شاعىن ساراپتاما

ء(جانابىل سماعۇلۇلىنىڭ قازاسىنا ارنايمىن)

ءبىرىنشى، حح عع.-داعى قىتاي قازاقتارىنىڭ ينتەلليگەنتسياسىن ۇلكەن ماسشتابتا ءۇش كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى. ءبىرىنشى كەزەڭ 1911-12 جىلدارداعى ساياسي توڭكەرىستەن كەيىن قالىپتاسقان قازاق ينتەلليگەنتسيا. بۇل كەزەڭدەگى ينتەلليگەنتسيانى ەكى ساناتقا ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى. 1) رۋحاني اعارتۋشى ينتەلليگەنتسيا; 2) ساياسي ينتەلليگەنتسيا. رۋحاني اعارتۋشى ينتەلليگەنتسيانىڭ ءوزىن ەكى توپقا بولۋگە بولادى: ءبىرىنشى توپ، جاديتتىك مەكتەپتىڭ اعارتۋشىلارى; ەكىنشى توپ، قازاقى دۇنيەتانىمنىڭ اعارتۋشىلارى. ال، بۇل كەزەڭدەگى ساياسي ينتەلليگەنتسيانى دا ەكى توپقا ءبولىپ قاراستىرا الامىز. ءبىرىنشى توپ، قازاقتىڭ ءداستۇرلى ساياسي بيلىك جۇيەسى نەگىزىندە قالىپتاسقان ساياسي ينتەلليگەنتسياسى; ەكىنشى توپ، 1914-1922 جج. شىعىستىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى نەگىزىندە قالىپتاسقان ساياسي ينتەلليگەنتسيا.

ەكىنشى، شىعىستىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ ينتەلليگەنتسياسى 1912 جىلعى پەكيندە وتكەن پرەزيدەنت سايلاۋىنان سوڭ قالىپتاسا باستادى. سايلاۋعا قاتىسقان قازاقتىڭ جوعارى جىك وكىلدەرى پرەزيدەنتكە ناقتى ۇسىنىس تاستادى. سول ۇسىنىستىڭ ءبىرى قازاق بالالارىن وقىتاتىن جانە جاڭا ۇكىمەتكە قازاقتان كادر تاربيەلەپ بەرەتىن زاماناۋي مەكتەپ اشۋ ماسەلەسى. ۇسىنىس كوپ وتپەي قابىلداندى، 1914 جىلدان باستاپ گۋبەرنيانىڭ قاراجاتىنان قازاق كادرلارىن تاربيەلەپ وقىتاتىن مەكتەپتەر اشىلدى. ونى شۋە-تاڭ (学堂) مەكتەپتەرى دەپ اتادى. 1914 جىلى التايدا، 1917 جىلى كۇرەدە (ىلە), 1922 جىلى ۇرىمجىدە دۇركىن-دۇركىن شۋە-تاڭدار اشىلدى. مەكتەپتە 100-دەن استان قازاقتىڭ جوعارى جىك وكىلدەرىنىڭ بالالارى وقىدى. اتالعان مەكتەپتى بىتىرگەن تۇلەكتەر قازاقتىڭ جاڭا بۋىن ينتەلليگەنتسياسىنا اينالدى. ەڭ باستىسى ولار مەملەكەتتى باسقارۋشى قىتاي، ءمانجۋر ينتەليگەنتسياسىمەن تىعىز بايلانىستا بولدى.

ءۇشىنشى، قازاق ينتتەليگەنتسياسىنىڭ جاڭا باعىتتا جىلدام قالىپتاسۋى 1917 جىلعى ورىنبورداعى قازاق-قىرعىز سەزدىنەن كەيىن ەرەكشە كورىنىس تاپتى. الاشوردا ۇكىمەتى مەن ۇكىمەت قازىناسىنا (بيۋدجەتىنە) جانە ۇكىمەتتىڭ ءتول باسپاسىنا قىتاي قازاقتارى ءبىر ۋاقىتتا ءبىر جىلدا جۇمىلىپ قاراجات جولدادى. قاراجات جۇمساپ الاش ۇكىمەتىنە قۇتتى بولسىن ايتىپ حات جولداعاندار قاتارىنان التاي، شاۋەشەك جانە قۇلجا ولكەسى قازاقتارىنىڭ جاڭا بۋىن ينتەلليگەنتسياسىن كورۋگە بولادى. الاش اسكەرى قىزىلدارمەن سوعىسقان كەزدە قىتاي قازاقتارىنىڭ تۇرعان جەرى ارتقى شەپ ەسەبىندە ۋاقىتشا قولدانىلدى. مىسالى، 1918 جىلعى الاش اسكەرىنىڭ جەتىسۋ مايدانىنداعى قاندى شايقاس كەزىندە شاۋەشەك ءوڭىرى ۋاقىتشا اسكەري بازالىق شەپكە اينالدى. الاش اسكەرى شاۋەشەك قالاسىنا ءوتىپ ورتالىق الاش ۇكىمەتىنە جەدەلحات جولداپ سوعىس جاعدايىن مالىمدەپ تۇردى. 1920-22 جىلعا قاراي قۇلجا ولكەسىندە انتي-كوممۋنيستىك باعىتتا الاش اسكەرىنىڭ سارقىنشاقتارى اسكەري جاتتىعۋ ۇيىمداستىردى. جاپون ۇكىمەتى شاۋەشەك، قۇلجا ءوڭىرىن ەرەكشە قاداعالاۋىنا الىپ ارنايى دەلەگاتسيا جىبەردى. ۆلاديۆوستوك ساپارى كەزىندە جاپون كونسۋلىمەن كەلىسسوز وتكىزگەن ر.مارسەكۇلى شاۋەشەك پەن قۇلجادا جاڭا جوسپارلار قۇردى. شاۋەشەك جانە قۇلجاداعى قازاقتىڭ جوعارى جىك وكىلدەرى انگليا مەن جاپون ۇكىمەتىنىڭ نازارىندا بولدى. بۇل ولكەدەگى رەسەي دەرجاۆاسىنىڭ ساۋدا پۋنكتتەرى السىرەي باستاعان سوڭ انگليا يمپەرياسى قازاقتار ارقىلى وسى وڭىردەن كەن (مۇناي، كومىر) اشۋدى جوسپارلادى. انگليا مەن جاپوننىڭ كەن بارلاۋشى ينجەرلەرىنە جوعارى جىك قازاق وكىلدەرى تاۋ-تاستى ارالاپ نۇسقاۋلىق جاسادى.

ءتورتىنشى، 1930 جىلعا قاراي التاي، شاۋەشەك، قۇلجا جانە ءۇرىمجى سياقتى ولكەنىڭ ساياسي، مادەني قالالارىندا جاڭا بۋىن قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ شوعىرى قالىپتاسا باستادى. سونىمەن دالا بيلىگىندەگى ساياسي قۇرىلىم ەندى قالادا وركەن جايا باستادى. 1928 جىلدان باستاپ قازاقتار ءداستۇرلى قازاق بيلىگىنەن بولەك جاڭا اكىمشىلىك قۇرىلىمنىڭ باسقارۋ تەتىكتەرىنە سايلانا باستادى. اتالعان جىلى تۇڭعىش رەت ش.كوگەدايۇلى ورتالىق بيلىكتىڭ رەسمي تاعايىنداۋمەن بۇرىلتوعاي اۋدانىنىڭ اكىمى بولدى. بۇعان دەيىن قازاقتار ءمانجۋر كەزەڭىندەگى تاريحي اكىمشىلىك شەندەردى يەمدەنىپ ءتايجى، ۇكىرداي، اقالاقشى، قالداي عانا بولىپ سايلانۋشى ەدى. بىردە ءبىر قازاق وكىلى رەسپۋبليكالىق اكىمشىلىك جاڭا قۇرىلىمعا تاعايىندالماعان-دى.

بەسىنشى، 1928-29 جىلدان باستاپ قازاقتىڭ جوعارى جىك وكىلدەرىنە اسكەري شەن بەرىلە باستادى. بەرىلگەن اسكەري شەن نەگىزىندە قازاق تورە-سۇلتاندارى 300-500 قارۋلى اسكەردى جاساقتاي الاتىن مۇمكىندىككە يە بولدى. ورتالىق بيلىكتىڭ قازاق وكىلدەرىنە اسكەري شەن بەرىپ اسكەر ۇستاتۋىنىڭ باستى سەبەبى- شەكارا ايماقتى قازاقتاردىڭ ەسەبىندە قورعاۋ بولاتىن. سونىمەن التاي، قۇمىل، ىلە قازاقتارىنىڭ جوعارى جىك وكىلدەرى اسكەري شەن الدى، 300-500 اتتى اسكەردى قارۋلاندىرا الاتىن جاڭا مىندەتتەر الدى.

