اۋەلى، قۇلاعى تىڭ، ۇرانى كۇن، شىراعى مىڭ وقىرمان، ءسىز ءوز شەجىرەڭىزدى كىشى رۋىڭىزدان باستاپ تاراتساڭىز دا، ۇلكەن رۋدان تاراتساڭىز دا، ارعى ۇلكەن ۇلىستان تاراتساڭىز دا ۇزاسا 15-25 اتانىڭ اراسىندا بولادى. ولاي ەسەپتەي بەرەتىن بولساڭىز كەرەي دە، نايمان دا، البان دا بىرنەشە عاسىر بۇرىن عانا ءومىر سۇرگەن تۇلعا بولىپ قالادى دا، مىڭ جىل بۇرىن تاريحتا اتى اتالاتىن وسى تايپالاردىڭ تاريحىمەن قايشى كەلەدى. مۇنىڭ سەبەبى مىناۋ. ءسىزدىڭ ۇلىسىڭىزدىڭ، رۋىڭىزدىڭ تاريحى كەمىندە مىڭ جىلدى قۇرايدى دا، رۋ شەجىرەڭىزدىڭ ەڭ باسىنداعى بىرنەشە ادام مىڭ جىل بۇرىنعى ادامدار. وسى ۇمىتىلماس بىرنەشە تۇركىشە بايىرعى بابانىڭ ەسىمىنە كەيىنگى عاسىرلارداعى ارابشالانعان ەسىمدەگى اتالار ەسىمى جالعانادى. ارقاشان رۋ اتاۋلارى ەڭ ەسكى جانە ۇمىتىلمايدى. ەڭ ەسكى بىرنەشە ەسىم عانا ساقتالىپ، ودان كەيىنگى اتالار ۇمىتىلىپ، جاڭا اتالار ءتىزىمى سول ۇمىتىلماس ەسىمدەرگە جالعانىپ وتىرعان. سوندىقتان، ەجەلگى تاريحتا اتالعان اتالارىڭىزدىڭ ەسىمىن بىرنەشە عاسىر بۇرىنعى ادام دەپ جاڭىلىس تۋدىرماۋلارىڭىز كەرەك. مىسالى، شەرۋشى، قاراقاس اتاۋلارى، ولاردان ءوربيتىن شاپپاس، ودىراي، بايىم، قوسىم اتاۋلارى دا تىم ەسكى. ال، وعان كەيىنگى قازاق حاندىعىنىڭ ورتا تۇسىنداعى انالاردىڭ ەسىمى تىكەلەي جالعانعان. وتكەندە، مولقى تۋرالى ماقالامىزدا وسىنداي جاڭساق ويعا بەرىلۋ، مولقىنى بىرەر عاسىر بۇرىنعى ادام رەتىندە قارايتىن قاتەلىكتەر ءجۇز بەردى.

ەندەشە، يتەلىنىڭ تۇرپان مەن جەمسارىداعى تاريحى تۋرالى كەڭىنەن ءسوز وربىتەمىز.

742(744)-848 جىلدار اراسىندا ءومىر سۇرگەن حۇيح قاعاناتىندا كوشپەندى رۋلاردىڭ وڭ قاناتى حۇيح دەپ اتالسا، سول قاناتى قارلىق دەپ اتالعان. قارلىقتار مولقى، شىڭگىل(شىگىل، شىعىل، شىبىل), تاشلىق دەگەن ءۇش بەلىمنەن تۇرعان. حۇيح قاعاناتى تاريحتا حۇيح، حۇيعىر، ۇيعىر دەگەن اتاۋلارمەن دە اتالادى. حۇيح دەگەن ءسوز كوك دەگەن ءسوزدىڭ جۋاندىقپەن دىبىستالعان نۇسقاسى. حۇيح قاعاناتى ىدىراعاننان كەيىن ءبىر ءبولىم حۇيح تايپالارى اباق ۇلىسىنان شىققان ەسەن دەگەن كوسەمنىڭ باستاۋىمەن تۇرپان مەن بوعداعا شوعىرلانىپ، كۇيىك قاعاناتىن قۇرادى. كۇيىك دەگەن اتاۋ دا حۇيح اتاۋىنىڭ زاڭدى جالعاسى بولاتىن، كوك دەگەن ماعىنانى بەرەتىن ەدى. كوك اتاۋى كوشپەندىلەر تانىمىندا اقشىل، بوزعىلت ءتۇستى بىلدىرگەن.

