|  |  |  | 

تاريح تۇلعالار قازاق شەجىرەسى

بايباتىرۇلى ىقىم.

      بايباتىرۇلى ىقىم الماتى وبلىسى ( 1940-جىلعا دەيىن شۇبارتاۋ الماتى وبلىسىنا قاراعان) شۇبارتاۋ اۋدانى، قوساعاش اۋىلىندا 1876 -جىلى قوي تولدەگەن ۋاقىتتا اۋقاتتى وتباسىندا دۇنيەگە كەلەدى. جاستايىنان ءوزىنىڭ  پىسىقتىعى مەن اكەسى بايباتىردىڭ قولداۋىمەن شۇبارتاۋ وڭىرىنە تانىمال ناقىسقوجادان ارابشا، كەيىننەن لاتىنشا وقىپ حات تانيدى. كوپتەگەن شىعىستىڭ حيسسا- جىرلارىن وقىپ جاتقا ايتاتىن. ءوزىنىڭ پاراساتى مەن بىلىمدىلىگىنىڭ ارقاسى شىعار ول سەمەي وبلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانى، مادەنيەت اۋىلدىق وكرۋگى، باقاناس وزەنىنىڭ بويىنا (اقۇشكەل اتالعان) 1923-جىلى  تويعارين بەيسەنبايمەن بىرىگىپ، العاشقى مەكتەپ سالدىرادى.  ىنتاسى بار اۋىل بالالارىن تاشكەنتككە اپارىپ وقۋ ورىندارىنا ورنالاستىرادى. سولاردىڭ ءبىرى – يبراەۆ  كارىمدى  تاشكەنتكە اپارىپ ساگۋ-ءدىڭ (سرەدنەازياتسكي گوسۋدارستۆەنىي ۋنيۆەرسيتەت) مەديتسينا فاكۋلتەتىنە تۇسىرەدى. اۋىل تۇرعىندارىنا قامقورلىق كورسەتىپ، ەڭبەككە تارتىپ، وتىرىقشىلىق ومىرگە بەيىمدەۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى. ەگىستىك جەرلەردى سۋعارۋ ءۇشىن باقاناس وزەنىنەن توعان تارتىپ تارى ەككىزەدى. 1931-جىلعى ناۋرىزدا بولعان شۇبارتاۋ كوتەرىلىسىنە قاتىسادى. بۇل شارۋالار كوتەرىلىسىنە 600-گە جۋىق ادام قاتىسقان. توتاليتارلىق جۇيە قىسپاعىنا قارسى بولعان وسى ءىرى كوتەرىلىس جويقىن كۇشپەن باسىلادى. ىقىم بايباتىرۇلى شۇبارتاۋ اۋدانىنداعى بولعان كوتەرىلىسكە قاتىسقانى ءۇشىن «بانديتتىك باس كوتەرۋلەرگە  قاتىستى» دەگەن ايىپپەن تۇتقىندالىپ 5-جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلادى. تۇرمەدەن قاشىپ شىعىپ، قۋعىندالعان تۋىستارىمەن بىرگە شاۋەشەككە قونىستانىپ باس ساۋعالايدى. شىڭجاڭعا اۋعان حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ءبولىسىپ، زايسان مەن نارىنقول اراسىنداعى شەكارا بەكەتتەرىنەن وتكىزۋگە ات سالىسادى.  سويتىپ، 1932-1933 جىلدارى سوۆەت وكىمەتىنەن قاشىپ قىتاي جەرىنە وتكەن قازاقتاردى جۇمىسقا ورنالاستىرىپ، تۇرمىس جاعدايلارىن كوتەرۋ ءۇشىن اش-جالاڭاشتارعا بارىنشا ايانباي كومەك جاساپ، قامقورلىق كورسەتەدى.

XX-عاسىردىڭ باسىندا  شاۋەشەك قالاسى  ۇلت-ازاتتىق يدەيالاردىڭ وشاعىنا اينالادى. وعان تۇرتكى 1918-جىلى كوكتەمدە الاش قايراتكەرلەرى ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، رايىمجان مارسەكوۆتەر شاۋەشەك قالاسىنا بارىپ  از ۇلتتارمەن كىشى قۇرىلتاي وتكىزىپ قايتقان بولاتىن. ونداعى الاش ارىستارىنىڭ نەگىزگى ماقساتى شىعىس تۇركىستانداعى قازاقتارمەن تىعىز بايلانىس ورناتىپ، سول جاقتاعى ەل اراسىنا «الاش قوزعالىسى» يدەياسىن تاراتۋ ەدى. كەيىن 20-30 جىلدارى باستارىنا ەكى تالاي كۇن تۋعاندا الاش قايراتكەرلەرى رايىمجان مارسەكوۆ، ىبىرايىم جايناقوۆ، زيات شاكىرىمۇلى، تۇرسىن مۇستافين سياقتى وكىلدەرى قىتاي اسىپ، شىڭجاڭعا بارىپ، ازاتتىق-اعارتۋ باعىتتاعى «الاش قوزعالاسىنىڭ يدەياسىنىڭ ورىستەۋىنە قاجىرلى ەڭبەك ەتەدى. ولار ەڭ الدىمەن اعارتۋشىلىق ۇرانىن تۋ ەتىپ، حالىقتىڭ كوزىن اشۋعا كۇش سالادى. ءار ايماقتا مەكتەپتەر اشىپ، «قازاق ۇيىمى» اتالاتىن مادەنيەت ورتالىقتارىن قۇرادى. بۇل ۇيىمنىڭ نەگىزگى قىزمەتى – قازىرگى شىڭجاڭ-ۇيعىر اۆتونوميالىق اۋدانى ايماعىنداعى قازاق-قىرعىزداردىڭ اراسىندا اعارتۋ جۇمىسىنا باعىتتالعان بولاتىن. سول كەزدە ىقىم بايباتىرۇلى ءوزى دە، تۋىستارى دا قۋعىنداىققا ۇشىراپ، سولارمەن بىرگە باس ساۋعالاپ، شاۋەشەككە قونىس اۋدارادى. ىقىم بايباتىرۇلى شاۋەشەككە كەلگەن بەتتە «قازاق ۇيىمىنا» مۇشەلىككە كىرەدى. بۇل ۇيىمعا مۇشە بولا ءجۇرىپ، رايىمجان مارسەكوۆ، تۇرسىن مۇستافيندەرمەن تانىسىپ، سولارمەن قارىم-قاتىناستا بولادى. شاۋەشەك قالاسىندا تۇرسىن مۇستافينمەن بىرگە مەكتەپتە بالالارعا ساباق بەرەدى. 1935-جىلى تاعدىردىڭ جازۋىمەن شۇبارتاۋعا قايتىپ كەلەدى. 1937-جىلى  29-شىلدەدە نكۆد-ءنىڭ قىزمەتكەرلەرى ۇستاپ اكەتەدى. 1937-جىلدىڭ 17-ءششى قازانىندا «حالىق جاۋى، ۇلتشىل» – دەگەن ايىپ تاعىلىپ، 1937-جىلدىڭ 14-قاراشاسىندا اتىلادى. ( شقو، پوليتسيا دەپارتامەنتى، اقپاراتتاندىرۋ جانە بايلانىس باسقارماسىنىڭ ارنايى مەملەكەتتىك مۇراعاتى، №3135-ءىس)

Related Articles

  • سارباس رۋى جانە سارتوقاي باتىر

    تاريحتى تۇگەندەۋ، وتكەننىڭ شەجىرەسىن كەيىنگە جالعاۋ – اتادان بالاعا جالعاسقان ەجەلگى ءداستۇر. شەجىرە، ۇلت-رۋ، تايپا تاريحى – اتانى ءبىلۋ، ارعى تاريحتى ءبىلۋ بولىپ قالماستان ۇلتتىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋى جولىنداعى باستان كەشكەن سان قيلى وقيعالارى مەن اۋىر تاعدىرىنان دا مول دەرەك بەرەدى. شەجىرە – تۇتاس حالىق تاريحىنىڭ ىرگەتاسى عانا ەمەس، ۇلت پەن ۇلىس تانۋدىڭ الىپپەسى  سانالادى. «قازاق حالقى 200-دەن اسا رۋدان قۇرالسا دا ءار رۋدىڭ ءوز شەجىرەسى بولعان. شەجىرەشىلەر ءجۇز، تايپا، رۋ، اتا تاريحىن تەرەڭ تالداي بىلگەن»(1). پاتشالىق رەسەيدىڭ داۋرەنى اياقتالار تۇستا قازاقتىڭ مەملەكەتتىگىن قالپىنا كەلتىرۋدى ماقسات تۇتقان الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان (1866-1937) العاشقى بولىپ قازاق تاريحىنىڭ قاجەتتىلىگىن العا تارتىپ، باشقۇرتتىڭ ايگىلى عالىمى ءۋاليدي توعانمەن كەزدەسىپتى. ءۋاليدي توعان ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە: «مەن بىرنەشە

  • وا قورعانىسقا قارجىنى نە سەبەپتى ارتتىردى؟ كاسپيدەن ۋكرايناعا زىمىران ۇشىرعان رەسەي سۋدى لاستاپ جاتىر ما؟

    ەلنۇر ءالىموۆا قازاقستان، قىرعىزستان، تاجىكستان، وزبەكستان جانە ازەربايجان اسكەرى بىرىگىپ وتكىزگەن «بىرلەستىك-2024» جاتتىعۋى. ماڭعىستاۋ وبلىسى، شىلدە 2024 جىل. قازاقستان قورعانىس مينيسترلىگى تاراتقان سۋرەت.  ورتالىق ازيا ەلدەرى قورعانىس شىعىنىن ارتتىردى، مۇنىڭ استارىندا نە جاتىر؟ «قازاقستان اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن ەكى ەسە كوپ ءوندىرۋدى جوسپارلاپ وتىر، الايدا ۇكىمەت بۇل سالادا جۇمىس كۇشىنىڭ ازايعانىن ەسەپكە الماعان». «كاسپي تەڭىزىنەن ۋكرايناعا زىمىران ۇشىرىپ جاتقان رەسەي تەڭىزدىڭ ەكولوگيالىق احۋالىن ۋشىقتىرىپ جاتىر». باتىس باسىلىمدارى بۇل اپتادا وسى تاقىرىپتارعا كەڭىرەك توقتالدى. ورتالىق ازيا قورعانىس شىعىنىن ارتتىردى. مۇنىڭ استارىندا نە جاتىر؟ اقش-تاعى «امەريكا داۋىسى» سايتى ۋكرايناداعى سوعىس ءتارىزدى ايماقتاعى قاقتىعىستار كۇشەيگەن تۇستا ورتالىق ازيا ەلدەرى قورعانىس سالاسىنا جۇمسايتىن اقشانى ارتتىرعانىنا نازار اۋداردى. بىراق ساراپشىلار مۇنداي شىعىن تۇراقتىلىققا سەپتەسەتىنىنە كۇمان كەلتىردى. ستوكگولمدەگى بەيبىتشىلىكتى

  • گەرب اۋىستىرۋ ماسەلەسى نەمەسە «تەرىستەۋ سيندرومى» قالاي پايدا بولدى؟!

    ەلىمىزدىڭ گەربىن اۋىستىرۋ تۋرالى پرەزيدەنتتىڭ ۇسىنىسى (و باستا ۇسىنىس سۋرەتشى-ديزاينەر مامانداردان شىققان سياقتى) تۇتاس قوعامدا بولماعانمەن، الەۋمەتتىك جەلىلەردە اجەپتاۋىر قارسىلىق تۋدىردى. بىراق، بايىپتاپ قاراساق، بۇل قارسىلىقتىڭ قازىرگى گەربتىڭ قازاق ءۇشىن ەرەكشە قاستەرلى نەمەسە ەستەتيكالىق تۇرعىدان ءمىنسىز بولۋىنا ەش قاتىسى جوقتىعىن اڭعاراسىز. سوڭعى ۋاقىتتارى، اۋىر ىندەتپەن قاتار كەلگەن قاڭتار تراگەدياسىنان باستاپ، حالىق ايتارلىقتاي كۇيزەلىسكە ۇشىرادى. قازاقستاننىڭ ەركىنەن تىس، سوعىسقا، باسقا دا سەبەپتەرگە بايلانىستى بولىپ جاتقان ەكونوميكالىق قيىندىق سالدارىنان حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى تومەندەدى. وسىنىڭ ءبارى قازىر قوعامدا بايقالىپ قالعان «تەرىستەۋ سيندرومىنا» تۇرتكى بولدى. «تەرىستەۋ سيندرومى» – دۇرىستى دا بۇرىسقا شىعاراتىن، قانداي باستاماعا بولسىن قارسى رەاكتسيا شاقىراتىن قۇبىلىس. الەۋمەتتىك پسيحولوگيانى زەرتتەۋشىلەردىڭ پايىمداۋىنشا، وسى قۇبىلىستى بارىنشا كۇشەيتىپ تۇرعان فاكتور – الەۋمەتتىك جەلىلەر. ياعني، الداعى ۋاقىتتا

  • حريستيان ميسسيونەرلەرىنىڭ قۇمداعى ىزدەرى

    ورىنى: قاشقار ق-سى; جىلى: 1933 ج; اتى-ءجونى: قابىل احوند; ءدىنى: حريستيان; تۇسىنىكتەمە: بۇل جىگىتتىڭ كەيىنگى ەسىمى قابىل احوند، حريستيان ءدىنىن قابىلداعان العاشقى ۇيعىر. كەيىن ءدىني سەنىمىنە بايلانىستى ولتىرىلگەن. سۋرەت ەۋروپاداعى ميسسيونەرلىك مۋزەي ارحيۆىندە ساقتاۋلى. اتالعان مۋزەيدە جۇزدەگەن حريستيان ۇيعىر وكىلدەرىنىڭ سۋرەتى ساقتالعان. 1930 جىلدارى حريستيان ۇيعىرلارىنا تۇرعىلىقتى مۇسىلماندار مەن اكىمشىلىك بيلىك تاراپىنان قىسىم كورسەتىلە باستاعان سوڭ ءبىر ءبولىمى ميسسيونەرلەرگە ىلەسىپ ەۋروپا ەلدەرىنە “ھيجراعا” كەتتى. القيسسا حريستيان الەمىنىڭ قاشقارياعا باسا ءمان بەرۋى اسىرەسە ياقۇپ بەك مەملەكەتى كەزەڭىندە جاڭا مۇمكىندىكتەردى قولعا كەلتىردى. 1860-70 جج. قاشقاريانىڭ تسين يمپەرياسىنا بايلانىستى كوڭىل كۇيىن جاقسى پايدالانعان حريستيان الەمى ءۇندىستان مەن تيبەت ارقىلى قاشقارياعا مادەني ىقپالىن جۇرگىزە باستادى. ولاردىڭ ماقساتى بۇل ايماقتى رەسەي يمپەرياسىنان بۇرىن ءوز ىقپالىنا

  • ايتپاي كەتتى دەمەڭىز… (تيبەت ءارحيۆى تۋرالى)

    التايدان اۋعان ەل تۋرالى تاريحي جازبالاردا وقتىن-وقتىن ايتىلعانى بولماسا ءيسى قازاق جۇرتىنا تيبەت تۋرالى تۇسىنىك ءالى كۇنگە دەيىن بەيمالىم. اسىرەسە تيبەت جازبا دەرەكتەرىندە كۇللى تۇركى بالاسىنىڭ تاريحى تۋرالى تىڭ دەرەكتەردىڭ كومۋلى جاتقانىن تىپتەن بىلە بەرمەيمىز. تيبەت- تاريحي دەرەكتىڭ ەڭ كوپ ساقتالعان ايماعى سانالادى. مادەني، ادەبي، رۋحاني جانە تاريحي ءتۇرلى دەرەكتەردىڭ ىقىلىم زاماننان بەرى جاقسى ساقتالۋىمەن سىرت الەمدى وزىنە باۋراپ كەگەن تيبەت جۇرتىنا 19 عاسىردان باستاپ باتىس ەكسپەديتسياسى باسا نازار اۋدارىپ كەشەندى زەرتتەۋلەر جاسادى. سونىڭ نەگىزىندە تيبەتتەگى كەيبىر سالالىق بايىرعى دەرەكتەر باتىسقا كوشىرىلدى. ەسەسىنە تيبەتتانۋ عىلىمى قالىپتاستى. جاعىرافيالىق ورنالاسۋى تىم ۇزاق بولعاندىقتان تيبەتتانۋ عىلىمى قازاق جۇرتىنا قاجەتتىلىك تۋدىرمادى. تيبەتتانۋمەن نەگىزىندە الپاۋىت كۇشتەر اينالىستى. ولار تيبەت جۇرتىن يگەرۋدى باسقا قىرىنان باعالادى. تيبەتتە

پىكىر قالدىرۋ

ەلەكتورندى پوشتاڭىز سىرتقا جاريالانبايدى. بەلگى قويىلعان ءورىستى تولتىرۋ مىندەتتى *

اتى-ءجونى *

Email *

سايتى

Kerey.kz/كەرەي.كز

ءبىز تۋرالى:

تەل: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz ءتىڭ بۇرىنعى نۇسقاسىن http://old.kerey.kz تەن وقي الاسىزدار!

KEREY.KZ

سايت ماتەريالدارىن پايدالانعاندا دەرەككوزگە سىلتەمە كورسەتۋ مىندەتتى. اۆتورلار پىكىرى مەن رەداكتسيا كوزقاراسى سايكەس كەلە بەرمەۋى مۇمكىن. جارناما مەن حابارلاندىرۋلاردىڭ مازمۇنىنا جارناما بەرۋشى جاۋاپتى.

سايت ساناعى: