سارىارقانى سارىالا كۇز كومكەرگەن التىن شۋاقتى ءساتتىڭ بىرىندە – موڭعولدىڭ ءنومىرى بىرگە ساناتتى اقىنى، وسىزامانعى عۇلاماسى گۇن سويلى ايۋرزانا ەكەۋىمىز 20-21 قىركۇيەكتە ەلوردادا وتكىزىلگەن «قازىرگى زامان ءسوز ەنەرگياسى» ەۋرازيالىق ادەبي فورۋمعا شاقىرىلعان ەدىك. بۇل رەتكى شارا كسرو تۇسىندا 1973 جىلى الماتى قالاسىندا ۇيىمداستىرىلعان دەيدى. ارادا 45 جىل وتكەننەن كەيىنگى حالىقارالىق ادەبي باسقوسۋدى قر مادەنيەت سپورت مينيسترلىگى قولداۋىمەن جۋىق شامادا جاڭارعان قازاقستان جازۋشىلار وداعى قايتا جاڭعىرتقان. مەجەسى – قازاق ادەبيەتىن الەمگە ۇسىنۋ، ۇرانى – رۋحاني جاڭعىرۋ.

تاۋەلسىزدىك تۇعىرىنا قونعان ەلدىڭ بۇگىنگى داۋرەنىن كۇللى عالامعا پاش ەتۋ. بۇعان قىتاي، رەسەي، موڭعوليا، قىرعىز، وزبەك، يران، ازەربايجان، مولداۆ،ۋكراينا وكىلدەرى توبىمەن جەتكەن. دىردۋدان تىس – رۋحاني ءساتتى جيىن.

ەۋرازيا قۇرلىعىنان تۋركيا، المانيا، قىپشاقيا، پولشا، بولگاريا تسس. ەلدەرى “قىزۋ قولداپ” ءوز جازارماندارىن جولداعان. ەلوردانىڭ كۇزگى اسپانى وسىلايشا ءبىر ساتكە ۇلى ادەبيەتپەن تۇرەن كوتەردى. حوش. ءار تىلدەگى اقىن، جازۋشىلاردىڭ جىلى جۇزدەسۋلەرى ءوز ادىنا ءبىر اڭگىمە. بۇل جولعى ايتار ءسوزىمىزدىڭ جۇلگەسى بولەك. سونىمەن سوڭعى كەزدە بۇتكىل عالامدىق تۇرعىدا وزەكتى ساراپقا ايلانعان شىڭعىس قاعان تاريحىنا قاتىستى پىكىرتالاستار ءوربىپ جاتقانىنان حابارلارعا از – كەم كىدىرەيىك. ارينە بۇل ساۋال ايۋردى دا مازالايتىنىن ىشتەي سەزەتىن ەدىك. ول، «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» (مقش) تالداپ ەرەسەن ءبىر توسىن ءارى تۇتقيىلدان ساراپتاما ۇسىنعان تۇلعا.مقش-گە دەگەن تىڭ كوزقاراس، اتالى زەرتتەۋ جاساپ ء“تاڭىر نامە” (2016) كىتابىن جاريا ەتكەلى كوپ بولماعان.

زامانا كلاسسيگى مۇحتار ماعاۋين شىڭعىس قاعان تاريحىنا قاتىستى ءتورت تومدىق ەڭبەگىن جاريا ەتكەن تۇس قىزىقتى ارينە! الەۋمەتتىك جەلىلەردە وسىناۋ تاريح توڭىرەگىندە داۋ – داماي كوپ. وسىعان سايكەس ۇلى قاعاننىڭ تۇڭعىشى جوشىنىڭ باسىنا بارۋعا ءبىرسىپىرالارى ۇمىتتەنەتىن سەكىلدى. بۇرىندارى ءساتى تۇسپەگەن، ءساتى تۇسكەندەردە نيەت بولماعان. ءبىز دە سوناۋ 1990 جىلدارى موڭعولدىڭ «نيام گاريگ» گازەتىنە جوشى تۋرالى جازىپپىز. تالانتتى، مىنەزدى اقىن جۇكەل قامايدىڭ جوشى قاعان دەسە، وسپان باتىر دەسە دەلەبەسى قوزىپ وقي جونەلەتىن كەرەمەت ءبىر ەرمەن ءيىستى ولەڭدەرى دە ەسىمدە.

جەر شالعاي، اۋىل الىس تسس. سەبەپتەر بار. كەشىككەنبىز. قانداي جاعداي قالاي بولسا دا ءبىز وسى جولى جوشىعا بارىپ قايتۋدى جوسپارلادىق… ويىمىزدى اۋەلگىدە تۇركى تانۋشى، تاريحشى قارجاۋباي سارتقوجاعا، بەلگىلى پۋبليتسيست، حالىقارالىق ءجۋرناليزمنىڭ ورەلى، شۇرىپپەلى بەرەندى مامانى (magic bullet theory) دوسىم قۋاندىق شاماقايعا، ايگىلى اقىن باۋىرىم داۋلەتكەرەي كاپۇلى ايتىپ، اقىلداسىپ ماقۇلداسىپ كوردىك.ۇلىقبەك ەسداۋلەت اعاعا ايتتىق، مۇرسات، قولداۋ كۇتتىك. ۇلىاعا بىردەن قۇپتادى.

ءبىزدى دە قاس قاباعىمىزدان وقىسا كەرەك، الشىنى وڭىنان ءيىردى. «ساباقتى ينە ساتىمەن…» ات-كولىك قامدالدى.

جولباسشىمىز – قازاقستان جازۋشىلار وداعى قاراعاندى وبىلىستىق فيليالىنىڭ جەتەكشىسى بەلگىلى اقىن سەرىك بولاتۇلى ساعىنتاي. ساعىنتاي حاس اقىن – «ء…ومىردى وزىڭمەنەن بىرگە ءسۇرىپ، قارا جول شۇبالادى تۇنگە ءسىڭىپ…» ەرىكسىز سەلت ەتەسىڭ؟! ماعجاننىڭ سۇگىرەتى سەكىلدى كەيپى بار، ولەڭ-ءۇنى دە ۇقساس. ماعان سىيلاعان كىتابىنداعى «جارتى قاپ كىتاپ» اڭگىمەسى دە ويلاندىرادى. جيناق – «قارعا» دەپ اتالىپتى!!! امەريكانىڭ اللەن تەيت (John Orley Allen Tate-1899-1979) ەسىمدى اقىنىنىڭ بوياۋىنداي كۇڭگىر ءۇندى كۇگىرت رەڭدەر.

كولىك قۇلاعىندا جەكسەن ءابدىراحمان. قاراعاندىدان تاڭ بوزىمەن تورعاي شىرىلداعاندا اتتاندىق. سارىدە دالانى بوز تۇمان جاپقان. الدىمىزدا شامامەن بەس ءجۇز شاقىرىمعا جۋىق جول. ارمان،ساعىنىش بولعان ۇلى دالا، شەكسىز تۇزەم.وڭتۇستىك باتىسقا قارايعى كوسىلگەن تاس جولمەن ۇشتىرتىپ كەلەمىز. نۇرا وزەنى قىلاڭ بەرىپ اعارىپ اتقان تاڭ نۇرىمەن بۇلكىلدەپ اعىپ جاتىر. انە، مىنە دەگەنشە شەرۋباي وتكەلىنە دە جەتتىك. جەكسەن جىگىت اعاسى ەكەن، قاتتى ىسىلعان تياناقتى ىسكەر.

قۇددى بىزگە جولعا ارنايى ازىرلەنگەن ەنتسيكولپەديالىق ءتىرى انىقتامالىق، دالالىق دانا اتقوسشى، تۇزەمدىك وراتور! ول، «ديپلومسىز –اكادەميك، كىتاپسىز – جازۋشى…» ەكەن. كەزىندە وسىنداي (ات تەرگەۋدى) اتاقتى قازاق اۋىزشا تاريحىنىڭ بىلگىرى اقسەلەۋ سەيدىمبەك بەرسە كەرەك.

