەلەنىستى
جاعدايلارى تۋرالى ءجيى ءسوز قوزعاپ وتىردى: «بارىمىزگە بەلگىلى بولعانداي،
قازاق جەرىندە ورىس كازاكتار وتارلاۋ ساياساتىن جۇرگىزگەن ۋاقىتتان بەرى
قونىس اۋدارۋشى شارۋالار بۇل اۋماقتى تولىعىمەن جايلاماي، جەردىڭ
قۇنارلىسىنا، وزەن-كولدەر مەن ورمان شەتىنە قونىستاندى. پاتشا
وكىمەتى تۇسىندا ورىس پوسەلكەلەرى قازاقتار ورنالاسقان بولىستاردان
شالعاي ورنالاسقان ەدى. ول اكىمشىلىك بىرلىكتەر بۇگىنگى كۇنگە دەيىن
ساقتالىپ وتىر. ەگەردە ءبىز ەكونوميكالىق قاعيداعا سۇيەنەتىن بولساق،
قازاق بولىستارىنىڭ باسىم بولىگىن ورىستار وتىرعان قونىستارعا
قوسۋعا ءماجبۇرمىز. بىراق ولاردىڭ بىرىككەن جۇمىسى قانداي بولماق،
وسىدان شىعاتىن ناتيجە قانداي بولادى، ودان كوزىمىز انىق جەتىپ
وتىرعان جوق. وكىنىشكە وراي، بۇگىنگى تاڭدا ءبىز حالقى ارالاس ورنالاسقان
بىردە ءبىر بولىستى كورمەي وتىرمىز. ءبىز وسىنداي تاجىريبە جاساپ
كورۋىمىز كەرەك، سوندا عانا دامۋدىڭ جاڭا كەزەڭىنە اياق باسامىز. بۇل
ماسەلە وتە ماڭىزدى جانە ويلانىپ بارىپ شەشىم قابىلداۋدى قاجەت
ەتەدى» دەگەن.
ايتا كەتەر جايت، سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ وي-پىكىرى اقمولا
وبلىسىنىڭ ومبى ۋەزى مىسالىندا تولىعىمەن دالەلدەندى. قونىس اۋدارۋشى
شارۋالار قازاق بولىستارى ورنالاسقان ايماقتارعا پوسەلكەلەرىن كىرگىزە
ورنالاستىرعاندىقتان، كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا ءجۇز مىڭداعان قازاق اۋىلىنىڭ
ورتالىعى بولماعاندىقتان، سوۆحوز بەن كولحوزدان تىس جەرلەرگە
ىعىستىرىلعان بولاتىن. سوندىقتان، 1917 جىلى قازاق اۋىلدارىنىڭ سانى
كۇرت كەمىپ كەتكەن. ال 1892 جىلى ول كورسەتكىش ءجۇز پايىز قاازق اۋىلدارىن
كورسەتىپ تۇرعان. ا. كۋزنەتسوۆ باستاعان ستاتيستيكالىق ەكسپەديتسيانىڭ
مالىمەتى بويىنشا ومبى ۋەزىندە 800-گە جۋىق قازاق اۋىلى بولعان.

س. سادۋاقاسوۆ رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىن قاتتى سىنادى:
«قازاق جەرى رەۆوليۋتسياعا دەيىن وتار بولدى. پاتشا ۇكىمەتى
قازاقستاننىڭ شيكىزاتىن، تابيعي بايلىعىن پايدالانىپ «بوس
جەرلەردى» قونىس اۋدارۋشى كەلىمسەكتەرگە بەرىپ، وزدەرىنىڭ مادەني، ءدىني،
اعارتۋشىلىق ىقپالىن جۇرگىزدى».
سماعۇل 1921 جىلعى اكىمشىلىك-اۋماقتىق مەجەلەۋ كەزىندە ءسىبىر
رەۆكومىنىڭ قۇرامىنداعى سەمەي وبلىسىن قازاق اۆتونومياسىنا ەنگىزۋ
شارالارىنا بەلسەنە ارالاسقان. قازاق جەرلەرىن رەسەي فەدەراتسياسىنا
قارايتىن باتىس سىبىرگە قوسىپ قايتارىپ العىسى كەلگەن ءسىبىر بولشەۆيكتەرى
تاباندى قارسىلىق كورسەتكەن. مىنە، وسىنداي جاعدايدا سماعۇل قوستاناي
وبلىسىنىڭ جەرىن قازاقستاننىڭ قۇرامىندا قالدىرۋعا بار كۇش-جىگەرىن
سالدى. مۇنداي مىسالدار وتە كوپ. قازاقتىڭ بايىرعى جەرىن ساقتاپ قالۋداعى
شامادان تىس ۇلتجاندىلىق قاسيەتى مەن نيەتى ءۇشىن ول كوممۋنيستىك پارتيا
تاراپىنان قاتاڭ سوگىس الادى. ال، اقمولا جانە سەمەي وبلىستارىنىڭ
ماسەلەسىنە كەلگەندە، ول اشىق تۇردە ولاردى ءسىبىر رەۆكومىنىڭ قۇرامىندا
قالدىرۋعا قارسىلىق ءبىلدىرىپ، ەكونوميكالىق جاعىنان قولايسىز، تاريحي
جاعىنان قيسىنسىز ەكەنىن ايتىپ قارسى شىققان.
سماعۇل ءوز ەلىنىڭ شىنايى ۇلتجاندى ازاماتى بولدى، ونىڭ ءوز حالقىنا
دەگەن ىستىق ماحابباتى مەن قۇرمەتىنىڭ شەكسىز ەكەندىگىن: «قازاقتار رۋحاني
جاعىنان وتە دارىنعا باي حالىق بولىپ كەلەدى. ءتىلىنىڭ ءۇنى كوركەم.
حالىق ادەبيەتى جوعارى دەڭگەيدە جانە كوزقاراستارىنىڭ كەڭدىلىگىمەن،
ءارى ارقيلىلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. ماقال-ماتەلدەرى ءدال تاۋىپ
ايتىلعان قىسقا عانا ويدى بىلدىرەدى. ءان-كۇيى ەرەكشە… قازاقتار
نامىسقوي، اقىلدى، مىسقىلشىل، جىگەرلى، سويلەگەن سوزدەرى سىپايى ءارى
قيسىندى، كوركەم بولىپ كەلەدى. ولار كوڭىلدى، شات-شادىمان، جۇرت
اراسىندا ءجۇرۋدى، اڭگىمە-دۇكەن قۇرعاندى ۇناتادى» – دەگەن سوزدەرى ايقىن
دالەلدەيدى.
1922-1925 جىلدارى ول كوپتەگەن جاۋاپتى مەملەكەتتىك قىزمەتتەردى
اتقاردى: تۇركىستان واك-ندە كاكسر ۋاكىلەتتى وكىلى، قازاق اۆتونومياسىنىڭ
جەر ماسەلەسى جونىندەگى كوميسسارىنىڭ ورىنباسارى، رەسپۋبليكالىق
جوسپارلاۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى. 1925-1927 جىلدارى قازاقستاندى
اعارتۋ حالىق كوميسسارياتى، بك(ب)پ قازاق ولكەلىك بيۋروسىنىڭ مۇشەسى جانە
«ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتورى (قازىرگى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى)
قىزمەتتەرىن اتقاردى.
جازۋشى جانە پۋبليتسيست رەتىندە. سماعۇل سادۋاقاسۇلى كەرەمەت
جازۋشى رەتىندە دە تانىلدى. ونىڭ «سارسەنبەك» رومانى، «كۇمىس قوڭىراۋ»،
«كۇلپاش» ءتارىزدى قۇندى پوۆەستەرى مەن اڭگىمەلەرى جانە باعالى تۋىندىلارى،
حالقىمىزدىڭ تۇرمىسىن، ادەت-عۇرپىن، وي-ءورىسىن، ارمان-مۇراتىن كورسەتە
وتىرىپ، جاس قازاق ادەبيەتىن بايىتقان مول مۇرا قالدىردى.
ول كەرەمەت جانە دارىندى پۋبليتسيست بولدى. «وركەن» گازەتىنىڭ
رەداكتورى، «جاس قازاق» جۋرنالىنىڭ رەدكوللەگيا مۇشەسى، «قىزىل
قازاقستان» («كراسنىي كازاحستان» – اۆت.) جۋرنالىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى
قىزمەتىن دە اتقارعان. ونىڭ ۇشقىر قالامىنان «جاستاردىڭ جاڭا جولى»،
«قازاقستانداعى وقۋ-اعارتۋ ماسەلەلەرى» اتتى ەڭبەكتەرى جارىق كوردى.
كوتەرىلگەن ماسەلەلەرىنىڭ كوبىسى وزەكتىلىگىن ءالى كۇنگە دەيىن جوعالتپاعان.

سماعۇل حالىقتىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن نىعايتۋ قاجەتتىلىگى جونىندە
قالام تارتتى. ونىڭ 1919 جىلى جازعان «اۋىلدىڭ قاجەتتىلىگى» اتتى
ماقالاسىندا ايتقان ويلارى ۋاقىت وتكەن سايىن وزەكتىلىگىن ساقتاپ
كەلەدى: «حالىقتىڭ يگىلىگى ءۇشىن جۇمىس ىستەپ جاتقان ءاربىر ادام ءبىلىمسىز
بولسا، ونىڭ جاقسى جاققا قاراي تالپىنۋى ناتيجەسىز قۇر بوسقا –
اۋرەشىلىك بولار ەدى. ءبىلىمسىز ءارى توعىشار حالىقتا تاباندى وي دا
بولمايدى»، – دەگەن بولاتىن.
1921 جىلى سماعۇل قوعامداعى بىرقاتار ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن،
جاستاردى قوعامعا پايدالى ازامات رەتىندە تاربيەلەۋ ماقساتىندا بەلسەندى
تۇردە بىرىگۋگە شاقىردى: «جاستار نە ىستەۋ كەرەك؟ ولار وزدىگىنەن
ۇيىمداسىپ، بىرىگۋ قاجەت. بۇل ۇيىمداردا جاستار وزدەرىن بولاشاق ومىرگە
دايىنداۋى قاجەت. ءداستۇردىڭ وزىعىن الا وتىرىپ، وقىپ ءبىلىپ الىپ، ءوزىن
ءوزى دامىتىپ وتىرۋى كەرەك».
1924 جىلى «قىزىل قازاقستان» جۋرنالىنىڭ بەتتەرىندە قازاق
مەكتەپتەرىنە ارنالعان وقۋلىقتاردىڭ باسپادان شىعۋى مەن قازاق تىلىندەگى
تەرميندەردىڭ شىعۋى ماسەلەلەرىنە توقتالدى.
اسىرەسە ءوزىن-ءوزى تاربيەلەۋ مەن سىني كوزقاراسقا ەرەكشە توقتالادى:
«ادام ءوزىن ءوزى تاربيەلەۋ كەرەك. وزىنە ءوزى سىنشى بولا بىلگەن كىسى، ءوز
كەمدىگىن ءوزى كورە بىلگەن كىسى كوپكە باسشى بولۋعا جارايدى. كوپتىڭ
كەمدىگىن ايتىپ، وعان ۇلگى بولۋعا جارايدى» .
سماعۇل جەمقورلىققا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولا وتىرىپ، بيلىك باسىندا
ءادىل ءارى پاراساتتى تۇلعا بولۋى تۋرالى: «ءبىزدىڭ مىندەتىمىز نەعۇرلىم
تازالىق، دۇرىستىقتى ىزدەۋ. ناشاردىڭ قامىن ويلايتىن تاباندى
جاستار تۋعىزۋعا تىرىسۋ… پاراقور، حالىققا تيىشسىز بىرەۋ بولىس
بولعالى تۇرسا، ءبىزدىڭ ۇيىمداعى جاستار وندايمەن ايانباي كۇرەسۋى كەرەك»،
– دەگەن بولاتىن.
ول ولكەدە دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنىڭ دامۋىنا ايتارلىقتاي ۇلەس
قوسقان. مەديتسينالىق ءبىلىمى جوق حالىق ەمشىلەرىنە كوڭىلى تولمادى. دالا
قازاقتارىنىڭ اراسىندا اۋرۋدىڭ دامۋىنىڭ الدىن الۋعا شارا قولدانۋدىڭ
ادىستەرىن كورسەتتى: «زەمستۆو بارلىق كۇش جىگەرىن سالا وتىرىپ،
دەنساۋلىعى سىر بەرگەن ادامداردى ولىمنەن قۇتقارىپ قالسا دەپ
تىلەيمىن. بۇل ءۇشىن، الدىمەن اۋرۋحانالار مەن فەلدشەرلىك پۋنكتتەردى
ورىندى پايدالانا ءبىلۋ قاجەت. ەكىنشىدەن، زەمستۆو حالىق اراسىندا
اۋرۋلاردىڭ تارالۋىن الدىن الاتىن جالپى مەديتسينا تۋرالى اقپارات
بەرەتىن قازاق تىلىندە جالپى حالىققا قولجەتىمدى كىتاپشالار مەن
ۇنپاراقتاردى تاراتۋى قاجەت».
قايراتكەر كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ مەن قولدان جاسالعان اشارشىلىققا،
سونىمەن قاتار قازاقستاننىڭ شيكىزات ولكەسى رەتىندە ورتالىقتى قامتاماسىز
ەتۋى تۋرالى ماسەلەرگە اشىق تۇردە قارسىلىق كورسەتكەندىكتەن قۋدالانىپ،
قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى.
سماعۇل سادۋاقاسۇلىن ساياسي قۋعىنداۋ. سماعۇل جانە ونىڭ
ماڭايىنداعىلار، ورتالىقتىڭ «سادۋاقاسوۆشىلدىق» دەگەن اتاۋىمەن، ولكەدە
ايتارلىقتاي وپپوزيتسيالىق كۇشكە اينالدى. ونىڭ جاقتاستارى بيلىكتەن
قۋىلىپ، كەيىنىرەك كوزدەرى جويىلدى.
ي. گولوششەكين بيلىككە كەلگەن ۋاقىتتا سماعۇل سادۋاقاسۇلى قاجەتسىز،