التىنشى، 1930 جىلداردان باستاپ قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ وكىلدەرى اسكەري شكولدار مەن وفيتسەرلەر مەكتەبىنەن ءبىلىم الا باستادى. دالىرەك ايتقاندا 1934-35 جىلى اسكەري ءبىلىم بەرەتىن وفيتسەرلەر مەكتەبى قۇرامىندا 30-عا تارتا (جارتىسىنان كوبى التاي ءوڭىرى) قازاقتىڭ جوعارى جىك وكىلدەرىنىڭ بالالارى اسكەري ءبىلىم الدى. سونىمەن 1935 جىلدان باستاپ قىتاي قازاقتارىنىڭ اسكەري ينتەلليگەنتسياسى قالىپتاستى. وفيتسەرلەر شكولىن ۇزدىك بىتىرگەن قازاقتاردى لانجوۋ، نانكين سياقتى ىشكى قىتايدىڭ ءىرى قالالارداعى جوعارى اسكەري ءبىلىم بەرەتىن ورتالىقتارعا ارنايى كۋرسقا جىبەردى.

جەتىنشى، قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ قالىپتاسۋى جانە قازاق سسسر-داعى قازاق ينتەلليگەنتسياسى وكىلدەرىمەن تىعىز مادەني بايلانىستا بولۋى ەكى جاقتاعى ۇكىمەتتىڭ نازارىن قاتتى اۋداردى. 1937-39-41 جىلدارى قىتايدا جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ناۋقانى جۇرگىزىلدى. ساياسي ناۋقان كەزىندە مىڭداعان ادامعا دەلو جاسالىندى، كوبى اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. بۇل رەتكى ناۋقان ەكى بىردەي (رۋحاني جانە ساياسي) ينتەلليگەنتسيا قۇرامىن قيراتىپ جىبەردى، بۇرىننان قالىپتاسقان تاجىريبەلى ينتەلليگەنتسيانىڭ ساياسي ماقساتى تولىق ورىندالمادى. ساياسي قۋعىن-سۇرگىننەن كەيىن قىتايداعى قازاق قوعامى اعا بۋىن باسشىلارىنان ايرىلدى، سونىمەن ساياسي ساحناعا ەكىنشى بۋىن ۇرپاق ياعني جاس بۋىن قازاق ينتەلليگەنتسياسى شىعۋعا ءماجبۇر بولدى. جاس بۋىن قازاق ينتەلليگەنتسياسى وكىلدەرى 30-40جج. ءبىلىم العان، قوعامدىق ءتۇرلى ءىس-قيمىلعا جاڭادان ارالاسقان بىراق ساياسي، مادەني بەلسەندىلىگى جوعارى جاڭا بۋىن ۇرپاق-تى.

سەگىزىنشى، 1930- جىلداردىڭ سوڭىنا كەلگەندە جاس بۋىن قازاق ينتتەليگەنتسياسىنىڭ سانى مەن ساپاسى ارتتى. قىتاي ينتەلليگەنتسياسى وكىلدەرىمەن اسىرەسە دەموكراتيالىق تەڭدىكتى جاقتايتىن ەۋروپاشىل زيالى قاۋىم وكىلدەرىمەن تىعىز بايلانىستا بولدى. ماقسات، جاقىن بولاشاقتا بىرىگىپ توتاريتارلى قىتاي بيلىگىن رەفورمالاۋ، ۇلتتار تەڭدىگىن جۇزەگە اسىرۋ، بيلىكتى تۇرعىلىقتى حالىققا باسقارتۋ سياقتى ماقساتتار تۇردى. بىراق قازاق ينتەلليگەنتسياسى بۇل ماقساتتى ورىنداۋ ءۇشىن ءارتۇرلى گەوساياسي كۇشتەردىڭ ىقپالىنا سۇيەنۋلەرى كەرەك بولدى. سونىمەن قازاق ينتەلليگەنتسياسى ءۇش توپقا جارىلدى.

توعىزىنشى، ءبىرىنشى توپ پانيسلام جانە پانتۇركيستىك ىقپال نەگىزىندە ساياسي توڭكەرىس ۇيىمداستىرۋدى جوسپارلاۋ. بۇل توپ وكىلدەرىنىڭ ساياسي قادامى تراگەدياعا ۇشىرادى، كوشتىڭ بەلسەندى مۇشەلەرى تيبەت ارقىلى پاكىستان، ۇندىستانعا اۋىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. ەكىنشى توپ، سوۆەت ىقپالى نەگىزىندە اسىرەسە سوۆەت قۇرامىنداعى قازاق سسسر قۇرامىنداعى قازاق ينتەلليگەنتسياسى وكىلدەرىنىڭ نۇسقاۋلىعىمەن بىرلەسە وتىرىپ قىتايعا ساياسي ىقپال جاساۋدى، ءتىپتى توڭكەرىس ۇيىمداستىرۋدى جوسپارلادى. ول ءۇشىن وسى يدەيانىڭ كادرلارىن جەتىلدىرۋ كەرەك-ءتىن. 1935 جىلدان باستاپ 300- گە تارتا جوعارى جىك وكىلدەرىنىڭ بالالارى قازاق سسسر-دا جوو-دا ءبىلىم الدى. ءۇشىنشى توپ، اقش جانە ەۋروپا بيلىگىنىڭ (انگولا ساكسون) قولداۋىنا سۇيەنۋدى ماقسات قىلا وتىرىپ دەموكراتيالىق گوميندان ۇكىمەتىنىڭ ساياسي ىقپالى نەگىزىندە قازاقتىڭ جوعارى دارەجەلى اۆتونوميالىق ۇكىمەتىن قۇرۋ.

ونىنشى، اتالعان ءۇش توپ قازاق ينتەلليگەنياسى اراسىندا كەيدە ساياسي ۇستانىمدارىنا بايلانىستى پىكىرتالاس جيى ورنادى. وسى ايماقتى ءجىتى باقىلاۋعا العان الپاۋىت دەرجاۆالار اسىرەسە سوۆەت بيلىگى مەن اقش (انگولا ساكسون) بيلىگى جىكتەلە باستاعان قازاق ينتتەليگەنتسياسىن ءوزىنىڭ سول ايماققا بايلانىستى ساياساتىنىڭ قۇرالىنا پايدالانا باستادى. سونىمەن 1944 جىلدان سوڭ قازاقتىڭ ساياسي ينتتەلەگەنتسياسى “شىعىس تۇركىستان” جانە “چين تۇركىستان” دەپ ەكىگە ءبولىندى. شىعىس تۇركىستانشىلدار سوۆەت بيلىگىنە يەك ارتتى جانە سەندى. چين تۇركىستانشىلدار اقش بيلىگىنە يەك ارتىپ گوميندان ۇكىمەتىمەن ىنتىماقتاستى جانە سەندى. ساياسي كوزقاراستىڭ ەكى جىككە ءبولىنۋى قىتاي قازاقتارىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى، ۇلتتىق ەكونوميكاسى مەن ۇلتتىق الەۋەتىنەن بولەك الەۋمەتتىك پسيحولوگياسىنا دا تۇبىرىنەن اسەر ەتتى. سول جىلدارى قازاقتار بارىنشا ساياسيلاندى.

ون ءبىرىنشى، 1946 جىلدان سوڭ شىعىس تۇركىستانشىلدار ءوز ىشىندە ەكىگە ءبولىندى. 1) سوۆەتشىل ءۇش ايماق ۇكىمەتى; 2) شىعىس تۇركىستاندى ساقتاپ قالۋشىلار. سونىمەن چين تۇركىستانشىلداردان بولەك شىعىس تۇركىستانشىلدار اراسىندا ازامات سوعىسى بۇرق ەتە ءتۇستى. سوۆەت بيلىگى 1949 جىلعا قاراي سوۆەتشىل ءۇش ايماق ۇكىمەتىنىڭ ساياسي ينتەلليگەنتسياسىن قىتاي كوممۋنيستەرىمەن جوعارى دەڭگەيدە ديالوگقا كەلتىرە باستادى. سونىمەن قىتاي قازاقتارىنىڭ كوممۋنيستىك ساياسي ينتتەليگەنتسياسى پايدا بولا باستادى. ال، چين تۇركىستانشىل قازاق ينتەلليگەنتسياسى وكىلدەرى باتىس مايداندا سوۆەتشىل شىعىس تۇركىستانعا سوعىس مايدانىن اسشا، سولتۇستىك مايداندا موڭعولياعا سوعىس اشتى جانە شىعىس مايداندا قاۋمالاپ كىرىپ كەلە جاتقان قىتاي كوممۋنيستەرىنە مايدان اشتى. بۇل مايدان باركول، شونجى، ءۇرىمجى، قۇتىبي جانە ماناس اۋداندارىندا جاساقتالدى. چين تۇركىستانشىل قازاق اسكەرى تۋعان ولكەمىزدى كوممۋنيستىك بيلىككە بەرمەيمىز دەپ كەلىستى.

ون ەكىنشى، قىتاي كوممۋنيستەرىمەن ديالوگقا كەلگەن ينتەلليگەنتسيا اسكەرى ەندىگى جەردە كوممۋنيستەرمەن ىنتىماقتاسۋعا ءماجبۇر بولدى. سونىمەن شىعىستا كوممۋنيستىك قىتاي، باتىستا كوممۋنيستىك ءۇش ايماق اسكەرى بىرىگىپ بۋرجۋازيالىق جوعارى تاپ وكىلدەرى چين تۇركىستانشىلاردى جويۋعا تىرىستى. بۇل كەزدە چين تۇركىستانشىل كۇشتەر ەكىگە ءبولىندى. ءبىرى، ماناس، قۇتىبي، ءۇرىمجى، شونجى مەن باركولدى اسكەري بازا ەتە وتىرىپ سوڭىنا دەيىن كۇرەسۋشىلەر; ەكىنشىسى، ساياسي كۇرەستى شەتەلدە جالعاستىرۋ. سونىمەن 1951 جىلدان كەيىن قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ شەتەلدىك ساياسي ەميگراتسياسى باستالدى. ولار كۇرەستى شەتەلدە جالعاستىردى.

ون ءۇشىنشى، 1951 جىلى ولكەنىڭ گەوساياسي احۋالى تۇبىرىنەن وزگەردى. بيلىككە كوممۋنيستىك قىتاي كەلدى. سوۆەتشىل ءۇش ايماق ينتەلليگەنتسياسى مەن قىتاي كوممۋنيستەرى اراسىندا ىنتىماقتاستىق جاسالىندى. چين تۇركىستانشىل اسكەري بازالىق ءىس-قيمىل جويىلدى، تۇلعالارى اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. اتۋ ناۋقانى ۇرىمجىدەن بولەك سانجى، قۇتىبي، ماناس اۋداندارىندا جالعاستى. كونتررەۆوليۋتسيونەرەر شەتىنەن اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. ەل تۇلعاسىنان ايرىلدى. حالىق كوشباسشىسىن جوعالتىپ الدى. جۇرت قاتتى ساستى. قارا حالىققا يە بولاتىن جاڭا بۋىن ۇلتشىل ينتەلليگەنتسيا اۋاداي كەرەك ەدى.

ون ءتورتىنشى، سونىمەن 1930-40 جج. قالىپتاسقان جاس بۋىن قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ ورنىن ودان دا جاڭا، بۇعاناسى ءالى قاتپاعان، ساياسي تاجىريبەسى از كوممۋنيستىك يدەياعا ءالى بولسىن سەنەتىن بىراق ۇلتشىل جاپ-جاس ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرى بيلىككە كەلدى. ولاردى ءۇش تۇرپاتقا بولۋگە بولادى: 1) سوۆەتشىل ءۇش ايماق قۇرامىندا ساياسي، اسكەري تاجىريبەدەن وتكەندەر; 2) 1945-54 جج. گيمنازيا مەن ولكەلىك پەداگوگيكالىق مەكتەپتەردى بىتىرگەن جاسبۋىن وكىلدەر; 3) 1955-61 جج. كوممۋنيستىك كادرلاردى جەتىلدىرۋ جوسپارىنا سايكەس تاربيەلەنگەن جاس بۋىن كادرلار.

ون بەسىنشى، جاس بۋىن كوممۋنيست قازاق ينتەلليگەنتسياسى الدىندا مىنا ءۇش ۇلكەن تاريحي مىندەت تۇردى: 1) ۇلتتىق مەجەلەۋ نەگىزىندە قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ; 2) اعارتۋ ءىسىن جانداندىرۋ; 3) مادەني، رۋحاني تۇتاستىقتى بىرىزدىلەندىرۋ. وسى مىندەتتەر 1954 جىلدان باستاپ بىرتىندەپ جۇزەگە استى. 1954 جىلى قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ ءىسى تالاس-تارتىس ارقىلى بەكىتىلدى. ۇلتتىق اۆتونوميالى ايماقتاردا ۇلتتىق ءبىلىم بەرۋ ءىسى جۇيەلى جانە كەشەندى تۇردە قولعا الىندى. مادەني تۇتاستىق بىرىزدىلەندى، بەس ايماق قازاقتارى ورتاق ءالىپبيدى بەكىتىپ، ادەبي ءتىل نورماسى تۇراقتاندى. قازاق سسسر-عا وقۋشىلار جىبەرىلدى. قازاق سسسر-داعى قازاق ۇلتشىلدارىمەن مىسالى ق.ءساتباي، م.اۋەز، ج.شاياحمەت ت.ب قايتادان تىعىز بايلانىسا وتىرىپ قىتاي قازاقتارىنىڭ مادەني، رۋحاني الەۋەتىن كوتەردى.

ون التىنشى، 1958 جىلدان كەيىن بۇعاناسى ەندى عانا قاتا باستاعان جاس بۋىن كوممۋنيست قازاق ينتەلليگەنتسياسى قايتادان قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى. مىڭداعان ادام ساياسي كۇدىكتى رەتىندە تەرگەلدى، الدى يتجەككەنگە (تارىمعا) ايدالدى، ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرىندە جازاسىن وتەدى. قازاق سسسر-داعى قازاق ينتەلليگەنتسياسىمەن ساياسي، مادەني بايلانىسقا تيىم سالىندى. ءتىپتى سوۆەت-قىتاي قاتىناسى ۋشىعىپ ەڭ تومەنگى شەككە دەيىن ءتۇستى. بۇل كەزدەگى جاس بۋىن قازاق ينتەلليگەنتسياسى ءۇش ساناتقا ءبولىندى: 1) سوۆەت بيلىگى ارقىلى توڭكەرىس جاساۋدى جوسپارلادى; 2) قازاق سسسر-عا ەلدى جاپپاي كوشىرۋدى جوسپارلادى; 3) ء“ۇش وتاۋ” جاسىرىن ۇيىمى اياسىندا قىتايدا كوممۋنيستىك قازاق رەسرۋبيليكاسىن قۇرۋدى جوسپارلادى.

ون جەتىنشى، سوۆەت ارقىلى توكەرىس جاساۋدى جوسپارلاعاندار شىعىس تۇركىستان توڭكەرىستىك پارتياسى توڭىرەگىندە توپتاستى. ولاردىڭ قۇرامى ەكى تۇرپاتتا كورىنىس تاپتى: 1) 1944 ج. قۇلجادا قۇرىلعان بۇرىنعى ۇكىمەتتىڭ كادرلارى; 2) 1951 جىلدان كەيىن بيلىككە ارالاسقان جاس بۋىن ۇلتشىلدار. بىراق جوسپار تاس تالقان بولدى. شامامەن 500-دەن استام ازاماتقا قىلمىستىق دەلو تۇرعىزىلدى. كەيبىرى موڭعوليا مەن قازاق سسسر-عا ساياسي بوسقىن رەتىندە قونىس اۋداردى. ال، قازاق سسسر-عا كوشۋدى جوسپارلاعان ۇلتتىڭ زيالى قاۋىم وكىلدەرى 1955-1960-1962 جج. قۇلجا مەن شاۋەشەكتەگى ەلدى كەزەڭ-كەزەڭى بويىنشا سوۆەتتىك قازاق-قا قاراي ءساتتى كوشىردى.

ون سەگىزىنشى، قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ جانىشتالۋى، جۇرتتىڭ سوۆەتكە جاپپاي كوشۋى قىتايداعى قازاق قوعامىن مەيلىنشە ەسەڭگىرەتتى. دەموگرافيالىق داعدارىس ساياسي ومىردەن بولەك الەۋمەتتىك، مادەني ومىرگە دە اسەر ەتتى. قىتايداعى قازاقتار 1954 جىلعى سانىنا 1980 جىلدان سوڭ زورعا جەتتى. دەموگرافيالىق ءوسىم قۇلدىراپ بارىپ 80- جىلدارى قايتا جانداندى. سونىمەن 1980 جىلدان كەيىن قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ جاڭا بۋىن وكىلدەرى بەلسەندى تۇردە جارىققا شىقتى. ولار الدارىنا مىناداي ماقسات قويدى: 1) قازاق اۆتونومياسىنىڭ ستاتۋسىن رەفورمالاۋ، جۇيەلەۋ، رەتتەۋ; 2) اۆتونوميانىڭ قازىناسىن (بيۋدجەتىن) ۇلت كادرلارىنىڭ قولىنا بەرۋ; 3) جەر جانە جەكە مەنشىك رەفورماسىن كەشەندى ىسكە اسىرۋ; 4) اۆتونوميانى ۇلت كادرلارىنا باسقارتۋ; 5) ىشكى قىتايلىق كەلىمسەكتەردى كىرگىزبەۋ، تىركەمەۋ; 6) اسكەري ديۆيزيانى تاراتۋ، ۇلتتىق ارميانى جانداندىرۋ; 7) ۇلت مەكتەپتەرىن كوبەيتۋ; 8)قازاق تىلىندە كەڭسە جانە ءىس-قاعاز جۇرگىزۋ; 9) قىتايلارعا قازاق ءتىلىن مىندەتتەۋ، وقۋ كۋرستارىن اشۋ; 10) ۇلتتىق جوو-دارىن قۇرۋ; 11) شەتەلمەن بايلانىس ورناتۋ، ينۆەستيتسيا تارتۋ; 12) شەتەلگە ءبىلىم الۋعا وقۋشى جىبەرۋ.

ون توعىزىنشى، 1980 جج. قازاقتىڭ جاس بۋىن ينتەلليگەنتسياسىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى ولار قىتاي بيلىگىنىڭ رەفورماشىل دەموكرات جوعارى جىك وكىلدەرىمەن تىعىز بايلانىستا بولدى. سونىڭ نەگىزىندە ورتالىق بيلىك شۇار بويىنشا كادرلاردى تاعايىنداعان كەزدە ءبىرىنشى كەزەكتە ۇلت زيالىلارىمەن كەلىسە وتىرىپ، ساناسا وتىرىپ اتقاراتىن ەدى. سول سەبەپتى 1980-90 جج. قىتاي قازاقتارىنىڭ التىن ءداۋىرى ەسەپتەلىنەدى.

جيىرمانشى، 1991 جىلدان كەيىن قىتايداعى قازاق قوعامى ءۇشىن جاڭا كەزەڭ قالىپتاستى. قازاق سسسر-دىڭ ەگەمەندىگىن جاريالاۋى قىتايداعى قازاق قوعامىنا قاتتى اسەر ەتتى. قازاق ينتەلليگەنتسياسى ەكىگە ءبولىندى. ءبىرى، قازاقستانعا قونىس اۋدارۋدى جاقتادى; ەكىنشىسى، قىتايداعى ەلگە يە بولىپ قازاق قوعامىن ساقتاپ قالۋدى ماقسات تۇتتى. سونىمەن 1992 جىلدان كەيىن قىتايداعى از عانا قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ وكىلدەرى قازاقستانعا قونىس اۋداردى. قازاقستانعا كوشۋدىڭ جاندانۋى، قازاق زيالىلارىنىڭ ويىنىڭ كۇپتى بولۋى ورتالىق بيلىكتىڭ قازاققا بايلانىستى سەنىمىنە سەلكەۋ تۇسىرە باستادى. ورتالىق بيلىك قازاق اۆتونومياسىنىڭ شەكارالىق اۋداندارىنا بايلانىستى باقىلاۋدى كۇشەيتتى. شەكارالىق ءوڭىردىڭ ينفراقۇرىلىمىن جاڭعىرتۋ، ينۆەستيتسيا تارتۋ دەگەن اتپەن جۇزدەگەن مىڭ ىشكى قىتايلىق كوشتى قازاقتار تۇرعان ايماققا قاراي ىنتالاندىردى.

جيىرما ءبىرىنشى، بۇدان بولەك سسسر-دىڭ تاراۋى شۇار قۇرامىنداعى ۇيعىر ينتەلليگەنتسياسىنا قاتتى اسكەر ەتتى. ورتالىق بيلىك ورتالىق ازيا اۋماعىندا قالىپتاسقان ۇلتتىق رەسپۋبيليكالاردىڭ شۇار-داعى قازاق، ۇيعىر ينتەلليگەنتسياسىنا ساياسي، مادەني ىقپالىن جاساۋىنان الاڭدادى. سونىمەن رەسمي بيلىكتىڭ “شىڭجاڭ ساياساتى” تۇبىرىنەن قايتا قارالدى. ناتيجەسىندە 1991- جىلدان بەرى شىڭجاڭدا ۇلتارازدىق كۇشەيدى، جانجال ارتتى. قىتايداعى قازاق ينتەلليگەنتسياسى ساياسي اۋقىمدى باعامداي وتىرىپ استىرتىن شۇعىل قادامدار جاسادى. سونىڭ ناتيجەسىندە 2001-2004 جىلدارى شەتەلگە ءبىلىم الۋعا كەتكەندەر سانى كۇرت ارتتى. نەشە مىڭ وقۋشى الىس-جاقىن شەتەلدە ءبىلىم الدى. سونىڭ شامامەن 90%-ى قازاقستانعا وقۋعا ءتۇستى. بۇل جىلدارى قىتايداعى قازاق ينتەلليگەنتسياسى كوبىنشە شەتەلدە (قازاقستاندا) قالىپتاستى. رەسمي ورتالىق بيلىك 2004-2005 جىلدان باستاپ ۇلتتىق مەكتەپتەردىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە كەشەندى رەفورمالار جاساۋدى ۇيعاردى. ناتيجەسىندە “قوستىل اعارتۋى” جوسپارلى تۇردە جۇزەكە استى. 2010 جىلدان باستاپ ء“بىلىم سالاسىنىڭ بيۋدجەتىن رەتتەۋ، ۇلتتىق مەكتەپتەردى بىرىكتىرۋ” دەگەن اتپەن قازاق مەكتەپتەرىنىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن تولىعىمەن رەفورمالادى. 2010 جىلدان كەيىن قىتايداعى قازاق قوعامىندا قىتايتىلدى جاڭا بۋىن قازاق ينتەلليگەنتسياسى كورىنىس تاپتى. سونىمەن تاريحي قازاق قوعامى قازاقتىلدى جانە قىتايتىلدى دەپ ەكىگە جارىلدى.

جيىرما ەكىنشى، قىتايتىلدى قازاق ينتەلليگەنتسياسى قىتايدىڭ زيالى قاۋىم وكىلىمەن، جوعارى جىك قوعام وكىللەرىمەن تىعىز بايلانىس جاساۋدا. اۋقىمى مەن ماسشتابى وتە كەڭ. ال قازاقتىلدى اۋديتوريا شاعىن اۋدان، قالا مەن اۋىلدى ەلدىمەكەندەردە قالدى. ءتىلدىڭ الەۋەتى دە وسىعان سايكەس بولدى. بىراق 2010 جىلدارى ستاتيستيكالىق ساناققا سايكەس قازاقتىلدى اۋديتوريا ءالى دە اۋقىمدى، باسىم ەدى. سايكەسىنشە قازاقشا كونتەنت ءبىرشاما دامىدى. قازاقشا بيزنەس، قازاقشا الەۋمەتتىك جەلىلەر، سايت-پورتالدار داۋرەندەدى. اسىرەسە قازاقستاندىق بيزنەستى قىتايعا، شىڭجاڭعا جەتكىزۋدە قازاقتىلدى اۋديتوريانىڭ وكىلدەرى كوپ دانەكەر بولا ءبىلدى.

وتامان*- ەسكى قازاق ءتىلى، كوشباسشى، جول باستاۋشى دەگەن ماعىنانى بەرەدى. م: كوش وتامانى.

ەلدەس وردا

23.11.2024