Қазақ тілін техникалық тілге айналдыруға мемлекет тарапынан қойылып жатқан кедергілер жөнінде

قازاق ءتىلىن تەحنيكالىق تىلگە اينالدىرۋعا مەملەكەت تاراپىنان قويىلىپ جاتقان كەدەرگىلەر جونىندە

| Jun 23, 2022

288852478_1019285865398059_4043605089287450163_n

قر يندۋستريا جانە ينفراقۇرىلىمدىق دامۋ مينيسترلىگى – مير رك قۇرىلىس جانە تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق ىستەرى كوميتەتى ءۇش جىلدان بەرى قازاق تىلىنە اۋىسا الماي كەلەدى. Quanysh Ádilhanuly تاراپىنان مىڭ حات جازىلعان. وعان «قاراستىرامىز، سارالايمىز، ويلاستىرامىز، پيلوتتىق قىلىپ جاسايمىز» دەگەن مىڭ جاۋاپ كەلدى. بىراق ماسەلە سونىمەن شەشىلمەي قالدى.

اڭگىمە مەملەكەت تاراپىنان قارجىلاندىراتىن قۇرىلىس جوبالارىنىڭ (پسد) قازاق تىلىندە جاسالۋى تۋرالى بولىپ وتىر. قازىر ونىڭ بارلىعى تەك ءبىر تىلدە – ورىسشا جاسالادى. سەبەپ – تاپسىرىس بەرۋشى تاراپىنان ونداي تالاپ جوق. ءبىر قىزىعى، جوبانى جاساۋ ءۇشىن قاجەتتى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلىس نورمالارى، قۇرىلىس ەرەجەلەرى جانە باسقا دا مەملەكەتتىك ستاندارتتار مەن تەحنيكالىق تالاپتاردىڭ، ءنورماتيۆتى-تەحنيكالىق قۇجاتتاردىڭ تولىق قازاقشا نۇسقاسى بار. قازاق ءتىلدى ينجەنەرلەر مەن باسقا دا تەحنيكالىق ماماندار جەتىپ ارتىلادى.

تالاپ بولسا، بىزدىكىلەر اعىلشىنشا دا، قىتايشا دا دايىنداپ بەرەتىنىن كورىپ ءجۇرمىز. مىسالى، ەلىمىزدىڭ باتىس وڭىرلەرىندە مۇناي وندىرەتىن تشو، NCOC, KPO سياقتى شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ جوبالارى مىندەتتى تۇردە اعىلشىن تىلىندە جاسالادى. سەبەبى، ولار سونداي تالاپ قويادى. ال بىزدەگى قىتاي كومپانيالارى قۇرىلىسقا تاپسىرىس بەرگەندە جوبانى قىتاي تىلىنە اۋدارتۋدى مىندەتتەيدى. ول دا وپ-وڭاي ورىندالىپ ءجۇر. بىراق ءبىزدىڭ مەملەكەتكە نەگە ءوزى قارجى ءبولىپ وتىرعان جوبانىڭ قازاقشا نۇسقاسى كەرەك ەمەس؟

قۇرىلىسشىلار تاراپىنان دا، دەپۋتاتتار تاراپىنان دا قۇرىلىس جانە تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق ىستەرى كوميتەتىنە ەكى جىلدان بەرى ۇزدىكسىز حاتتار جولدانىپ، تالاپ-ءوتىنىش قويىلىپ جاتسا دا، كوميتەت شىن مانىندە حاتتارعا جاۋاپ قايتارىپ قانا، ءوزىن-ءوزى الداپ كەلگەنى انىقتالدى. ولار بەرگەن جاۋابىندا “جوبالاۋعا قاجەت وتاندىق SANA كومپيۋتەرلىك باعدارلاماسىن قازاقشالاۋ ءۇشىن ونىڭ ازىرلەۋشىلەرىمەن جۇمىس جاساپ جاتىرمىز” دەپ جازعان. ال شىن مانىندە، سول باعدارلاما ازىرلەۋشىلەرى بۇل سۇراقپەن ولارعا كوميتەتتەن ەشكىمنىڭ حابارلاسپاعانىن ايتىپ، اقىرىندا ۇيات بولىپ قالدى.

قازاق ءتىلىن قۇرىلىستى جوبالاۋعا كىرگىزەيىك، ءتىلدىڭ تەحنيكالىق الەۋەتىن دامىتايىق دەگەن ازاماتتار كوميتەتكە حات جازۋدا، ۇسىنىس بىلدىرۋدە. كوميتەت وعان «وتپيسكا» جاساپ قانا جاۋاپ بەرۋدە. سولاي ءومىر دە، ۋاقىت تا اسىقپاي ءوتىپ بارا جاتىر.

بۇل جەردە ءبىر قىزىعى – «ەستۋشى مەملەكەت» كونتسەپتسياسى بۇزىلماي، ورىندالىپ وتىر. سەبەبى مەملەكەت ەستىپ وتىر. ول وسى حاتتاردى وقىپ وتىر. ودان باسقا نە كەرەك؟

ايبار ولجاەۆ

قازىرگى زاڭناما اياسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى قالاي دامىتۋعا بولادى؟

kerey.kz

Zhalgas Yertay قازاقستان بيلىگى مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ءۇشىن قاتاڭ شەشىمدەرگە بارعىسى كەلمەيدى دەيىك. بىراق قازىرگى زاڭناما اياسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى قالاي دامىتۋعا بولادى؟ سونى ويلانىپ كورەيىك. قازاق ءتىلىن دامىتۋ جايىن ايتقان كەزدە قازاقستان بيلىگى قوعامدى ەكىگە بولەدى. ءبىرى – ءتىلدى دامىتۋدىڭ راديكال شەشىمدەرىن ۇستانادى، ەكىنشى جاعى – قازىرگى ستاتۋس-كۆونى ساقتاعىسى كەلەدى، ياعني ەشتەڭە وزگەرتپەي-اق قويايىق دەيدى. بىراق ەكى جولدى دا تاڭداماي، ورتاسىمەن ءجۇرۋدى ۇسىنىپ كورسەك قايتەدى!؟ باتىل قادامدارعا بارايىق، بىراق ول راديكال جول بولماسىن. قازاق ءتىلىن كۇشپەن ەمەس، ورتانى دامىتۋ ارقىلى كۇشەيتسەك بولادى. ياعني ادامدار ءتىلدى ۇيرەنىپ اۋرە بولماي-اق، حالىق جاي عانا قازاق ءتىلى اياسىندا ءومىر ءسۇرۋدى ۇيرەنسىن. نەگىزگى وي وسى. ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن ادامدار ورتانى
ەلدەس وردا، تاريحشى: «تۇركىستان» اتاۋىن قولدانۋ – ايماقتاعى جۇمساق كۇش پوزيتسياسىن نىعايتۋ ءتاسىلى

kerey.kz

فوتو اشىق دەرەككوزدەردەن الىندا وتكەن اپتادا تۇركيانىڭ ۇلتتىق ءبىلىم مينيسترلىگى مەكتەپ باعدارلاماسىنا «تۇركىستان» دەگەن تەرميندى ەنگىزگەن ەدى. شەتەل باسىلىمدارىنىڭ جازۋىنشا، بۇل اتاۋ ەندى «ورتالىق ازيا» ۇعىمىنىڭ ورنىنا قولدانىلماق. ءبىلىم ءمينيسترى يۋسۋف تەكين جاڭا اتاۋ تۇركى الەمىنىڭ بىرلىگىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعانىن ايتادى. ونىڭ سوزىنشە، ۇكىمەت وقۋ باعدارلاماسىنان يمپەريالىق ماعىناسى بار گەوگرافيالىق اتاۋلاردى الىپ تاستاماقشى. ەڭ قىزىعى، «تۇركىستان» اۋماعىنا قازاقستاننان بولەك، قىرعىزستان، وزبەكستان، تۇركىمەنستان مەن تاجىكستان جاتادى ەكەن. سونداي-اق كەيبىر باسىلىمدار بۇل تەرميننىڭ قىتايدىڭ باتىسىندا ورنالاسقان شىڭجان ولكەسىنە قاتىسى بارىن دا اتاپ ءوتتى. كەيبىر عالىمدار «ورتالىق ازيا» تەرمينى كولونياليزمنەن قالعانىن ءجيى اتاپ ءجۇر. حح عاسىرداعى الەمدىك اكادەميالىق عىلىمدى سول كەزدەگى ءىرى يمپەريالار قالىپتاستىرعاندىقتان، بۇگىندە مۇنداي تەرميندەر مەن اتاۋلار حالىق ساناسىنا ابدەن ءسىڭىپ
اباق انا جانە تاسبيكە انا

kerey.kz

ءمامي بي جۇرتبايۇلىنىڭ شەجىرەسىندە ايتىلۋىنشا كەرەي ۇلىسىنىڭ ارعى تەگى – شەپ، سەپ، بايلاۋ، قويلاۋ، ەلدەي، كولدەي، يزەن، جۋسان سەكىلدى تايپالاردان تارالادى ەكەن. اتالعان تايپالاردىڭ ءبىرازى ەسكى تاريح بەتتەرىنەن كەزدەسسە، ەندى ءبىر ءبولىمى قازىرگە دەيىن كەرەي رۋىنداعى اتالاردىڭ ەسىمى رەتىندە اتالىپ كەلەدى. مۇنىڭ ءبىر سەبەبىن ارعى تاريحتاعى اتالاردىڭ اتى وشپەسىن دەپ كەيىنگى ۇرپاقتارىنىڭ اتالار اتىن قايتا جاڭعىرتىپ قويعان داستۇرىنەن قاراۋ كەرەك. اباق اتاۋىنا كەلسەك، ارىدا كەرەي حانزادالارى مەن حانىشالارىنىڭ اراسىندا اباق، اباقبەردى، اباحان، اباقتاي، اباقاي، اباق بيكە سىندى ەسىمدەر بولعان. سول اتا-اپالارىنىڭ جولىن جالعاعان، توزىپ كەتكەن كەرەي ەلىنىڭ باسىن قوسىپ، وعان ءاز انا بولعان اباق ەسىمدى قاسيەتتى انا ومىردە بولعان ادام. قازاق تاريحىندا رۋ اتىنا اينالعان ءاز انالار از بولماعان. كورنەكتى جازۋشى،
زەلەنسكيدىڭ “جالعىز سەنەرى ءارى وڭ قولى”. اندرەي ەرماك كىم؟

kerey.kz

رەي فەرلونگ اندرەي ەرماك (سول جاقتا) پەن ۋكراينا پرەزيدەنتى ۆلاديمير زەلەنسكي (وڭ جاقتا). 2019 جىل. اندرەي ەرماك ۇشاقتان تۇسە سالا ءوزىنىڭ باستىعىن قۇشاقتادى. 2019 جىلى قىركۇيەكتە پرەزيدەنت زەلەنسكيمەن جىلى جۇزدەسۋ جاڭادان باستالىپ كەلە جاتقان ساياسي سەرىكتەستىكتىڭ باسى ەدى. بۇل – ەرماكتىڭ رەسەي تۇرمەسىندە وتىرعان 35 ۋكراينالىقتى ماسكەۋدەن الىپ كەلگەن ءساتى. ال 2020 جىلى ەرماك زەلەنسكي اكىمشىلىگىنىڭ باسشىسى بولدى. بىراق ۋكرايناداعى جەمقورلىق شۋىنان كەيىن ونىڭ قىزمەتىنە جۇرتتىڭ نازارى اۋدى. سەبەبى ەرماك ۋكراينا ەنەرگەتيكالىق ينفراقۇرىلىمىنا بولىنگەن قارجى جىمقىرىلعان كوررۋپتسيا سحەماسىندا نەگىزگى رولدە بولعان دەگەن اقپارات تاراعان. بىراق تەرگەۋشىلەر بۇل جايتتىڭ جاي-جاپسارىن تولىق اشقان جوق. ەرماكتىڭ ءوزى ازاتتىقتىڭ ۋكراينا قىزمەتىنىڭ رەسمي ساۋالدارىنا جاۋاپ بەرگەن جوق. سونىمەن زەلەنسكيدىڭ كەڭسەسىن باسقارىپ وتىرعان ەرماك كىم؟ تەلەۆيدەنيەدەن
تاريح عىلىمى قازىر ەزوتەريكالىق توپتاردىڭ مەنشىگىندە

kerey.kz

شىعىستانۋشى-تاريحشى ءومىر تۇياقبايدىڭ بۇرىندا دا «قازاققا قانداي تاريح كەرەك؟ تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە جاسالعان تاريحي ميستيفيكاتسيالار حرونيكاسى» دەپ اتالاتىن ماقالاسىن (22.05. 2025. Zhasalash.kz) وقىپ ەم. ريزا بولعام. جاقىندا ءو. تۇياقبايدىڭ «قازاقستاندا تاريحي بۇرمالاۋلار مەن ميفتەرگە توسقاۋىل قويۋدىڭ جولدارى» (02.10. 2025. Zhasalash.kz) اتتى تاعى ءبىر ماقالاسىمەن جانە تانىستىق. وتە وزەكتى ماسەلەنى كوتەرىپتى. تاريحتا ورىن الىپ جۇرگەن جاعىمسىز جايتتار تۋراسىندا وي تولعاپتى. جۋرناليستەردى، بلوگەرلەردى ايىپتاپتى. تاريحتان ارنايى كاسىبي دايىندىعى جوق، ءبارىن ءبۇلدىرىپ بولدى دەپ. كەلەڭسىزدىكتى توقتاتۋدىڭ ناقتى جولدارىن ۇسىنىپتى. بۇعان دا كوڭىلىمىز بەك تولدى. ايتسە دە تاريحتى بۇرمالاۋعا، ءوز وتىرىكتەرىن ناسيحاتتاۋعا تەك جۋرناليستەر مەن بلوگەرلەر عانا ەمەس، «ارنايى كاسىبي دايىندىعى بار» «تاريحشىلاردىڭ» دا «زور ۇلەس» قوسىپ جاتقانىن بايانداپ، ايتىلعان پىكىردى ودان ءارى ءوربىتىپ، جالعاستىرايىق.