زياندى تۇلعاعا اينالدى: ول 1927-1928 جىلدارى تاشكەنتتەگى قازاق
پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا رەكتور بولىپ قىزمەت ەتەدى. «بولشەۆيك»
جۋرنالىنىڭ 1928 جىلعى №1 سانىندا جاريالانعان «ۇلتتار مەن ۇلت
وكىلدەرى» اتتى ماقالاسىندا ول، بولشەۆيكتەردىڭ شەكتەن تىس وكتەمدىگىن
اشكەرە ەتتى. ونىڭ ويىنشا، كەڭەس وكىمەتىنىڭ دالاداعى ەڭ باستى ءپىسىپ
جەتىلگەن ماسەلە – جەر ماسەلەسىن شەشپەۋىن تىلگە تيەك ەتتى. الدىڭعى بۋىن
اعالارى – الاش قايراتكەرلەرى ءتارىزدى 1905 جىلى جازىلىپ، قول قويىلعان
قارقارالى پەتيتسياسىنداعى تالاپتار: رەسەيدەن كەلگەن قونىس اۋدارۋشى
كەلىمسەكتەردىڭ قازاق جەرىن وتارلاۋىن توقتاتۋدى، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءوزىنىڭ
اتا-قونىسىنا كوشىپ كەلۋىن قايتا كوتەردى. ونىڭ بۇل قادامعا بارۋعا ءماجبۇر
بولعان سەبەبى: رەسەي يمپەرياسى وتارلاۋ ساياساتىن ودان ءارى جۇرگىزىپ جاتقان
بولاتىن. 1897 جىلى جازىلعان جالپىرەسەيلىك ساناق ناتيجەسىندە رەسەي
يمپەرياسىنىڭ قاراۋىنداعى قازاقتىڭ بايىرعى حالقى سانى 80 % قۇراسا، ال
1959 جىلى ول 29%-عا تۇسكەن.
سماعۇلدى بيلىك قوعامدىق-ساياسي قىزمەتتەن الاستاتتى. ول 1928-1931
جىلدارى كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ شىعىستانۋ ينستيتۋتىندا
قاتارداعى عىلىمي قىزمەتكەر بولا ءجۇرىپ، سونىمەن قاتار ماسكەۋ ينجەنەر-
ترانسپورت ينستيتۋتىندا وقىدى. 1931-1933 جىلدارى دونباسس-ماسكەۋ
تەمىرجول قۇرىلىسىندا قاراپايىم ينجەنەر بولعان.
1933 جىلى 16 جەلتوقساندا ۆورونەجدە رەسمي مالىمەتتەر بويىنشا،
جەلتوقسان ايىنىڭ 16-ى كۇنى ءىش سۇزەگىنەن ماسكەۋ اۋرۋحاناسىندا جۇمباق
كۇيدە كوز جۇمادى. ءوزىنىڭ زامانداستارى، جاقىن تۋىستارى مەن الاش