كوك اتاۋىن وعان دەيىن دە 552-603 جىلدار اراسىندا ءومىر سۇرگەن «كيۋك تۇرىك(كوك تۇرىك)» قاعاناتى ءوز اتاۋى رەتىندە قولدانعان ەدى. عۇن زامانىنان بەرى كوك ۇعىمىنىڭ سان تۇرلەنىپ ءساتتى جالعاسىپ كەلە جاتقانىن بايقايمىز. كۋنگ – عۇن. كوكتۇرىك – كوك. حۋيح، حۇيحۋ، قۇيعىر، ۇيعىر – كوك، كيۋك. كۇيىك – كوك.

يتەلى رۋىنىڭ يتەلى اتانباي تۇرعان كەزدەگى ەسكى اتاۋى – كوكبۇلاق. مۇنى يتەلى شەجىرەسى راستايدى. بۇل اتاۋ كۇيىك قاعاناتىن حۇيح قاعاناتىنىڭ نەگىزىن قالاعان كوك(كۇيىك، حۇيح) تايپاسى مەن سول قانات حۇيحتاردىڭ باستى تايپاسى مولع(بولع) تايپاسىنىڭ بىرىككەن اتاۋىنان تۇرادى. بۇل اتاۋدى حۇيحتىڭ( كوكتىڭ، كۇيىكتىڭ) بولع(مولع، بۇلاق) تايپاسى دەپ تە تۇسىنۋگە بولادى. قالاي دەگەندە دە ول كەزدەگى بولع(مولع) تايپاسىنىڭ ۇعىمى وتە كەڭ بولاتىن. يتەلىنىڭ تىنىبەك تاراۋىنىڭ اقمالاي دەپ تە ايتىلۋى مولعتىڭ مولي بولىپ دىبىستالعان نۇسقاسىنىڭ مالاي بولىپ وزگەرگەن ءتۇرى دەۋگە بولادى. حۇيح قاعاناتى ىدىراعاننان كەيىن 13 جىل ۋاقىت وتكەندە، 861 جىلى كۇيىك قاعاناتى قۇرىلدى. قاعاناتتىڭ قۇرۋشىسى اباق-ەسەن دەگەن ادام بۋگىنگى يتەلى شەجىرەسىندە ەسەنباقتى دەپ ساقتالعان. اباق تايپاسىنىڭ اتاۋى رەتىندە ەسكى ۋاقىتتا باق، بوع دەگەن اتاۋلار قاتار جۇرگەن. قاعاناتتى سىرتتاعى ەلدەر توعىس ەلى دەپ اتادى. ال، قاعاناتتىڭ كۇيىك دەپ اتالىپ كەتۋىنە مەملەكەت استاناسىنىڭ كۇيىك دەپ اتالۋى سەبەپكەر بولعان. كۇيىك قالاسى بۇگىنگى تۇرپان جەرىندە سالىنىپ، ول «قىسقى استانا» دەلىنگەن.«جازعى استانا» رەتىندە بۇگىنگى جەمسارى اۋدانى جەرىندەگى بەسبالىق قالاسى بەلگىلەنگەن. كۇيىك قاعاناتىنىڭ اۋماعىنا قۇبى قۇمى، قۇمىل، تۇرپان، قاراشارى، اقسۋ، ەرەنقابىرعا اۋماقتارى كىردى. كۇيىك قاعاناتىن اباق تايپاسىنىڭ قۇرعانى تۋرالى دەرەكتەر ناقتىلانعان. كۇيىك قاعاناتى بيلەۋشىسىن «تەگىن(تىن)» جانە «ەدىگە» دەگەن تيتۋلمەن اتادى. بۇل اتاۋ قۇت-قۇت دەگەن قوسار ءسوزدىڭ يتقۇت بولىپ وڭتۇستىك ديالەكتىسىمەن دىبىستالۋىنان كەلگەن. وسى يدقۇت، ەدقۇت، ەدىگە اتاۋلارى قازاق دۇنيە تانىمىندا ەدىگە، جادىگەر بولىپ ايتىلادى. يتەلى شەجىرەسىندە دە وسىعان ۇقساس جادىگەر دەگەن اتانىڭ ەسىمى بار. كوكبۇلاق اتاۋىنان وزگەرگەن يتەلى اتاۋىنىڭ ماعىناسى ءبورى اتاۋىن تەرگەۋدەن كەلىپ شىققان يت اتاۋىمەن جانە يدي(يديگە) دەگەن بيلەۋشى اۋلەت اتىمەن تەرەڭ قاباتتا توعىسادى. وسى يديگە، يديگ، يديگۋت دەگەن قاعاناتتىڭ بيلەۋشى لاۋازىمىمەن تىعىز قاتىستى كورىنەدى. يدي-ەلى، ياعني بيلەۋشى اۋلەتتەردىڭ ەلى، بيلەۋشىلەردىڭ تۇقىم-جۇراعاتىنان قالىپتاسقان دەگەن ۇعىمدى ءوز تۇيىنشەگىنەن شەشىپ الامىز. وسى كۇيىك قاعاناتىنىڭ وركەنيەتتەرىنە جۇرىلگەن قازبا جۇمىستارى بارىسىندا ات تۇياقتى ادامنىڭ ءمۇسىنى قازىپ الىنعان. بۇل «ات ەلى» دەگەن ۇعىمدى كوزگە تارتادى. ات ءسوزىنىڭ لينگۆيستيكالىق تۇرعىدان قاراعاندا اۋەلى قۇت دەگەن سوزدەن كەلگەن تاريحى بار. يديگە ۇعىمى دا قۇت ءسوزىنىڭ قوسارلانىپ ەكى قايتالانۋىنان كەلىپ قۇتتىڭ قۇتى دەگەن ماعىنا تۋدىراتىنىن بىلەمىز. وزبەكتەردىڭ اتتى وت دەيتىنى، ۇيعىرلاردىڭ اتتى ءىات دەپ دىبىستايتىنى اتتىڭ يد، يت بولىپ دىبىستالۋ مۇمكىندىگىن دە العا تارتادى. اتتىڭ دا، ءيتتىڭ دە قۇت رەتىندە، ياعني قازىنا رەتىندە الدىڭعى جەتىلىككە كىرۋى وسى اتاۋلارىمەن تىعىز بايلانىستى. تۇرپانداعى ەدىقۇت ەجەلگى قالا ورنى دەپ جۇرگەنى سول اباق كەرەيلەر قۇرعان كۇيىك قاعاناتىنىڭ 9 عاسىردا سالعان قالاسى. ال، يت ۇعىمىمەن بايلانىستىرۋعا تۋرا كەلسە، اق عۇنداردى زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ ولاردىڭ ءوزىن حيتەل دەپ اتاعانىن، حيت ءسوزىنىڭ يت دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىنىن، ولاردىڭ وزدەرىن يت ەل دەپ اتاۋ سەبەبى ءبورىنى توتەم ەتىپ ونىڭ اتىن تىكە اتاماي يت دەۋى دەپ تۇسىندىرەدى. يتەلىنىڭ بۇرىنعى اتىنىڭ كوك جانە بۇلاق اتاۋىنان قۇرالاتىنىنا قاراساق، بۇعان دەيىن ءبىز وسى جەردەگى بۇلاق ءسوزىن ءبورىنىڭ سيپاتتاماسى رەتىندە ۆولك، بورىك، ۇلع، ۇلۋ، بولع دەگەن اتاۋلارمەن ءبىر ەكەنىن ايتقانبىز. كوك ءبورى دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىن كوك بولع ءسوزى كوكبۇلاق بولىپ ايتىلىپ كەتكەن. ءبورىنى توتەم ەتۋ نيەتى بويىنشا ول اق عۇندارداعى جاعداي بويىنشا يت-ەلى دەگەن ۇعىمعا اۋىسقان. حۇيح قاعاناتى كەزىندەگى ەڭ ماڭىزدى رۋدىڭ ءبىرىنىڭ بولع ەكەنى تاريحقا ايان. مولقىلار دا وسىدان تارايدى. مولقى شەجىرەسىندە مولقىنىڭ بۇرىنعى اتى بولقى ەدى دەگەنى سول.

كەن، حان سوزدەرى قالا ۇعىمىندا جۇمسالاتىندىقتان كۇيىك قالاسىنىڭ كۇيىكحان دەگەن اتاۋىن العان، ياعني ەجەلگى كۇيىك قالاسىنىڭ تۇرعىندارى نەگىزىندە قالىپتاسقان كىشى رۋ اتى كيىپحان، قايىپحان دەگەن ەكى ءتۇرلى اتپەن يتەلى ىشىندە ءجۇر. مولقى شەجىرەسىندە قايىپ بولىپ ساقتالعان. ال، حۇي قاعاناتىنىڭ اتاۋى يتەلى شەجىرەسىندە قيعلىق، قۇيعلىق دەگەن اتاۋلارمەن ساقتالعان. كۇيىك اتاۋى كۇيىك رۋى رەتىندە ساقتالسا، كۇيىك ەلى، كوك ەلى دەگەن ۇعىم كوگال دەگەن اتپەن ساقتالعان. اباق-ەسەننىڭ اتى ەسەنباقتى اتاۋىنان تىس، ەسەن، يزەن دەگەن اتاۋلارمەن دە ساقتالعان. ەسەن، يزەن اتاۋى ەسەنباقتىعا دەيىن دە ەسكى كەرەي تاريحىندا بار اتاۋلار. ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىم تاۋىپ كوپ قويىلىپ كەلە جاتقان ەسىم.

يتەلى شەجىرەسىندەگى تىنىبەك اتاۋى مەملەكەت بيلەۋشىسىنىڭ اتىنا قوسىلاتىن تەگىن دەگەن ءسوزدىڭ تىن بولىپ ايتىلۋىنان قالىپتاسقان. باقى-ەسەن، ياعني ەسەنباقتى(يزەنباقتى) ەدىگەدەن كەيىن ەل تىزگىنىن ەلباقتى(ەل-اباق) تەگىن، ودان كەيىن ارسىلانباقتى تەگىن(سوڭعى ەسەن قاعان), ودان كەيىن ەسەنباقتى تەگىن، ونان سوڭ ارسىلان قۇتلىق قۇل باق تەگىن(قالماتاي), ودان سوڭ قۇلباق وكەن(وڭ حان), باق ارسىلان تىن(اتان) كۇيىك تارحان(اتاناس), ودان كەيىن بەلگ(بەلگى), وعانتەمىر، ودان سوڭ بارشىق(بورسىق) ارتقى تەگىن، كوشپەس قاتارلىلار ەل باسقاردى. ەڭ سوڭى قۇلاششى ەدىگە، قۋانىش ەدىگە، ەسەنتەمىر(شىڭتەمىر) ەدىگەلەرمەن اياقتالادى. عالىمدار تەگىن دەگەن لاۋازىمنىڭ تيانۋاڭ دەگەن، ياعني قۇداي قويعان پاتشا دەگەن ۇعىمنىڭ كوشپەلىلەر تىلىندە جاڭعىرعان نۇسقاسى دەپ قابىلدايدى. تيانۋاڭ اتاۋىنىڭ كەيىنگى نۇسقالارى: تەگىن، اتان، تان، تىن، تەگىن، توق. ال، يتەلى شەجىرەسىندەگى قوجالاردىڭ ەسەبىنەن ءدىني اتاۋعا بەيىمدەگەن احمەتالى دەگەن ەسىمدى اقباقتى، اقباقلى دەگەن ەسىمنىڭ بۇرمالانعان نۇسقاسى دەپ ايتا الامىز.