مىنەكي ۇلى دالا بويىندا جاقسى سارىسۋ، جامان سارىسۋ وزەنى ماڭىنداعى ەسەن،تالدى، بايقاسا، ماناقا سەكىلدى ءىرىلى – ۇساقتى وزەن – سۋلاردى ىلەستىرىپ اعىپ جاتىر. سارىسۋ اتاسۋمەن استاسىپ تۇيەمويناققا دەيىن كەلىپ مۇلدەم قياستاپ بەتپاقتى قىنارلاپ بارىپ شيەلىمەن سىردارياعا قۇيادى ەكەن. الىستا – اتاسۋ. «اتاسۋ» كەن بايىتۋ ءوندىرىسى دە كورىنەر… الەمدە الدىڭعى وندىقتا. تمد-دا ۇشتىكتەن تۇسپەيتىن مارگانەتستەن شامامەن 10-15 ملن توننا قورى بار، ءتىپتى تەمىر رۋداسىنىڭ قورى 20 ملرد سانالاتىن كيەلى اتاسۋ!

ويپىراي، ماڭعازدانا بارىپ ءبىر شەتىن مۇنارعا سىڭىرگەن ايگىلى ءيمانجۇسىپتىڭ (قۇتپانۇلى) جىرىنا «بۇعىلى-تاعىلى» دەپ ارقاۋ بولعان بۇعىلى، تاعىلى، جانە كەربەز ءسۇمبىل، قوتىرتاۋ سىلەمدەرى قانداي عاجاپ! سوناۋ ءبىر كورىنگەن قوڭىر تاۋدى تەكتۇرماس بيىگى دەپ اتايدى ەكەن. مىنەزدى، قۇبىلمالى تابيعاتى الاقۇيىن جىقپىلدى قويناۋ. ءبىر شەتىندە كۇن شۋاق، ەكىنشى شەتىندە اقتۇتەك بوران بولا قالسا قالىپتى جاعداي دەڭىز. بۇعىلىنىڭ اتاقتى اقويى. اقويدىڭ قويىنى تولعان كەن، سودان ماگنيتتىك ءورىسى كوپ دەيدى. بۇل جەردەن ۇيالى تەلەفونمەن سويلەسۋ قيامەت. قايران قايماقتى ءوڭىر كەزىندە كسرو تۇسىندا قۋعىنداعى قايمانالاردى قامايتىن زاھارلى زىندان، تىكەندى تۇرمە كارلاكتىڭ شارۋاشىلىعى بولعان ۇيىق. اقويدان كەيىن ەڭسەلى باتىق اۋىلىنىڭ ادىرلارى كورىنەدى. جاڭارقانىڭ جازيرالى وڭىرىنە ىلىككەندە ساكەننىڭ ءانى اۋەلەپ كەلىپ قۇلاققا شالىنعانداي. قۇدىرەت!

مىناۋ وڭ جاقتا اتاسۋ مەن سارىسۋعا تاياۋ تاياق تاستامدا ساكەننىڭ كەرۇيىعى يماناق تاۋى ء(ماسسيۆى) بىزبەن ىلەسىپ كەلەدى! جەكسەن الاششىل. ساكەنگە ءبىر سوعىپ ەدى توقتاي قويمادى. تۇرسىنبەك كاكىش حاكىم اتام ايتقان مەمۋارلاردىڭ باسىنان ءتۇسىپ تۇگەندەپ بارىپ اياعىنان بىراق قايىرادى.

سول جاعىمىزدا باعزى اقدالا، الىستا ەشكىولمەس، وقشاۋلاۋ بولاتتاۋ، بۇيىرعىندى اقتاۋ، اقباستاۋ، قىزىلتاۋ، ورتاۋ.

ۋا، دەيسىڭ! كولدەنەڭ تۇستىكتە كونەكتاۋ (كون يەك) ەكى جارىلا اققان ەسكى كوڭ، جاڭا كوڭ وزەندەرى. وسى كونە كونەكتىڭ كەڭ ەتەگىن باسىپ جوشىنىڭ قىزى، حانىشايىمى جۇبەين اۋليە انانىڭ كەسەنەسى تۇر. ءبىز بارار كەڭگىردىڭ وتىندە ەكىنشى قىزى اجارلى پاتشايىمى بۇلعىن ەنەنىڭ كەسەنەسى تاعى بار. اۋليە نارباقتا تۇياق شەشەننىڭ كەسەنەسى تسس. كوپ كونەنىڭ كەڭ ورتاسى. ماڭ دالانىڭ شەتىندە ماڭعاز ماناقا سۇلاپ جاتىر.

قورعاجىڭ وكپە تۇسى تەڭىز، ءسال ارىرەكتە الپامىس ەپوستىق جىرىنداعى گۇبارشىن – بارشىن مەكەنى. قۇلداي اققان قۇدايمەندە ءبيدىڭ ەسىمىن ەگەلەگەن ەن قويناۋلى كودەلى وزەن بويىن كوبەلەپ سان مىڭعىرعان جەلقۇيرىق جىلقىلار. جىلقى اۋناعان تۇكتى ءورىس تەبىنى. ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ “قاھارىنداعى” قارامەندە قوڭىرقۇلجانىڭ قارا مەكەنى. جەرۇيىق!

جاڭارقادان وتە قاراۋىلتوبەنىڭ باسىنا ورنالاسقان قازاقتىڭ ءاز ءھام ۇلى تۇلعاسى اقسەلەۋ سەيدىمبەك اعانىڭ جاڭا قورعانى تۇر. «و، توبا!!!» سەيدىمبەك اتانىڭ قاراشاڭىراعىنا ءتۇسىپ، كەمەڭگەر اقسەلەۋ سلانۇلى رۋحىنا زيارات، ءمىناجات جاسادىق!

اۋىلدا ءشوپ – شالاڭ كۇزگى قاربالاس شاق. دالانىڭ جۋسان اڭقىعان پىشەنىن جيناعان قاۋرىت، قۇر سەمىز مەزگىلى.

جەزقازعانعا دا كەلىپ جەتتىك. مىنەكي الەمگە “قازاقمىس” اتىمەن تانىلعان كورپوراتسيا شامامەن جىلىنا 500-600 مىڭ توننا مىس كاتود ءونىمىن ەكسپورتقا بەرەتىن ورىن. ءوندىرىس مۇرجاسى بۋداقتاي باستادى! جەزدى مەن جامانايباتتىڭ 20 ملن تونناعا جۋىق مىس قورى تۇگەل، ۆولفرام كەنى شوككەن ميداي دالا نەتكەن باي!

جەزدىنىڭ مىسى جەرجۇزىندە تەرمويادرو جانە ەلەكتروزاتقا قات ءونىم. بورتە-وزەننىڭ ء(ۇجىڭ) توركىنىمەن اتالاتىن كەڭ قوڭىراتتا التىن مەن كۇمىس كەنى تولىپ جاتىر! كەزىندە ماسكەۋ بيلەپ تۇرعان كۇلگىن سورلى كەزدە قازاقتىڭ ءتۇستى مەتالدارىنىڭ تۇگەلى، مىستىڭ ۇشتەن ءبىرى، قورعاسىننىڭ تورتتەن ءۇشى، مىرىشتىڭ تەڭ جارتىسى بۇتكىل رەسەيدىڭ قالتاسىنا توعىتىلاتىن.

اۋىلباسى قارت ابىزىم مۇزاراف اقانۇلى اعانىڭ شاڭىراعىندا اس مازىرىنە باعىندىق. ساتباەۆتىڭ رۋحى سىڭگەن اعا سەكسەننىڭ سەڭگىرىندە.وتە سەرگەك. بايبىشەسى شابال بەيسەنقىزى اعارتۋ سالاسىنىڭ ارداگەرى، قىرىق ءۇش جىل ۇستاز، وتىز جىل مەكتەپ حاكىمى بولعان. قازىر – شۇكىرلى، ەسەنتۇگەل ءاجىمدى اجەتاي، مەيىرىمدى وتاناسى. قازاقتىڭ دارقاندىعى مەن مەيمانا كەمەڭگەرلىگىن وسى ارادا كورسەتتى اجەمىز. بيداي اڭقىعان قوڭىر نان، قايماق قاتقان كۇرەڭ ءشاي. اتشاپتىرىم داستارحان. ءبىر ساعىنىش! اجەم ەسىمە ورالدى! ايۋر دوسىم بەك ۇستامدى، الايدا وسىنشاما قۇرمەتكە اڭ – تاڭ. حوش كوردىك!

ءبىزدى قارسى الۋعا كەلگەن تولەگەن نۇرماعانبەتۇلى عالىم، «جەزقازعانسيرەكمەتالل» كاسىپورىندى باسقارعان. مەندەلەەۆ كەستەسىنىڭ 55-ءى سيرەكمەتالعا تيەسەلى بولسا سونى جاتقا بىلەتىن سيرەك مامان.

ول، بۇگىندەرى «قازاقتىڭ كەتبۇقاسى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى، ۇلتجاندى سەركەسى، سەرت سىندى اعا.ءسوزى شىمىر، ويى ۇستامدى ابىز. جەزدى مىسىنىڭ قۇرامىندا بولاتىن وسمي سەكىلدى سيرەك كەزدەسەر جىگىتاعاسى. ء(وسميدىڭ 1 گرامى عالامدىق نارىقتا 30 دوللار!) جەزدىدە بۇنداي ەلەمەنتتەر جەتەدى. جەر قىرتىسىن ءتۇرتىپ قالساڭ ءتۇرلى ءتۇستى اسىلدار جامىراپ شىعا كەلەدى.

سونىمەن بىرگە قجو جەزقازعان ايماقتىق فيليالىنىڭ توراعاسى، «ۇلىتاۋ جانە ۇلت» جۋرنالىنىڭ ديرەكتورى، اقىن، جۋرناليست باتىربەك تىنىشبايۇلى، «ۇلىتاۋ جانە ۇلت» جۋرنالىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى، «ءتىلتانۋ» ورتالىعىنىڭ توراعاسى اقىن، عالىم، اۋدارماشى عازيز ەلەۋسىزبايۇلى. عازيز اقىن; «…مەنىڭ جانىم – قايشىلىقتار الاڭى، مەنىڭ جانىم – تۇسىنىكسىز باسقاعا…» دەپ جىر جازادى، ءھام «اقىن مەن اجال» پەساسىن ساحنالاعان دراماتۋرگ. ساتباەۆ قالاسىنىڭ باس دارىگەرى جومارت مۇزارافۇلى ناعىز اقىن جاندى، بىلىكتى ازامات.

- «ءبىز – حانىن قادىرلەپ،ءبيىن باعالاعان حالىقپىز…» – دەپ اتالى باتاگوي الاۋلى لەپەسىمەن مۇزاراف اعا باتا بەردى. بۇرىنعى ەتەنە تانىستارداي ديدارعايىپ جۇزدەسۋ وسىلاي باستالدى. ءمازىر باسىنداعى كەڭەس – دوڭەستەگى مازار باسىندا جالعاسسىن دەدىك!

ءيا، شىڭعىس قاعان حاقىنداعى ارقيلى اڭگىمەلەر ءوربىپ، باسىلار ەمەس. شىنىندا دۇنيە تاريحىنىڭ ءبىر ءىرى بولىگى شىڭعىس قاعانعا تيەسەلى بولسا سونىڭ بەلگىلى كەزەڭى وتكەن جەرى قازاقتىڭ ۇلى دالاسى. «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» باعزى بايىرعىدان جاڭا موڭعول تىلىنە بەيىمدەگەن تسەندين دامدينسۇرەن قاعاننىڭ ەسىمىن «چينگگيس» دەپ جازادى. كوپتەگەن عالىمدار ونى – «تەڭىز» سوزىمەن دە شەندەستىرەدى؟! بۇل دا جاڭساق ۇعىم بولۋى مۇمكىن.بىلمەيمىن!

قاعان 1162 جىلقى جىلى كوكەكتىڭ 16-سى كۇنى تاڭعا جۋىق ومىرگە كەلدى دەيتىن قيسىندى قىزىقتى مالىمەتتەر دە كەزدەسەدى! تاريحشى ش.ناتساگدورج – «…تەمۋجين ءىىى ءۇش مۇشەلدىك سۋ تۇلپار جىلى جازدىڭ العاشقى ايىندا، ەۋروپا جىل ساناۋىنىڭ 1162 جىلى كوكەكتىڭ 16-سى اي توعايعان كۇنى تۋدى…» دەپ جازدى.

قالايدا ىشتەگى ءبىر جاسىن ەسەپكە العاندا 1163 جىل ءھام قارا قوي جىلى ەكى جاستا دەپ سانايتىندار بار. ەسىمى تەمۋجين («تە…» ءتۇبىرى – «شىڭ» ماعىنىلى – رس). شەشەسى – ولقۇن تايپاسىنان وەلۇن ەنە 19 جاستا، اكەسى ەس-ۋكەي 25 جاسار. ەسۇكەيدىڭ كىندىگىنەن 6 ۇل 1 قىز تۋدى دەلىنەدى.تەمۋجيننىڭ ءىنىسى بەك بەلگۋ-تەي، حاسار (قاساعا) 1164 جىلى كوكشە مەشىندە، حاچيۋن (قاشاعا) 1166 جىلى قىزىل يتتە تۋدى. ال، تەمۋكە (تەمىركە). (تەمۋكە وتشى كەنجە).تەمۋلەن (تەمىرلەن) قۇبا (قىز).

سەگىز جاستاعى تەمۋجينگە اكەسى قوڭىرات ءدوي شەشەننىڭ قىزى بورتە-وزەندى ء(ۇجىڭ ) ايتتىرادى. قۇدادان قايتار جولدا ەسۇكەي 1170 جىلى تاتارلار قولىنان ۋ ءىشىپ قازا تاپتى. (ۆانچينبالىن ينجانناشي «كوك شەجىرە»1991ج), پەن دايا سيۋي ءتيننىڭ «قارا تاتارلار شەجىرەسى (حەيدا شيليۋە)» جازبالارىندا تاتاردى قىتايشا -«دادان» دەپ كەلتىرەدى.(حەرەەد جامسرانگين باياساح «موڭعول تاريحناماسىنا قاتىستى ەكى ءتۇرلى كونە دەرەك» ۋلاانبااتار، 2006. 410 ب.)

سوناۋ 1177 جىلى قىزعىلت تاۋىق جىلى تەمۋجين 17 جاسقا تولدى.1178 سارى يت جىلى بورتە-وزەنگە ۇرىن بارىپ ءتۇتىن تۇتەتىپ،شاڭىراق كوتەردى. وسى جىلى كەرەيتتىڭ (حە ۆان – اسقاق ۋاڭ – رس) ۋاڭ قاعانى تۇعىرىلدىڭ يىعىنا قارا بۇلعىن تەرىسىنەن تىككەن جارعاقتى (مقش – دە جارحاگ دەپ اتايدى – رس) جاپتى. ۋاڭ قاعان تەمۋجيننىڭ وكىل اكەسى بولعان.

تەمۋجين 1179 جىلى سارى دوڭىزدا 18 جاسقا كەلگەندە اكەسىن ولتىرگەن قاراقشى دادان قانقۇيلىدان ءوشىن الىپ، جەڭىسپەن ورالعاندا جوشى (شوشى) تۋدى. تەمۋجيننىڭ دالا تەكتىلەرىن ءوز ماڭىنا توپتاستىرا باستاعان جىلى بولسا وسى اق سيىر ءھام 1181 جىل. سوڭىرا يراندا ءوز-تەمىر، قازان حان (1271- 1304)-نىڭ تۇسىندا راشيد اد- ءديننىڭ (1247-1318) دەرەكتەرى بويىنشا – مەركىت تايپاسىنا قولدى بولعان بورتەنى كەرەيتتىڭ ۋاڭ حانى قۇتقارىپ قالعانى تۋرالى اڭىز بار. وسى جولدا كەلە جاتقاندا ەن دالادا جوشى دۇنيەگە كەلەدى. (راشيد اد – دين ءى توم، ءى كىتاپ 98 بب.)

قارا بارىس جىلى 1182 جىلى 21 جاسار تەمۋجيننىڭ ەكىنشى بالاسى شاعا-تاي ومىرگە كەلدى. سوڭىنان 1186 جىل ءھام قىزىل يتتە وگە-تەي تۋدى. (وگە – جوعارى، بيىك دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى – ر.س) كونە تۇركى سوزدىگىندە «تاي»، «تەي» جالعاۋ، شىلاۋلارى ايتەۋىر تەگىن بەرىلمەسە كەرەك. مىسالى، «تاي بەگى – قاراۋىلباسى»، «تاي بىلگە – سالىقشى» تسس. («درەۆنەتيۋركسكي سلوۆار» لەنينگراد، 527 س. 1969 گ.)

سارىجاعال تاۋىق جىلى تەمۋجين 28 جاسىندا بۇتكىل موڭعولدىڭ حان تاعىنا وتىرىپ چينگگيس (تە…) دەگەن ايبارلى اتاق الىپ، ۇلى قۇتقارۋشى قاعان مۇراتىنا جەتتى.

ۋاقىت سىرعىپ وتكەن 7-ءشى جىلدا قاعاننىڭ 32 جاسىندا بورتە-وزەن ءتورتىنشى ۇلى تولىايعا بوساندى. بۇل 1193 جىل ءھام قارا تىشقان جىلى. اي – ايناداي تولعاندا تۋعان ۇلعا – «تولىاي» دەگەن ەسىم بۇيىرىلادى. (بۇل مەنىڭ تاريحتى «بۇگىنشىلەگەن» قيالىم ەمەس، شۇقشيا تەكتەلگەن تۇلعالاردىڭ تۇجىرىمداردىڭ ءبىرى.موڭعول اڭىزىندا 33 جاستى تولىسقان مۇشەلدىك (موچلوگ) جاسقا تەڭەيدى. موڭعولدار اينانى دا تول دەپ اتايدى). كوپتەگەن عالىمدار وسى جەتى جىلدا شىڭعىس قاعاننىڭ ءبىر نەشە قىزدارى ومىرگە كەلدى دەپ تۇجىرىمداۋعا قۇشتار.سولاي دا بولار!

تاريحشى باابار; شىڭعىس قاعاندا 4 ۇل، 5 قىز بولدى دەپ قاعاننىڭ ايەلدەرىنىڭ سانى 500-گە جۋىق ەدى دەيدى. قاعاننىڭ كىشى حانىمى قۇلاننان تۋعان كۇشىلىك حان.

شىڭعىس قاعان 1219-1224 جىلدارى قازاق دالاسىن جاۋلاپ الدى.جوشى بۇل كەزدە 39 جاستا بولسا كەرەك. قازاق دالاسىنداعى قىپشاقتار شىعىس ەۋروپاعا قاراي جوڭكىلىپ كوشە باستاعان تۇستا – ەرتىستەن ەسىل ارىدە ءسىرداريا، ارال تەڭىزى مەن كاسپيگە دەيىنگى ۇلى الاپ، ىلە،ءتاڭىرتاۋىنا قاراي سوزىلعان التىن وردا، شاعاتاي ۇلىسىنا قاراعان ايماقتىڭ بەل ومىرىتقاسى وسى – جەزدى، ۇلىتاۋ ءوڭىرى. ەرتىس ءدارياسىنان ورال تاۋلارىنا دەيىنگى اۋماق جوشىعا مۇرا بولعان. جوشى قاعان 1227 جىلى 48 جاسىندا، 65-كە كەلگەن اكەسى شىڭعىس قاعاننان بۇرىنىراق ەكەۋى دە دۇنيەدەن كوشىپتى.

جوشىنىڭ كۇمبەزى – جەزدىدەگى ەڭ كونە ساۋلەت. جەزقازعان قالاسىنان 45 شاقىرىمدا قاراكەڭگىر وزەننىنىڭ جاعاسىنا ورنالاسقان. جوشى ولگەننەن كەيىن ءبىر جىلدان كەيىن تۇرعىزىلعان بولۋى مۇمكىن. كۇمبەزدىڭ ىرگەسىن اۋەلى قازعان گەورگي گەراسيموۆيچ گەراسيموۆ ەسىمدى عالىم ءوزىنىڭ («پاياتنيكي ارحيتەحتۋرى دولينى رەكي كارا – كەنگير ۆ تسەنترالنوم كازاحستانە.1957 گ. 59 س.») ەڭبەگىندە ءبىرشاما تىڭعىلىقتى تاڭبالاعان.

جوشى كۇمبەزىن قازاق مەملەكەتى قورعاۋعا العان. كەرەمەت. كەسەنەنىڭ ارتىندا حان سارايىنىڭ قالعان التىن قۇنداقتى ورىنى دا قورشاۋلى. دۇنيە تاريحىندا شىڭعىس قاعانعا قاتىستى ەڭ انىق تاريحي ۇستىندار وسى ولكەدە عانا ساقتالعان.ال ەندىشە!؟ ەندى بۇنى الەمدىك ساناتقا جەتكىزۋدىڭ جولى عانا قاراستىرىلسا. كەسەنەنىڭ قابىرعاسى كۇيدىرىلگەن نارتتاي قىزىل كىرپىشتەن قالانعان. حاسبەتىنىڭ جولاقتى بەدەرى كەزىندە اقىقپەن ايشىقتالسا كەرەك قازىر ورنى عانا قالعان، توبەسىندەگى قىشتان كومكەرىلگەن جاسىل كۇمبەزى جايناپ تۇر. كەزىندە كۇمبەزدىڭ توبەتاجىن (گانجير) ورىستىڭ اسكەرلەرى اتىپ تۇسىرسە كەرەك.

التى قادام ارشىن جەبە جەتەر ارادا – دومباۋىل، قارسى بەتتەگى قىرقادا – الاشا حان مازارىن تۇگەل ارالادىق. قازاقتىڭ التىندى بايتاعى تالاي تاريحتى قوينىنا تىعىپ ءۇنسىز جاتىر.

جەزدى ءوڭىرى كەلەشەكتە الەمدى تاڭقالدىراتىن وزگەشە تەحنولوگيالىق وندىرىستەردىڭ ورتالىعى بولاتىن مۇمكىندىككە يە. تەمىر قورى جاعىنان قازاقستان اقش-تىن سوڭىنا قالدىرىپ كەتەرىن دونالد جون ترامپ ەرتە سەزگەن سەكىلدى! قالايدا قازاقتىڭ گەوستراتەگياسى الەم نازارىن تارتتى. مۇنداعى باستى ماسەلە – جول!

جەزدى – استانا – اقتاۋ –كاسپيگە دەيىن ەڭ قارقىندى سۋپەر بولات جولى دا سالىنار. مۇمكىن 500 شاقىرىم/ساع-تتىق قارقىنعا جەتىپ بارار-دى. ارمان ورىندالسىن!

فرانتسيانىڭ – «ليون سەنت ەكزيۋپەريى»، ۇلىبريتانيانىڭ – «ستارتفوردى» (179,6 شاقىرىم/ساع). ولار دا قيالداعان.

جاپونيانىڭ وسوكو – توكيو جۇيرىك جولى 1964 جىلى توسەلگەن. قازىر باسقاسىن سالۋدا ولار. يسپانيا، تايۆان قارقىندى جولدارى دا ايگىلى. مۇنداعى عانا شانحايدا 430 شاقىرىم/ساع جول سالىندى ەمەس پە. بەيجىڭ – نانجىنارالىق ءبىر مىڭ كيلومەتردى 280 شاقىرىم/ساع قارقىنمەن 219 مينۋت جۇگىرىپ وتەتىنەتىن تەمىر جول ومىرگە كەلدى. جەرەمي ءحارتيللدىڭ (Jeremy Hartill) زەرتتەۋى بويىنشا ازىرگە الەمدىك قارقىن 160 شاقىرىم/ساع!!! سارىارقاعا وسى باق بۇيىرعاي!

قۇدىرەتتى قازاقتىڭ ۇلى دالاسىمەن قايتا اڭىراتىپ كەلەمىز. بايلىقتىڭ التىن ۇيىعى جەزدى! وسى يگىلىكتەردى قازاق ەلى تەك قانا قاراتاۋدىڭ قوينىندا جاتقان ءفوسفوريتىنىڭ قۇنىمەن عانا الا سالۋعا بولادى ەكەن – اۋ! قازاق دالاسىندا ءفوسفوريتتىڭ مولشەرلى قورى 2 ملرد تونناعا جەتىپ جىعىلادى. تاياۋ مەزەت، ءساتتى كەزدە عانا تەك ماقتا، كۇرىش پەن بيدايدى عانا ەكسپورتقا قاراتا بەيىمدەي جونەلسە بۇل قازاق – بۇتكىل ەۋرازيانىڭ ءبىرشاما ەلدەرىن شىڭعىس قاعانداي باعىندىرا الادى.

سۇلۋسۋدان (وزەن) ءنار تاتتىق. سەرىك ساعىنتاي ولەڭ وقىدى. سىڭعىر نازىم ءبىر كەلكى! جەكسەن جىلقى تۋرالى اڭىزدارعا تۇسكەن! وي، جەكسەن امبەباپ!

توقان-تەمىردەن ەسىم حانعا دەيىنگى ون ءتورت، ەسىمنەن جاڭگىر سامەكە، ابىلمامبەتكە ۇلاسقان التى، ءاز-تاۋكە، ابىلايدان قاسىم، كەنەسارىعا دەيىنگى التى ساندى التىن تاق ەگەلەرىنىڭ قاعان باباسى – جوشى جاساسىن!

موڭعوليا،

2018 قازاننىڭ 1-3 جاڭاسى