قوزعالىسى مەن ونىڭ ءومىر جولىن زەرتتەۋشى عالىم د. قامزابەكۇلىنىڭ
پىكىرىنشە نكۆد قىزمەتكەرلەرى ونى ۋلاپ ولتىرگەن دەگەن كۇدىك بار. سەبەبى س.
سادۋاقاسوۆ ءوز وتانداستارى اراسىندا وراسان زور بەدەلگە يە، بوتەن وزبىر
ارەكەتكە توزبەيتىن، بىربەتكەي تۇلعا رەتىندە كەڭەس وكىمەتىنە، سونىڭ ىشىندە
ستاليندىك توتاليتارلىق جۇيەگە اسا قاۋىپ توندىرەتىن جان رەتىندەونىڭ كوزىن
قۇرتۋعا اسىقتى.
تۋىستارىنىڭ تاعدىرى. ونىڭ جاقىندارى دا «حالىق جاۋى» دەپ
ناقاقتان جاپا شەككەن. ونىڭ اكەسى حالىق اراسىندا قۇرمەتكە يە بولعان جان.
سادۋاقاس مولدا ءبىرتۋار ۇلدىڭ اكەسى بولعانى ءۇشىن زاڭسىز ۇستالىپ، 1937
جىلعى قۋعىن-سۇرگىن كەزىندە اتىلعان. ايەلى ەليزاۆەتا اليحانقىزى (1903-
1971 جج.) الاش قوزعالىسىنىڭ كوشباسشىسى ءاليحان بوكەيحاننىڭ قىزى،
دارىگەر مامان، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ارداگەرى، كوپ ۋاقىت بويى
قۋدالاۋدان قورقىپ قازاقستانعا كەلە الماعان. ۇلى ەسكەندىر سوعىس جىلدارى
وتاندى قورعاۋ جولىندا قازا بولعان.
سادۋاقاستىڭ اناسى ماجىكەن (1879-1938 جج.) باسقا تۇسكەن قايعىنى
كوتەرە الماي، كۇيەۋى ولگەننەن كەيىن ءبىر جىلدان سوڭ باقيلىق بولعان.
سماعۇلدىڭ قارىنداسى ورىنباسار (1916-1990 جج.) ءومىر بويى كۇدىكتى رەتىندە
قۋعىندا ءومىر سۇرگەن. وزىنە تيەسىلى زەينەتاقىعا دا ىلىنبەگەن ول تاۋەلسىزدىككە
دەيىن ءومىر ءسۇردى.
استانادا سماعۇل سادۋاقاسۇلىنا ەسكەرتكىش ورناتىلىپ، ونىڭ ەسىمىمەن
جاڭا كوشەلەر مەن الاڭدار اتالىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە
عىلىم مينيسترلىگىنىڭ قايراتكەر ەسىمىمەن ستيپەنديالارى تاعايىندالادى
دەگەن ويدامىز. ونىڭ ەسىمى ۇرپاقتار جادىندا ماڭگىگە ساقتالاتىنى ەشبىر