1209 جىلى كۇيىك قاعاناتىنىڭ ەدىگەسى بەشۋل ەرتە(بەسشال-وتەل دەگەن اتتاعى يتەلى شەجىرەسىمەن جاقىندىق تابادى) شىڭعىس حانعا تىلەۋلەستىك قىلىپ، قاراقيدان مەملەكەتىنە قارسى شىقتى. سوندىقتان، كۇيىك قاعاناتى ءوز تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالدى. يۋان پاتشالىعىنىڭ سوڭعى كەزىندە شاعاتاي حاندىعى كۇيىك قاعاناتىن ۇلكەن توسقىندىقتارعا ۇشىرادى. كۇيىك قاعاناتى 1368 جىلعا دەيىن ءومىر سۇرگەن، كوشپەندىلەر تاريحىنداعى عۇمىرى وتە ۇزاق قاعاناتتاردىڭ ءبىرى بولدى. 507 جىلدىق تاريح ءبىز ءۇشىن ۇلى تاريح.

يتەلى رۋىنىڭ اباق كەرەيدىڭ «نوقتا اعاسى» بولۋ سەبەبىن ءبىز كۇيىك قاعاناتىن قۇرۋشى اباق رۋىنان شىققان اقسۇيەك اۋلەتتەردىڭ ءبىر رۋ بولىپ جينالىپ، توپتالعان توبىنىڭ اۋەلدە حۇيح-بولعكوك-بۇلاق), كەيىن يتەلى اتانعان جاعدايىمەن ۇشتاستىرامىز. ەجەلگى ۋاقىتتا قاعاناتتىڭ تىزگىنىن ۇستاعانداردىڭ ۇرپاعى بولعان يتەلى رۋىنان 18 عاسىردا ەر-جانىبەك، ءشاۋ جىراۋ قاتارلى اباق كەرەيدىڭ رۋلىق بولىنىستەرىن قايتا ۇيىمداستىرۋشى تۇلعالار «اباق كەرەيدىڭ نوقتا اعاسى» دەگەن اعالىق سيپات بەرگەنىن باجايلاي الامىز. ەندى، يتەلى شەجىرەسىندەگى ەلتوق رۋىنىڭ اتاۋىنا ۇڭىلەيىك. كۇيىك قاعاناتى كەزىندە ءوزىن ەلع-اباق(ەل-اباق، ەلباقتى) تەگىن دەپ اتاعان بيلەۋشىنى بىلەمىز. بىراق، بۇل اتاۋ قايتكەن كۇندە دە ەلتوق اتاۋىمەن جاناسا قويمايدى. ال، وسى قاعاناتتىڭ قۇرىلۋىنان ءبىر جارىم عاسىر ۋاقىت بۇرىن ءومىر سۇرگەن اباق رۋىنىڭ ورحون ولكەسىندەگى ءامىرى ەلع-توق دەگەن ادامدى وسى ەلتوق اتاۋىمەن ۇشتاستىرا الامىز. ورحون ولكەسىندە ولكە باستىعى توق دەگەن لاۋازىممەن اتالعان. ەلع توق دەگەنىمىز ەلتوق دەگەن اتپەن بۇگىنگى شەجىرەگە سيعان. يۇيگۋ حالقى ىشىندە اقتوق، توعىس دەگەن رۋلار بار. ورحون ولكەسىندەگى اباقتاردىڭ 118 جىلى جايلى كۇيىك قاعاناتىنان العا ءوتىپ، 7-8 عاسىرلارداعى اباقتاردىڭ ومىرىنە شولۋ جاسايمىز.

اباق تايپاسى وسى قاعاناتتى قۇرۋعا دەيىن ورحون ايماعىنا ەرەكشە شوعىرلانعان بولاتىن. 7 عاسىردىڭ ورتا شەنىندە اباقتاردىڭ باسىندا ولاردىڭ تانىمال ادامى رەتىندە سۇبە-كەرەي تۇردى. ول اباق ەلىن باتىس تۇرىك قاعاناتىنان كەيىن ءوز قاراۋىندا ۇستاپ كەلگەن سويانت ەلىن جەڭۋ ءۇشىن تاڭ پاتشالىعىمەن وداقتاسادى. كەيىن حۇيحتار جەرىندە تاڭ پاتشالىعى ورحون ولكەسىن قۇرادى. ورحون ولكەسىنىڭ امىرلىگىنە 647 جىلى كەرەن-بايان تاعايىندالدى. بۇل اكىمشىلىكتىڭ ءامىرىن «توق» دەپ اتايتىن. ول سونىمەن بىرگە تاڭ پاتشالىعىنىڭ پاتشا سارايىنىڭ وڭ قانات ساراي قاراۋىلىن باسقاردى. ونىڭ قاراۋىنا سارايدىڭ قالعان 15 قاراۋىل قاناتى كىرەتىن. تاڭ پاتشالىعىنىڭ بيلەۋشىسىنىڭ اماندىعى ونىڭ قاباعىنىڭ استىندا ەدى. 11 جىل ءامىر بولعان كەرەن-باياننان كەيىن ورحون ولكەسىنىڭ امىرلىگىنە اباق رۋىنان شىققان سۇبە تاعايىندالدى. سۇبە بۇل ورىندا كوپ وتىرعان جوق. سۇبەدەن كەيىن قۇتىباق(كوتىباق) تاڭ پاتشالىعىنىڭ پاتشا سارايىنىڭ وڭ قانات اتتى اسكەرلەر قاراۋىلىن باسقاردى. مۇراگەرلىك بويىنشا 21 جىل بويى ورحون ولكەسىنىڭ ءامىرى بولدى. ول تاڭ پاتشالىعىنىڭ استاناسىنىڭ باستى قورعاۋشىسى بولدى. ول ماڭىزدى اقسۇيەك اۋلەتى بولىپ ەسەپتەلدى. قۇتىباقتان كەيىن اباقتار 686 جىلى تاڭ پاتشالىعىنا قارسى كوتەرىلىس جاسادى. 28 جىلدان كەيىن بارىپ تاڭ پاتشالىعىنا قارادى. 720 جىلدىڭ الدى-ارتىندا ورحون ولكەسىنىڭ ءامىرى بولعان ەلع توق تاڭ پاتشالىعىنىڭ وڭ قانات اسكەرىنىڭ قولباسشىسى بولدى. ەلع توقتان كەيىنگى شاما ورحون ولكەسىنىڭ ءامىرى بولىپ تۇرعاندا، ول جاڭا سالىنعان ءۇش اسكەري قورعانىس قالاسىنىڭ ءبىرى بولعان سوق-قيانعا پاتشا جارلىعىمەن كوشىرىلدى. شامادان كەيىن ەلشىباي 15 جىل ورحون ولكەسىنىڭ ءامىرى بولدى. ول شىعىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ قامقورلىعىنا بولەندى. 756 جىلى ورحون ولكەسىنىڭ ءامىرى بولعان قويىنباقتى(اباق-قويىن) تاڭ پاتشالىعىنىڭ سول قانات اسكەرلەرىنىڭ ساردارى، حىبي ولكەسىنىڭ باقىلاۋشىسى قاتارلى اسكەري لاۋازىمدى ورىنداردا بولدى. ول ورحون ولكەسىنىڭ امىرلىگىندە 9 جىل بولدى. گانسۋ ولكەسىندەگى يۇيگۋ(سارى ۇيعىر) ۇلتىنىڭ حالىق انىندە «يۇيگۋلاردىڭ شىققان جەرى شوجىنىڭ قاسى» دەگەن جول بار. وسى ۇعىم شونجى ءوڭىرىنىڭ ەسكى تاريحىمەن ياعني بوعدامەن قابىسۋى مۇمكىن. ەجەلگى حۇيح، كۇيىك مەملەكەتتەرىنىڭ قۇرامىندا بولىپ، كەيىن شىعىسقا كوشكەن وسى قاۋىمنىڭ بوعدادان كەتۋى اباق كەرەيلەردىڭ ەجەلدەن بەرگى قۇت قونىسى بولعان بوعدا تاۋدىڭ تاريحىن تاريح قاتپارلارىمەن جىمداستىرا تۇسەدى.

ءبىر قىزىعى، تاڭ پاتشالىعىنىڭ مەملەكەت اتاۋىنىڭ ەسكى وقىلۋى – توع. تۇرپاندا قۇرىلعان كەيىنگى قۇيعىر قاعاناتىنىڭ اتى – توعىس. توعىس اتاۋىن باسىندا عالىمدار توع-عۋز دەپ، توعىز وعىز دەپ قاتە ءتۇسىنىپ، ونى سىر بويىنداعى وعىزدارمەن شاتاستىرىپ، ءبىراز ەڭبەككە كەرەيلەردى توعىز وعىز دەيتىن جاڭساق تۇسىنىك كىرگەن. كەيىن مۇنىڭ تەك توعىس، توعىز دەگەن ءسوز ەكەنى انىقتالعان. يتەلى شەجىرەسىندە توعىس كىشى رۋى بار. جەتىسۋدا قۇرىلعان تۇركەش(تورعىس) قاعاناتىنىڭ جارماقتارىندا تاڭ پاتشالىعىنىڭ اقشاسىنداعى يۋان دەگەن جازۋ بار. توق ءسوزى مەن توعىس ءسوزى تاڭ، تەڭگىر، تەڭگيس، تاڭعيس دەگەن قۇدايلىق اتاۋدىڭ تۇرلىشە دىبىستالۋىنان كەلگەن. بۇدان سىرت، تان، اتان، تانا، توڭ، تونگ، تەنگ، تاق دەگەن نۇسقالار دا بار. تاڭ پاتشالىعى دا، تۇرىك قاعاناتى دا، اباق جۇرتى دا، تۇركەش قاعاناتى دا كوشپەندى اۋلەتتەردىڭ مەملەكەتتەرى. تاڭ پاتشالىعىنىڭ ساراي كۇزەتىن اباقتارعا سەنىپ تاپسىرۋى، اباقتاردىڭ تۇرپان مەن بوعدادا توعىس مەملەكەتىن قۇرۋى، تاڭ پاتشالىعىنىڭ توق دەپ وقىلۋى، تاڭ پاتشالىعىنىڭ اتاۋىنداعى ءارىپ بەينەسى مەن اباقتاردىڭ اباق تاڭباسىنىڭ جاقىندىعى قاتارلى جايتتەر تاڭدىقتاردىڭ قۇيعىر(حۇيح) قاعاناتىنداعىلارمەن بەلگىلى تۋىستىعى بارىن ايقىنداي تۇسەتىندەي.

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

«يتەلى شەجىرەسى»

«اباق كەرەي ءتور شەجىرەسى»

«مولقى شەجىرەسى»

جۇڭ جينۋىن،«سارى ۇيعىر تىلىندەگى <شوجى قاس«> ۇعىمىن ءتۇسىندىرۋ»

گىڭ شىمين،«كونە تۇركى جازبا ەسكەرتكىشتەرىن زەرتتەۋ»

گىڭ شىمين،«كۇيىك حۇيعىر قاعاناتى»

فولكەر رىباتسكي، «كونە تۇركى جازبالارىنداعى تۇركى جانە حۇيح بيلەۋشىلەرىنىڭ تيتۋلدارى»

اۆتورى: كوكبورى مۇباراك قيزاتۇلى