جانعا كۇدىك تۋدىرماسا كەرەك.
قابىلدينوۆ زيابەك، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

Kerey.kz

Related Articles

  • سارباس رۋى جانە سارتوقاي باتىر

    تاريحتى تۇگەندەۋ، وتكەننىڭ شەجىرەسىن كەيىنگە جالعاۋ – اتادان بالاعا جالعاسقان ەجەلگى ءداستۇر. شەجىرە، ۇلت-رۋ، تايپا تاريحى – اتانى ءبىلۋ، ارعى تاريحتى ءبىلۋ بولىپ قالماستان ۇلتتىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋى جولىنداعى باستان كەشكەن سان قيلى وقيعالارى مەن اۋىر تاعدىرىنان دا مول دەرەك بەرەدى. شەجىرە – تۇتاس حالىق تاريحىنىڭ ىرگەتاسى عانا ەمەس، ۇلت پەن ۇلىس تانۋدىڭ الىپپەسى  سانالادى. «قازاق حالقى 200-دەن اسا رۋدان قۇرالسا دا ءار رۋدىڭ ءوز شەجىرەسى بولعان. شەجىرەشىلەر ءجۇز، تايپا، رۋ، اتا تاريحىن تەرەڭ تالداي بىلگەن»(1). پاتشالىق رەسەيدىڭ داۋرەنى اياقتالار تۇستا قازاقتىڭ مەملەكەتتىگىن قالپىنا كەلتىرۋدى ماقسات تۇتقان الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان (1866-1937) العاشقى بولىپ قازاق تاريحىنىڭ قاجەتتىلىگىن العا تارتىپ، باشقۇرتتىڭ ايگىلى عالىمى ءۋاليدي توعانمەن كەزدەسىپتى. ءۋاليدي توعان ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە: «مەن بىرنەشە

  • وا قورعانىسقا قارجىنى نە سەبەپتى ارتتىردى؟ كاسپيدەن ۋكرايناعا زىمىران ۇشىرعان رەسەي سۋدى لاستاپ جاتىر ما؟

    ەلنۇر ءالىموۆا قازاقستان، قىرعىزستان، تاجىكستان، وزبەكستان جانە ازەربايجان اسكەرى بىرىگىپ وتكىزگەن «بىرلەستىك-2024» جاتتىعۋى. ماڭعىستاۋ وبلىسى، شىلدە 2024 جىل. قازاقستان قورعانىس مينيسترلىگى تاراتقان سۋرەت.  ورتالىق ازيا ەلدەرى قورعانىس شىعىنىن ارتتىردى، مۇنىڭ استارىندا نە جاتىر؟ «قازاقستان اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن ەكى ەسە كوپ ءوندىرۋدى جوسپارلاپ وتىر، الايدا ۇكىمەت بۇل سالادا جۇمىس كۇشىنىڭ ازايعانىن ەسەپكە الماعان». «كاسپي تەڭىزىنەن ۋكرايناعا زىمىران ۇشىرىپ جاتقان رەسەي تەڭىزدىڭ ەكولوگيالىق احۋالىن ۋشىقتىرىپ جاتىر». باتىس باسىلىمدارى بۇل اپتادا وسى تاقىرىپتارعا كەڭىرەك توقتالدى. ورتالىق ازيا قورعانىس شىعىنىن ارتتىردى. مۇنىڭ استارىندا نە جاتىر؟ اقش-تاعى «امەريكا داۋىسى» سايتى ۋكرايناداعى سوعىس ءتارىزدى ايماقتاعى قاقتىعىستار كۇشەيگەن تۇستا ورتالىق ازيا ەلدەرى قورعانىس سالاسىنا جۇمسايتىن اقشانى ارتتىرعانىنا نازار اۋداردى. بىراق ساراپشىلار مۇنداي شىعىن تۇراقتىلىققا سەپتەسەتىنىنە كۇمان كەلتىردى. ستوكگولمدەگى بەيبىتشىلىكتى

  • حريستيان ميسسيونەرلەرىنىڭ قۇمداعى ىزدەرى

    ورىنى: قاشقار ق-سى; جىلى: 1933 ج; اتى-ءجونى: قابىل احوند; ءدىنى: حريستيان; تۇسىنىكتەمە: بۇل جىگىتتىڭ كەيىنگى ەسىمى قابىل احوند، حريستيان ءدىنىن قابىلداعان العاشقى ۇيعىر. كەيىن ءدىني سەنىمىنە بايلانىستى ولتىرىلگەن. سۋرەت ەۋروپاداعى ميسسيونەرلىك مۋزەي ارحيۆىندە ساقتاۋلى. اتالعان مۋزەيدە جۇزدەگەن حريستيان ۇيعىر وكىلدەرىنىڭ سۋرەتى ساقتالعان. 1930 جىلدارى حريستيان ۇيعىرلارىنا تۇرعىلىقتى مۇسىلماندار مەن اكىمشىلىك بيلىك تاراپىنان قىسىم كورسەتىلە باستاعان سوڭ ءبىر ءبولىمى ميسسيونەرلەرگە ىلەسىپ ەۋروپا ەلدەرىنە “ھيجراعا” كەتتى. القيسسا حريستيان الەمىنىڭ قاشقارياعا باسا ءمان بەرۋى اسىرەسە ياقۇپ بەك مەملەكەتى كەزەڭىندە جاڭا مۇمكىندىكتەردى قولعا كەلتىردى. 1860-70 جج. قاشقاريانىڭ تسين يمپەرياسىنا بايلانىستى كوڭىل كۇيىن جاقسى پايدالانعان حريستيان الەمى ءۇندىستان مەن تيبەت ارقىلى قاشقارياعا مادەني ىقپالىن جۇرگىزە باستادى. ولاردىڭ ماقساتى بۇل ايماقتى رەسەي يمپەرياسىنان بۇرىن ءوز ىقپالىنا

  • ايتپاي كەتتى دەمەڭىز… (تيبەت ءارحيۆى تۋرالى)

    التايدان اۋعان ەل تۋرالى تاريحي جازبالاردا وقتىن-وقتىن ايتىلعانى بولماسا ءيسى قازاق جۇرتىنا تيبەت تۋرالى تۇسىنىك ءالى كۇنگە دەيىن بەيمالىم. اسىرەسە تيبەت جازبا دەرەكتەرىندە كۇللى تۇركى بالاسىنىڭ تاريحى تۋرالى تىڭ دەرەكتەردىڭ كومۋلى جاتقانىن تىپتەن بىلە بەرمەيمىز. تيبەت- تاريحي دەرەكتىڭ ەڭ كوپ ساقتالعان ايماعى سانالادى. مادەني، ادەبي، رۋحاني جانە تاريحي ءتۇرلى دەرەكتەردىڭ ىقىلىم زاماننان بەرى جاقسى ساقتالۋىمەن سىرت الەمدى وزىنە باۋراپ كەگەن تيبەت جۇرتىنا 19 عاسىردان باستاپ باتىس ەكسپەديتسياسى باسا نازار اۋدارىپ كەشەندى زەرتتەۋلەر جاسادى. سونىڭ نەگىزىندە تيبەتتەگى كەيبىر سالالىق بايىرعى دەرەكتەر باتىسقا كوشىرىلدى. ەسەسىنە تيبەتتانۋ عىلىمى قالىپتاستى. جاعىرافيالىق ورنالاسۋى تىم ۇزاق بولعاندىقتان تيبەتتانۋ عىلىمى قازاق جۇرتىنا قاجەتتىلىك تۋدىرمادى. تيبەتتانۋمەن نەگىزىندە الپاۋىت كۇشتەر اينالىستى. ولار تيبەت جۇرتىن يگەرۋدى باسقا قىرىنان باعالادى. تيبەتتە

  • دەموگرافيالىق ساراپتاما

    1-ءشى سۋرەت قازاقتار; دەموگرافيالىق احۋال 1949-2020 جج. ارالىعىن سالىستىرمالى كورسەتكەن. 1949 جىلعا دەيىن، اتاپ ايتقاندا كوممۋنيستىك قىتاي ۇكىمەتى ورناعانعا دەيىن شىنجاڭ ولكەسىنىڭ سولتۇستىك بولىگىندە قازاقتار، وڭتۇستىك بولىگى قاشقاريادا ۇيعىرلار باسىم ساندى ۇستادى. 1951-54 جىلدارى ۇلتتىق مەجەلەۋ كەزىندە ورتالىق ۇكىمەت قۇرعان كوميسسيا ساراپتاماسى بويىنشا ۇلتتىق اۆتونوميالىق تەرريتوريانى انىقتاۋ مىنا ەكى باعىتتا جۇرگىزىلدى. ولار: ءبىرىنشى، ۇلتتىق اۆتونوميانى مەجەلەۋ بويىنشا ونىڭ اتاۋىن تۇراقتاندىرۋ. وسى بويىنشا ءۇش اتاۋ ۇسىنىلدى: *شىعىس تۇركىستان اۆتونوميالىق فەدەراتسيالىق رەسپۋبيليكاسى; *ۇيعىرستان اۆتونوميالىق رەسپۋبيليكاسى; *شىنجاڭ اۆتونوميالى رەسپۋبيليكاسى. ەكىنشى، اۆتونوميانىڭ اكىمشىلىك تۇرپاتىن انىقتاۋ; وسى بويىنشا: *فەدەرەتسيالىق تۇرپات; *اۆتونوميالىق وبلىس جانە وكۋرگ تۇرپات; *ايماق جانە اۋدان دارەجەلى اۆتونوميالىق وكۋرگ تۇرپاتى. مەجەلەۋ كوميسسياسى اتالعان ەكى باعىتتا ساراپتاما ناتيجەسىن قورىتىندىلادى. كوميسسيا قورىتىندىسى بويىنشا شىنجاڭ ولكەسىنىڭ

پىكىر قالدىرۋ

ەلەكتورندى پوشتاڭىز سىرتقا جاريالانبايدى. بەلگى قويىلعان ءورىستى تولتىرۋ مىندەتتى *

اتى-ءجونى *

Email *

سايتى

Kerey.kz/كەرەي.كز

ءبىز تۋرالى:

تەل: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz ءتىڭ بۇرىنعى نۇسقاسىن http://old.kerey.kz تەن وقي الاسىزدار!

KEREY.KZ

سايت ماتەريالدارىن پايدالانعاندا دەرەككوزگە سىلتەمە كورسەتۋ مىندەتتى. اۆتورلار پىكىرى مەن رەداكتسيا كوزقاراسى سايكەس كەلە بەرمەۋى مۇمكىن. جارناما مەن حابارلاندىرۋلاردىڭ مازمۇنىنا جارناما بەرۋشى جاۋاپتى.

سايت ساناعى: