جاھان جاڭالىقتارى قازاق شەجىرەسى
سامىراتتار (كەرەي تايپاسى)
kerey.kz
تلەۋبەردى سايدولداۇلى
العى ءسوز
X جەتى اتاسىن بىلمەگەن-جەتىمدىكتەن،
X تەگىن بىلمەگەن تەكسىزدىكتەن.
X
ءاربىر سانالى ادامنىڭ ءوزىنىڭ اتا-تەگىن بىلۋگە تالپىنۋى زاڭدى قۇبىلىس، ونىڭ ازاماتتىق بورىشى. بۇل بۇكىل ادامزات قاۋىمىنا ءتان ورتاق قاسيەت. اتا – باباسىن جىكتەپ، جادىندا ساقتاۋ رۋشىلدىقتان ارىلماعان ۇلتتارعا ءتان كەرتارتپالىق دەگەن تەرىس ۇعىم بار. ەڭ ءبىر وزىق، تورتكۇل الەمدى اۋزىنا قاراتقان ۇلتتاردىڭ اقسۇيەكتەرىنىڭ ءاربىر جانۇياسىنىڭ مۇراعاتىندا اتا-تەگىن، ولاردىڭ ىستەگەن ىستەرىن ءتىزىپ جازعان مالىمەتتەر ساقتالادى. ونى كىم كورىنگەنگە ۇستاتپايدى، تولىقتىرىلىپ اكەدەن بالاعا بەرىلەدى. قازاق قاۋىمىنداعى تەكتى ادامداردا دا وسىنداي ءۇردىس بولعان. حالقىمىزدىڭ باسىنان باعى تايىپ، قارا تۇنەك زامانعا تاپ بولعاندا، باسقا رۋحاني بايلىقتارىمەن قاتار قاستەرلەپ ساقتاعان اتا-بابالارى جايلى جازىلعان قۇجاتتارى دا جويىلدى. كەزدەيسوق ساقتالعان كەيبىر تامتىقتارى عانا وسى كۇنگە جەتىپ وتىر. كونەكوز قۇيما قۇلاق قاريالار ارقىلى حالىقتىڭ جادىندا ساقتالىپ، اۋىزشا بەرىلىپ ەل اراسىندا تاراعان اڭىز-اڭگىمەلەردىڭ قاعاز بەتىنە تۇسكەن نۇسقالارى از دا بولسا بارشىلىق، ولار قولجازبا رەتىندە عانا ساقتالىپ، باسىلىپ شىقپاعان. كەيىنگى ەلىمىز ەڭسەسىن كوتەرە باستاعان شاقتا كەيبىر شەجىرەلىك مالىمەتتەر باسىلىپ شىعا باستادى. جالپى قازاق حالقىنا، ونى قۇرايتىن ءۇش جۇزگە قاتىستى شەجىرەلەردى بىلاي قويعاندا، اباق كەرەي ۇرپاقتارى تۋرالى شەجىرەلەر دە باسپادان شىقتى. بۇل رەتتە ەڭ سۇبەلى ەڭبەكتەر:
-اباق كەرەي، ىلە حالىق باسپاسى، كۇيتىن، 1994ج.، 380 بەت.
-مونگوليا قازاقتارىنىڭ اتا-تەك شەجىرەسى، ولگي، «باسپاگەر» 1997ج.، 216 بەت.
سونىمەن بىرگە اباق-كەرەيدىڭ جەكە رۋلارىنىڭ شەجىرەلەرى دە جارىق كوردى:
-جانتەكەي سۇيىندىك، شەجىرەسى، ءۇرىمجى، 2001ج.، 96 بەت.
-شاقاباي شەجىرەسى، ءۇرىمجى، 2000 ج.، 300 بەت.
-سامىرات شەجىرەسى، 2006ج، 176 بەت.
بۇلار اراب ارپىمەن جازىلعان. قازاقستاندا تاراتىلماعان جانە بۇل جاقتاعى تۋىستاردىڭ اتا-تەگى جەتكىلىكتى قامتىلماعان. وسى كىتاپتارداعى مالىمەتتەردى قاجەتىنشە پايدالانا وتىرىپ، وسىنداي يگىلىكتى ءىستى اتقارعان قادىس ءجانابىلۇلى، قوڭىرحان جۋسانبايۇلى، اقان قاپسەمەتۇلى، شىناي زەينەلۇلى، قاليبەك ماناپۇلى، لۇقپان باداموۆ، يسلام قابىشۇلى، شىناي راحمەتۇلى، سەيت ابىزۇلى، تۇرعالي ساتەكۇلى، مۇقان بايموللاۇلى، سايلامحان مۇستاقيۇلى جانە ءبىزدىڭ بىلمەگەندىگىمىزدەن اتى اتالماي قالعان ازاماتتاردىڭ بارشاسىنا اتا-جۇرتتاعى اعايىندارعا ۇلگى بولارلىق باستامالارى ءۇشىن زور ريزاشىلىعىمىزدى بىلدىرەمىز.
ماماندىق جاعىنان تاريح پەن ادەبيەتتەن الىس بولعاندىقتان جانە كوبىنەسە ەل ورتاسىنان جىراقتا جۇرگەندىكتەن مەنىڭ مۇنداي ىسكە ارالاسار پەيىلىم ونشا بولماسا دا، باسقاداي لاجى جوقتىقتان، تاۋەكەل ەتىپ، كىرىسۋگە تۋرا كەلدى. بالا كەزىمىزدە اتالارىمىز شوتانباي، سانعاجا، لاسباي، وقاستان ەستىگەندەرىمىز بولماسا، ەشبىر جازباشا دەرەكتەر قولعا تۇسكەن جوق. ءاربىر ۇيدە اتا-باباسىنا قۇران باعىشتاۋ ءۇشىن قاتىم قاعازدار عانا بولدى.
ءوزىڭ ءۇشىن ۇيىڭدە ساقتاۋعا ەمەس، كوپشىلىك قاۋىمعا ارنالعان سوڭ مىناداي ماسەلە تۋىندادى. اركىمنىڭ ءوز اتاسىن ماداقتايتىن ءوزىمشىل پەندەشىلىگى بولادى. ءبىز سودان ساقتاندىق. وتكەندەگى اتا-بابالارىمىز بارىمىزگە ورتاق. ولاردى اناۋ سەنىڭ، مىناۋ مەنىڭ اتام دەپ بولمەيمىز. كەيبىر ەل اراسىندا تاراعان جايىتتەردى جازعانىمىز بىرەۋدى ماقتاپ، بىرەۋدى تومەندەتۋ ەمەس، بىرنەشە ۇرپاقتار بىرىنەن–بىرىنە جەتكىزگەن تاريحي ۋاقيعالار كەلەسى ۇرپاقتارعا دا جەتسە دەگەن تىلەكتەن تۋىندادى.
قالىڭ كوپشىلىكتەن شەجىرەنى نەگىزىنەن ءوزىنىڭ اتا-تەگىنە قاتىستى بولعاندار وقىپ، زەرتتەيدى. جازىلعان جايىتتەر بارشا جۇرتتىڭ ويىنان بىردەي شىعىۋى مۇمكىن ەمەس. كەمشىلىكسىز ءىس بولمايدى، بايقالعان كەمشىلىكتەرگە سىن ايتپا دەۋگە دە بولمايدى. بىلمەستىكتەن بولعان كەمشىلىكتەرىمىزگە الدىن-الا كەشىرىم سۇراپ، ولاردىڭ ورنىن تولتىرۋعا نيەتتى بولۋلارىڭىزدى تىلەيمىز.
تاريحي دەرەكتەر
كەرەيدەن جانتەكەيگە دەيىن
«كەرەي» – قالىپتاسقان ەتنيكالىق قۇرىلىمدار اتاۋلارىنداعى تايپا دارەجەسىن انىقتايتىن ۇعىم. سوندىقتان «كەرەي تايپاسى» اتالادى. تايپا دارەجەسىنە جەتكەنگە دەيىن دە بۇل اتاۋمەن اتالعان ەتنيكالىق توپتار بولعاندىقتان «كەرەي رۋ-تايپاسى» دەلىنەدى.
6-عاسىرداعى تۇرىك قاعاندىعىنىڭ قۇرامىندا كەرەيلەردىڭ التاي مەن جەتىسۋ وڭىرلەرىندە مەكەن ەتكەندىگى تۋرالى تاريحي دەرەكتەر بار. قىتاي، پارسى جازبالارىنا سىلتەمە جاساي وتىرىپ، يسلام قابىشۇلى كەرەيلەردىڭ ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىن عۇنداردىڭ قۇرامىنداعى تايپالاردىڭ ءبىرى بولعاندىعىن، عۇن يمپەرياسىندا قازىرگى موڭعول جەرىندە ءسانبي تاۋىنىڭ اتىمەن اتالعان تايپالار توبىندا بولعاندىعىن جازادى. ايتكەنمەن بۇل دەرەكتەر سول كەزدەگى كەرەيلەرگە قاتىستى ناقتى مالىمەت رەتىندە ولاردى باسقا رۋ-تايپالاردان اجىراتۋعا تولىقتاي نەگىز بولا المايدى.
9-13 عاسىرلاردا كەرەيلەر موڭعول ۇستىرتىندە ونون، كەرۋلەن، سەلەنگى، ارعۇن وزەندەرىنىڭ بويىن مەكەندەپ، حاندىق مەملەكەت قۇرعان. ورحون وزەنىنىڭ بويىنداعى شىڭعىسحاننىڭ ميراسحورى وگەدەي حاننىڭ استانا رەتىندە سالدىرعان قاراقورىم قالاسى 7-عاسىردا تۇرىكتەر، 11-عاسىردا كەرەيلەر استانا ەتكەن قارابالعىس قالاسىنىڭ ورنى ەكەن.
كەرەيلەر تۋرالى تاريحي جازبا دەرەكتەر «كەرەيت» دەگەن اتپەن 9-عاسىردان بەلگىلى. «كەرەي» جانە «كەرەيت» ۇعىمدارىنىڭ ارا قاتىناسى تۋرالى تۇجىرىم سوڭعىسى كونە تۇركى–موڭعۇل تىلدەرىندەگى اتاۋ سوزدەردىڭ كوپتىك ءمانىن ايقىندايتىن «ت» جالعاۋىنىڭ قوسىلعاندىعىنان دەگەنگە سايادى.
«كەرەي» ءسوزىنىڭ ماعناسى مەن شىعۋ توركىنى تۋرالى ءارتۇرلى پىكىرلەر بار. راشيد-اد-دين جازبالارىندا ءبىر حاننىڭ قارالتىم ءتۇستى 8 ۇلى بولىپ، ولار «كەرەي» (قارا تورىلار), ولاردىڭ ۇرپاقتارى مەن قول استىنداعى جۇرتى دا وسىلاي اتالعان دەلىنەدى. ن.بەرەزين قازىرگى تۇركى تىلدەرىندەگى «قارا» جانە ەرتەدەگى «كەرە» سوزدەرىنىڭ تۇبىرلەرى تاقىلەتتەس دەسە، ن.مىڭجان اتاۋدىڭ ادامنىڭ ءتۇر-تۇسىمەن ەمەس،سول كەزدە ەل باسقارعان حاننىڭ «كەرىن» ەسىمىمەن (حيلاي نەمەسە قىتايشا حەنلي) بايلانىستىرادى. ورحون-ەنيسەي جازۋىن زەرتتەۋشى قارجاۋباي سارتقوجاۇلىنىڭ پىكىرىنشە كەرۋلەن وزەنى مەن ول باستاۋ الاتىن كەنتاي تاۋىنىڭ ەرتەدەگى ورتاق اتاۋى «كەيرە» بولعان. بۇل ولكەنى مەكەن ەتكەن كەرەيلەردىڭ ءتۇپ-تەگى سانالاتىن حالىق بىردە «توعىز بايرقۋ»، بىردە «توعىز وعۋز»، بىردە «توعىز كەيرەلىك» اتالىپ، بارا-بارا «كەيرەلەر»، كەيىنىرەك «كەرەيلەر» بولىپ قالىپتاسقان دەپ تۇجىرىمدايدى. كەرەي، نايمان، ارعىن تايپالارى ولاردىڭ مەكەن ەتكەن وزەن-سۋ اتتارىمەن اتالعان دەگەن پىكىر بىرقاتار تاريحي ەڭبەكتەردە كەزدەسەدى.
كونە دەرەكتەرگە ارىراق بويلاعاندا كەرەيلەردىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى 5-2-عاسىرلاردا ءۇيسىن تايپالىق وداعىنىڭ قۇرامىندا بولعاندىعى ايتىلادى. وسىعان بايلانىستى ورىس زەرتتەۋشىلەرى گ. پوتانين، گ. گرۋم-گرجيمايلو، ن. اريستوۆ، ءوزىمىزدىڭ شاكارىم قاجى مەن اكادەميك ءا. مارعۇلاننىڭ ەڭبەكتەرى ارقىلى كەرەيلەر ءۇيسىن تەكتى دەگەن پىكىر قالىپتاستى.
ز. قيناياتۇلى كەرەيلەردىڭ تايپا تامعالارىنىڭ ۇيسىندەردىكىنە ۇقساستىعىنا كوڭىل اۋدارادى. بۇل كەزەڭگە قاتىستى تاريحي مۇراعاتتاردا كەرەيلەر تۋرالى ۇزدىك-ۇزدىك قانا مالىمەتتەر بولسا، شىڭعىس حان زامانىنان باستاپ دەرەكتەر جۇيەلەنە تۇسەدى. بۇل ۋاقىتتاعى الەمدىك جازبا تاريحتا كەرەيلەر جونىندەگى مالىمەتتەرگە سەبەپ بولعان ولاردىڭ نەستوريان باعىتىنداعى حريستيان ءدىنىن ۇستاۋىنا بايلانىستى ەۋروپالىق كاتوليكتەردىڭ شىعىستان وزدەرىنە ساياسي تىرەك ىزدەپ، بارلاۋشى ساياحاتشىلارىن جىبەرۋى ەدى. قازىرگى زامانداستارىمىزدىڭ اراسىندا «سوندا قالاي، اتا-بابامىز شوقىنعان با ەدى» دەگەن كۇدىكتى سەزىمىنىڭ كۋاسى بولىپ ءجۇرمىز. ەسكەرەتىن ءجاي، حريستياندىق يسلامعا دەيىنگى دىندەردىڭ ىشىندەگى دۇرىس باعىتتاعى مونوتەيستىك كىتابي ءدىن ەكەندىگى. ەرتەدەگى تۇركىلەردىڭ دە زامانىنداعى تابيعاتپەن ۇيلەسىمدى، مازمۇنى جاعىنان ءبىر عانا قۇدىرەت – كوك تاڭىرىنە سەنگەنىن ەسكەرسەك، اتا-بابالارىمىزدىڭ ءدىني ۇستامدارىنان ۇيالاتىنداي سەبەپ جوق. كەرەيلەردىڭ نەستورياندىققا بەت بۇرۋى 1007-1009جىلدارى باستالعان. ال 14-عاسىردا التىن وردا داۋىرىندە يسلام ءدىنىن قابىلدادى. اباق كەرەيلەر جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان سوڭ التايعا ورىن تەپكەن كەزدە يسلام ءدىنىنىڭ تەرەڭ تامىر جايۋى ءۇشىن مەشىتتەر سالىپ، مەدرەسە ۇستادى. بۇل ىستەردىڭ ۇيتقىسى بولعان شاحمانسۇرۇلى مۇحامەت ءمۇحمين قازىرەت. اباق كەرەيدەن يسلام ءدىنىنىڭ كورنەكتى ناسيحاتشىلارى اقىت ءۇلىمجىۇلى (1866-1940), قازىرگى زاماندا كۇللى قازاق ەلى كولەمىندە ءدىني سالت-سانامىزدىڭ دۇرىس باعىت الۋىنا زور ەڭبەك ەتكەن جانتەكەي ۇرپاقتارى حاليفا التاي عاقىپۇلى، بەلگىلى ءدىن تانۋشى عالىم نۇرتازا بۇلۇتاي ءجۇنىسۇلى قاتارلى قايراتكەرلەرىمىز بار.
موڭعول مەملەكەتتىگىنىڭ ىرگەسى قالانىپ، نىعايۋىنا زور ىقپال جاساعان سول كەزدەگى كەرەيدىڭ توعىرىل ۋاڭ حاننىڭ (اكەسى – قۇرشاقۇز بۇيرىق، اتاسى مارعۇز بۇيرىق) 1203ج. بۇرىنعى وداقتاسى شىڭعىس حاننان كۇيرەي جەڭىلگەن سوڭ كەرەيلەردىڭ ءبىر توبى موڭعولعا قاراپ، ەندى ءبىر بولىگى التايدىڭ باتىسىنان ەرتىس بويىن زايساننان ومبىعا دەيىن جاعالاي قونىستاندى. كەيىن بارلىعى دا موڭعول يمپەرياسىنىڭ قول استىندا جوشى ۇلىسىندا باتىي حاننىڭ جورىقتارىنا قاتىسىپ، شىعىس ەۋروپاعا دەيىن تارادى. التىن وردا ىدىراعاندا ارعىن، نايمان، قىپشاق تايپالارىمەن قاتار اق وردا قۇرامىنا كىردى. 15-16 عاسىرلاردا ءشايبانيدىڭ كوشپەلى وزبەكتەرىمەن بىرگە ورتا ازياعا قونىستاندى. وسىنداي تاريحتىڭ قات-قابات جاعدايلارىندا كەرەيلەر ۇلان-بايتاق تەرريتورياعا تارالىپ، كوپتەگەن حالىقتارعا ءسىڭىستى. ولاردىڭ ۇرپاقتارى تۇركى تىلدەس قىرىم تاتارلارى مەن باشقۇرت ىشىندە «گەرەي»، «كيرەي»، «كەرەيت»، قىرعىز ىشىندە «كەرەيت» دەگەن رۋلاردى قۇرايدى.
سولتۇستىك كاۆكاز نوعايلارى، التاي تۇركى حالىقتارىنىڭ قۇرامىنداعى جەكە توپتارىمەن قاتار رۋلىق اتتارى ساقتالعان وزبەكتىڭ كەگەنەس تايپالارىنىڭ اباقلى جانە اشامايلى رۋلارى، قاراقالپاق قوڭىراتتارىنىڭ اشامايلى رۋلارى قۇرامىندا كەزدەسەدى. ال ەندى قازاق ۇلتىندا ورتا جۇزدەگى نايمان تايپاسىنىڭ قاراكەرەي رۋى، كىشى ءجۇزدىڭ جەتىرۋ بىرلەستىگىنىڭ تولەۋ رۋىنىڭ كەرەيت تارماعى ەجەلگى كەرەيلەردىڭ ۇرپاقتارى سانالادى.
ەجەلگى تۇركى تايپىلارى قازىرگى تۇركى ءتىلدى ۇلتتار مەن ۇلىستاردى قالىپتاستىرعاندا قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا نەگىزىنەن بۇرىنعى تۇتاستىعىن ساقتاپ كىرسە، گەوگرافيالىق-ەكونوميكالىق جاعدايلارعا بايلانىستى باسقا كورشى حالىقتاردىڭ قۇرامىنا شاشىراڭقى بولىكتەرىمەن كىردى.
كەرەيدىڭ ارعى تاريحىن زەردەلەگەندە موڭعول ۇستىرتىندەگى كەرەي حاندىعىمەن عانا شەكتەلۋگە بولمايدى. ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىن
كەرەيلەردىڭ ءۇيسىن وداعىندا بولعانى تۋرالى دەرەكتەردى، كەرەيلەردىڭ ءتۇپ تامىرىنىڭ ۇيسىندەرمەن بايلانىستىلىعى تۋرالى اڭىزداردى دا ەسكەرمەۋگە بولمايدى.
كەرەي تاريحىن جۇيەلى زەرتتەگەن مۇرات ءسابيتۇلى مۇقانوۆ شىڭعىس اسكەرىنەن وتىراردى قورعاعان عايىر حانننىڭ كەرەي باتىردىڭ شوپشەگى جانىبەكتىڭ ۇرپاعى ەدى دەپ جازادى. شاعاتاي مەن ۇگەدەي وتىراردى العاندا جانىبەكتىڭ ۇرپاعىنان شەكتىباي دەگەن عانا التى ۇلىمەن امان قالىپ، سىر بويى مەن ارال تەڭىزى جاققا بارىپ، كىشى جۇزدە ءوسىپ-ءونىپ ۇرپاقتارى ءالىمۇلى قۇرامىنداعى شەكتى رۋىن قالىپتاستىرعان ەكەن. سونىمەن شىڭعىسحان زامانىندا كەرەيلەر موڭعول شەبىنەن دە تىس، ونىڭ باتىسىنداعى ولكەلەردە قونىستانعانىن كورەمىز. جانەسىن دە تۇعىرىل ۋاڭ حاننىڭ ولىمىمەن مونعول جەرىندەگى كەرەيلەردىڭ تاريحى اياقتالمايدى. ۋاڭ حاننىڭ ۇرپاعى قالماقتىڭ حانى حو-ۇرلىق ەدىل بويىنا 50000 شاڭىراق قوسىنىن قونىستاندىرىپ، ونىڭ ۇرپاقتارى 1640-1771 جىلدارى حاندىق قۇردى. بۇل قالماقتار وزدەرىن وسى كۇنگە دەيىن كەرەيمىز دەپ ەسەپتەيدى. قازىرگى كەزدە كەيبىر قالماقتىڭ وقىعاندارى «ناعىز كەرەي سەندەر ەمەس، ءبىزبىز» – دەپ، داۋلاسىپ جاتقان جايلارى بار. ولاردىڭ اسىرا سىلتەگەن داۋرىقپالارىنا ىلەسپەي، بايسالدىلىقپەن پىكىر الماسقىسى كەلگەن جاستارىمىز ءۇشىن ماقالامىزدىڭ سوڭىندا ينتەرنەت ادرەستەرىن ۇسىنىپ وتىرمىز. ءبىزدىڭ تاريحىمىز وتە كۇردەلى، «ات باسپايدى دەگەن جەرىن ءۇش رەت باسادى» دەگەن. شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاقتارى قازاقتىڭ سۇلتاندارى مەن حاندارى بولىپ، مەملەكەتىمىزدى قۇرۋدا شەشۋشى كۇش بولسا، كەرەي حاندارىنىڭ ۇرپاقتارى قالماق حاندىعىن قۇردى. مىنە تاريحىمىزدىڭ بۇلتارىستارى مەن شىرعالاڭدارى!!
15-عاسىردىڭ ورتاسىندا قالىپتاسا باستاعان قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قۇراعان رۋ-تايپالارىنىڭ دا ءبىرى كەرەيلەر بولدى. 16 عاسىردىڭ باسىندا ارعىن، نايمان، قىپشاق، قوڭىرات، كەرەي، ۋاق تايپالارى ورتا ءجۇز بولىپ بىرىگىپ، 16-17 عاسىرلارداعى قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزگى بولىگى بولدى.
قازاق تاريحىنىڭ وتە قيىن كەزەڭى بولعان جوڭعار باسقىنشىلىعىنىڭ (1710-1760), ونىڭ جويقىن اپاتى اقتابان شۇبىرىندىنىڭ (1723-1725) ەڭ ۇلكەن زاردابىن تارتقان كەرەيلەر ەدى. ەل شەتىندە بولعاندىقتان ءبىرىنشى شابۋىلعا ۇشىراۋمەن قاتار، جوڭعاردىڭ نەگىزگى اسكەري كۇشتەرى كۇيرەپ، مەملەكەتتىگى جويىلعان سوڭ دا كەرەيلەر ءۇشىن تىنىشتىق بىردەن ورناعان جوق. باسقىنشىلارعا قارسى قازاقتىڭ بىرلەسىپ جاساق قۇرۋى ۇزاق بولعانىمەن، سوعىس بىتەر-بىتپەستەن جاڭا قونىسقا ورنالاسۋ ءۇشىن جىلدام تاراپ كەتتى. بۇل كەزدە التاي-ساۋىر-تارباعاتايدىڭ ساي-سالاسىندا جوڭعارلار ءالى دە از ەمەس ەدى. سولارمەن اتا قونىسى ءۇشىن كەرەيلەرگە جەكە سوعىسۋلارىنا تۋرا كەلدى. ناتيجەسىندە قازاقتىڭ شىعىستاعى شەكاراسى ايتارلىقتاي ىلگەرىلەدى.
بۇل سوعىستا كەرەيدىڭ بىرنەشە ۇرپاعى ات ۇستىندە قولىنان نايزاسى تۇسپەي التايدان قاراتاۋ، سىر بويى، ورعا دەيىن، ودان ۇنەمى قان مايدانمەن اياكوز، شار، كوكپەكتىگە كەلگەندە قانشاما جانىنان ايىرىلىپ قىرعىن كورسە دە، ناتيجەسىندە كەرەمەتتەي ۇيىمشىلدىقپەن ءبىر اتانىڭ ۇلدارىنداي رۋحى جوعارى قاۋىم رەتىندە قالىپتاستى. وسى كەزدەن قالعان «قازاق بولساڭ كەرەي بول، بار الاشقا مەرەي بول» دەگەن تولە ءبيدىڭ ناقىل ءسوزى ۇرپاقتار جادىندا ساقتالىپ كەلەدى.
اقتابان شۇبىرىندى باستالعاندا اباق كەرەيدىڭ باتىسقا اۋى بەي بەرەكەت ستيحيالى بولسا، قايتا قايتۋى ۇيىمداسقان جۇيەلى ەرەكشە تارتىپپەن ىسكە استى. بۇل كەزەڭدەگى كەرەي قوعامىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى، جوڭعارمەن سوعىستارىنداعى قولباسشىسى، قيىن-قىستاۋ شىرعالاڭداردان شىعاتىن جانە بولاشاعىنا جول اشاتىن باعىتىن ايقىنداۋشى جانىبەك بەرداۋلەتۇلى (1714-1792) بولدى. ول جانتەكەيدىڭ سۇيىندىك اتاسىنان. سۇيىندىكتەن التى، ودان سارى، ودان بەرداۋلەت. جاكەڭنىڭ زيراتى قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسى جارما اۋدانىنىڭ ورتالىعى گەورگيەۆكادان زايسان باعىتىنداعى جولدىڭ سول جاعىندا ورتابۇلاق دەگەن جەردە. بۇرىن اۋليەبۇلاق دەپ اتالعان ەكەن.
كەرەي شەجىرەسىنىڭ جۇيەلەنىپ حاتقا تۇسۋىنە 16- 17-عاسىرلار ارالىعىندا جاساعان اشامايلى كەرەيدىڭ كوشەبە رۋىنان شىققان داۋلەن باتىر تاۋزان ۇلىنىڭ (شاقشاق ءبيدىڭ نەمەرەسى) ەڭبەگى نەگىز بولعان. ونىڭ ۇلى تولىباي بي 17-عاسىردىڭ سوڭىندا تولىقتىرىپ، كەرەيدەن شىققان كوپتەگەن اتاقتى ادامدار ارقىلى قولدان قولعا ءوتىپ، سەگىزسەرى باحرامۇلىنىڭ جيناقتاۋىمەن ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكەن. سەگىزسەرىدەن شەجىرەنى شايقىيسلامۇلى جۇسىپبەك جازىپ الىپ، قازان قالاسىندا باستىرعان. سەگىزسەرىنىڭ ۇلى مۇسايىن (1845-1920), ونىڭ ۇلى نۇرمۇحامەت مۇسايىنوۆ(1874-1961) بۇل شەجىرەلەردى ساقتاۋشىلار بولدى.
داۋلەن باتىر اسا ءبىلىمدى، يماندىلىقتى ناسيحاتتاپ، پوەزيا مەن مۋزىكا سالاسىندا دا تانىلعان تۇلعا. ول تاريحتا قازاق قولىن باستاپ، جوڭعاردىڭ العاشقى باسىنشىلىعىنا تويتارىس بەرۋشى رەتىندە بەلگىلى، ونىڭ ءىسىن جاعاستىرشى ءىزباسارى اتاقتى ءجالاڭتوس باھادۋر بولدى. داۋلەننىڭ شەجىرەسىن تولىقتىرعان تاشمۇحمەت تابەيۇلى بارلىباەۆ (1833- 1903).
داۋلەن باتىر شەجىرەسىندە نەگىزىنەن Aشامايلى كەرەيدىڭ اۋلەتتەرى باياندالسا، اباق كەرەي شەجىرەسىن التاي قازاقتارىنان شىققان زيالى تۇلعالار جازعان. ولاردىڭ ىشىندە تاريحشى مالعاجدار (1898 ج. تۋعان) قازاق شەجىرەسىن، ونىڭ ىشىندە كەرەي شەجىرەسىن جازۋمەن بىرگە «دۇنيە حالقىنىڭ تاريحى» دەگەن كىتاپ جازعان. ارقالىق جىرىنىڭ اۆتورى نۇرالى ساعدوللاۇلى نايمان، كەرەي شەجىرەسىن قاتار جازعان. جوبالاي كەرەيدەن شىققان سابىرباي كاتىكەيۇلى كەرەي شەجىرەسىن جيناعان. جانتەكەيدەن شىققان ارعىنباي اپاشبايۇلى كەرەي شەجىرەسىن ولەڭمەن جازعان. اباق كەرەي تورەلەرى كوگەداي ۇرپاقتارى تۋرالى مەشەل شەجىرەسى جازىلعان. كەرەي شەجىرەسىن جيناقتاۋشىلار قاتارىندا بەلگىلى تۇلعالار دالەلحان سۇگىربايۇلى، اقىت قاجى قاتارلى ادامدار بار.
كەرەيدەن شىققان اسا زور تاريحي تۇلعا – قوجابەرگەن تولىبايۇلى (1663-1763). ول سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى جامبىل اۋدانىنداعى بوگدانوۆقا سەلوسىنىڭ جانىنداعى گۇلتوبە دەگەن جەردە تۋعان. اشامايلى كەرەيدىڭ كوشەبە رۋىنىڭ تاۋزار اۋلەتىنەن. ءارى باتىر، ءارى جىراۋ، عۇلاما عالىم، تاۋكە حاننىڭ ديپلوماتيالىق ىستەرىن باسقارعان. 1688ج. 25 جاسىندا ورداباسى بولىپ، جوڭعارمەن سوعىستا كۇللى قازاق جاساقتارىنىڭ باس قولباسشىسىلىق ەتكەن. تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعى» زاڭدار جيناعىن جازعان، كوپتەگەن تاريحي داستان جىرلاردىڭ اۆتورى، قازاقتىڭ ءان ۇرانىنا اينالعان «ەلىم-اي» ءانىن شىعارعان.
كەرەيدەن شىققان بۇكىل قازاق حالقىنىڭ ماقتانىشى بولعان تۇلعالار از ەمەس. ولاردىڭ قاتارىندا سەگىزسەرى، شىن اتى مۇحامەت قاناپيا باحرامۇلى (1818-1854), ءبىرجان سال (1834-1897), ماحامبەت وتەمىسۇلى (1803-1846), بەرگى 20-عاسىرداعى قازاق تاريحىندا ءوز ورنى بار قايراتكەرلەر بارشىلىق.
كەرەي تايپاسى اشامايلى كەرەي جانە اباق كەرەي دەگەن ەكى توپقا بولىنەدى. اشامايلى، اباق اتاۋلارىنىڭ شىعۋى تۋرالى ءارتۇرلى جورامالدار بار. سولاردىڭ ىشىندە كەرەيدىڭ ءتول شەجىرەسىندە حاتقا تۇسكەن دەرەكتەر بويىنشا رۋ اناسى سانالاتىن ءۇيسىن سارىمىرزانىڭ قىزى اپپاق كۇيەۋىنەن جەسىر قالىپ، ۇلى شىمىرمەن توركىنىنە كەلەدى. ناعاشى اتاسى بالانى تاي ۇستىندەگى اشامايعا مىنگىزىپ «اشامايلى كەرەيىم» دەپ ەركەلەتىپ، الىپ جۇرەدى ەكەن. سول بالادان تاراعان ۇرپاق «اشامايلى كەرەي» اتانىپتى. اپپاقتىڭ سوڭعى كۇيەۋىنەن وربىگەندەر اناسىنىڭ اتىمەن اباق اتانعان دەپ جورامالدانادى.
ەتنونيمدىك ۇعىمداردىڭ جالپى قازاق حالقىنا ءتان ۇردىستەر تۇرعىسىنان تالدايتىن عالىمدار اباق، اشامايلى اتاۋلارىن رۋ تامعالارىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىمەن بايلانىستىرادى. كوپتەگەن رۋ-تايپالاردىڭ اتىندا ولاردىڭ تامعالىق بەلگىلەرى كورىنىس تاپقان. وعان جەتكىلىكتى مىسالدار بار: شانىشقىلى، وشاقتى، شەكتى، تەرىستاڭبالى، بەستاڭبالى، تىلىك، بالتالى، باعانالى، تاراقتى، قايشىلى، وراقتى، ەرگەنەكتى، سىرگەلى، ت.ت.
اشامايلى تامعاسى كوبەيتۋ بەلگىسىنە ۇقساس ايقاسقان ەكى كولبەۋ سىزىقتان (×) تۇرادى. اشاماي – تايعا سالىپ، كىشكەنە بالانى مىنگىزەتىن، تۇيەگە سالىپ، تەڭ بايلايتىن جابدىقتىڭ اتاۋى. اباق – اڭعا قۇرىلاتىن قاراپايىم قۇرال. وعان كىرگەن قاسقىر، تۇلكى سىرعىپ تۇسكەن تور كوز اعاشتان قايتا شەگىنۋگە مۇمكىندىگى بولماي، قامالىپ قالادى. تۇرمە ماعىناسىنداعى اباقتى ءسوزى دە وسىدان شىققان.
اشاماي دا، اباق تا كەرەيدىڭ ورتاق ايقىش، ياعني كرەست(＋) تامعاسىمەن تاقىلەتتەس. ايقىش بەلگىسى كەرەيلەردىڭ ەرتەرەكتە نەستوريان دىنىندە بولعاندىعىنان دەپ جورامالدانىپ كەلسە، قازىرگى ايقىندالعان تاريحي دەرەكتەر بويىنشا ءتورت ايرىعى تەڭ ايقىش حريستياندىقتان كوپ بۇرىنعى ەرتە زامانعى تۇركىلەردىڭ تامعالىق بەلگىسى ەكەن. ءتىپتى تۇركىلەردەن دە بۇرىنعى اريالار ايقىشتى قاستەرلەگەن كورىنەدى. ورىسشا اريتسى اتانعان حالىقتىڭ بايىرعى ءبىر مەكەنى التاي تاۋلارى ەكەنى دالەلدەندى. قازىرگى تۋۆا جەرىندەگى ارجان قورىمىندا ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەن بۇرىنعى 8-7 عاسىرلارعا جاتاتىن ارحەولوگيالىق قازبالاردان ءتورت ايرىعى تەڭ تەمىر ايقىشتار تابىلعان. گيتلەرلىك نەمىس فاشيستەرى وزدەرىن وسى «تازا» اريا ناسىلىنەنبىز دەپ دارىپتەپ، ءتورت ايرىعى تەڭ ايقىشتى سۆاستيكالارىنا نەگىز ەتىپ العان-دى. بۇنداي ايقىش ۇلگىسى ەلورداداعى قازاقستان پارلامەنتىنىڭ ءماجىلىس زالىنىڭ ورتالىق الاڭشاسىندا دا بەينەلەنگەن.
كەرەيدىڭ اباق، اشامايلى بولىپ ءبولىنۋى شىڭعىسحاننىڭ 1202 جىلى كەرەي حاندىعىن جويعانىنان كەيىن بولسا كەرەك. موڭعول شەبىنەن باتىسقا اۋعاندا ەرتىستەن سولتۇستىككە قاراي بولىنگەندەرى اشامايلى توبىن قۇراعان. وڭتۇستىك باعىتتا ەجەلگى اتا مەكەنى التاي، قارا ەرتىس، ساۋىرعا قونىساتانعاندارى اباق كەرەي بولعاندىعىن تاريحي ۋاقيعالار دالەلدەيدى. بۇل تۋرالى قوجابەرگەن جىراۋ:
التاي تاۋ قازاق اتام تۋعان جەرى
قىتاي-ءشۇرشىت، قالماقتى قۋعان جەرى
اتالعان بابام عالي اشامايلى
وسىرگەن مىڭداپ تايلاق، قۇنان تايدى
سىبىرگە ۇرپاقتارى قونىستانىپ
ەل بولىپ ەرتە كەزدەن قانات جايدى.
شالقار كول، نۋ ورماندا ءسىبىر جەرى،
ءسىبىردى مەكەن ەتكەن كەرەي ەلى،
ەگىن ساپ، كۇن كورۋدىڭ قامىن ويلاپ،
باس قوسىپ كەڭەس قۇرعان بي مەن بەگى .
دەپ، اشامايلى كەرەيدىڭ تاريحىنان سىر شەرتەدى.
اشامايلى كەرەيدى 10 رۋ: سيبان، بالتا، كوشەبە، اقسارى، قۇلسارى، سەمەنالى، نۇرالى، نۇرىمبەت، اقىمبەت، ساماي قۇرايدى. ۇرانى – وشاباي.
اباق كەرەيگە 12 رۋ كىرەدى. قازىرگى قالىپتاسقان كوزقاراس بويىنشا ولارعا جاتاتىندار: جانتەكەي، جادىك، شەرۋشى، مەركىت، يتەلى، قاراقاس، مولقى، جاستابان، شۇبارايعىر، كونساداق، سارباس، شيمويىن. كەيبىر شەجىرەلەردە شيمويىننىڭ ورىنىنا قۇلتايبولات اتالادى. الدىڭعىسىن اشامايلى كەرەيگە جاتقىزادى. سونىمەن قاتار شيمويىندى نايمان تايپاسىنان دەگەن دە پىكىر بار.
شەجىرەلەردە 12 اباق كەرەيدىڭ تۋىستىق قاتىناستارى ارقيلى سيپاتتالادى. اباق كەرەيدىڭ مول شوعىرلانعان جەرى قىتاي ەلىندەگى شەجىرەلەر بويىنشا اباق انانىڭ سوڭعى كۇيەۋىنەن تۋعان قۇتتىقوجادان قازىرگى اباق كەرەي ۇرپاعى تاراتىلادى. قۇتتىقوجانىڭ ۇلى ەرمەننەن يزەن مەن جۋسان.
يزەننەن اللابەردى، قۇتتىبەردى. اللابەردىدەن جاستابان، سارباس، مەركىت. قۇتتىبەردىدەن باعانالى، جاپپاس. باعانالىدان بايلاۋ مەن قويلاۋ. بايلاۋدان ەلدەي، كولدەي، بەردىشورا، جيەنشورا. ەلدەيدەن جادىك. كولدەيدەن شەرۋشى. بەردىشورادان جانتەكەي. جيەنشورادان قۇلتايبولات. قويلاۋدان ارقاش، ودان يتەلى (شىن اتى – احمەتالى). جاپپاستان قاراقاس (شىن اتى – سەيدالى), مولقى، كونساداق (شىن اتى – جاباي).
جۋساننان اللاقىدىر، ودان شىبارايعىر (شىن اتى – جاركە، ابىز اتانعان).
مونعوليا قازاقتارىنىڭ شەجىرەسىندە اباق كەرەي رۋلارىنىڭ تۋىستاستىعى ءبىرشاما باسقاشا باياندالادى. اباق كەرەي ۇرپاقتارى اشامايلىدان (اقبەردىدەن) تاراتىلادى. اشامايلىدان اللابەردى مەن قۇتتىبەردى.
اللابەردىدەن يتەلى، جاستابان، سارباس، جيەنى شىبارايعىر، جيەننەن تۋعان جيەنشارى مەركىت.
قۇتتىبەردىدەن باعانالى، جاپپاس. باعانالىدان يزەن، ودان مۇرالى، ودان ەلدەي، كولدەي، بەردىشورا. ەلدەيدەن جادىك. كولدەيدەن سۇگىر. بەردىشورادان جانتەكەي. سۇگىردەن شەرۋشى. جاپپاستان جاباي. جابايدان مولقى، قاراقاس، كونساداق.
سونىمەن اباق انادان تاراعان ۇرپاقتاردىڭ جانتەكەيگە دەيىنگى جالعاستىعىن سارالاعاندا ءبىر بولجام بويىنشا اباقتان اشامايلى، ودان قۇتتىبەردى، ودان باعانالى، ودان يزەن، ودان مۇرالى، ودان بەردىشورا، ودان جانتەكەي.
ەكىنشى ۆاريانت بويىنشا بۇل گەنەولوگيالىق تىزبەك: اباق-قۇتتىقوجا- مايقى- ەرمەن- يزەن- قۇتتىبەردى- باعانالى- بايلاۋ- بەردىشورا- جانتەكەي.
كەلتىرىلگەن دەرەكتەرگە نەگىز بولعان قىتايدىڭ التاي ولكەسىندە 19 عاسىردا ءمامي جازعان دەيتىن شەجىرە. شەجىرەنىڭ بايانداۋىنشا كەرەي ۇلىسى 8 تايپادان تۇرادى. ولار: ءشوپ، سەپ، بايلاۋ، قويلاۋ، ەلدەي، كۇلدەي، يزەن، جۋسان. اتاقتى تاريحشى نىعىمەت مىڭجان دا بۇل تايپالاردىڭ اتتارى 7-8 عاسىرلارداعى قىتاي مۇراعاتتارى مەن ءراشيد–اد–ديننىڭ جازبالارىندا كەزدەسەتىنىن راستايدى.
قازىرگى كەزدەگى قازاقستاندا شىعارىلعان قازاق حالقىنىڭ تاريحنامالارىندا ءبىز قاراستىرىپ وتىرعان ۋاقىتتاعى كەرەي حاندىعىن قۇراعان تايپالار رەتىندە كەرەيحان، جارحان، تۋنحايت، كونحانت، حيرحۋن، ساحيات، تۋماۋت، البات اتالادى. وسىلاردان حاندار شىققان كەرەيحان تايپاسىنىڭ عانا اتاۋى ساقتالىپ، كەرەي ۇلىسىنىڭ ورتاق اتىنا اينالدى دەگەن پىكىرگە قوسىلادى.
جالپى العاندا تۇركى زامانىندا، شىڭعىس حان داۋىرىندە، التىن وردا كەزىندە ءومىر سۇرگەن اتا-بابالاردىڭ اتى ءجونىن ناقتىلاۋ مۇمكىن ەمەس. ەرتەدەگى شەجىرەلەردە اتتارى اتالعان تۇلعالاردى ەلەۋسىز قالدىرماي، جاڭا باسىلىمداردا اتاپ ءوتۋ ورىنسىز ەمەس دەپ ويلايمىز. بەرگى تاريحتىڭ وزىندە، قازىرگى قازاق ۇلتى ەكشەلگەن، قازاق حاندىعى قۇرىلعان ۋاقىتتان بەرگى اتى ءمالىم اتالارىمىز، ونىڭ ىشىندە دە تاريحتا ورنى بار اتاقتىلارى عانا، ەل باسقارعان، قول باستاعان، اسا ءبىر تالانتىمەن داڭقى شىققانداردىڭ ەسىمدەرى مەن ناقتى ءومىر سۇرگەن ۋاقىتتارى بەلگىلى، سوڭعى 1-2 عاسىردا ءومىر سۇرگەن اتا-بابالارىمىزدى تۇگەندەپ الۋ ءۇشىن دە ءبىراز ەڭبەك ەتۋگە تۋرا كەلەدى. ەڭ باستىسى بەرگى 7 اتانى ناقتىلاپ، قازىرگى ۇرپاقتارىن تۇگەندەۋ تىكەلەي وسى شەجىرەنىڭ ماقساتى دەپ بىلەمىز.
جانتەكەيگە دەيىنگى اتالار تۋرالى دەرەكتەردە كوپ دۇدامالدىك بولعانىمەن دە شەجىرەلەردە تۇراقتى قايتالاناتىنى جانتەكەيدىڭ اكەسى بەردىشورا، اتالارى باعانالى، قۇتتىبەردى ەكەندىگى.
جانتەكەي رۋى 12 اباق كەرەيدىڭ ەڭ مول ساندىسى عانا ەمەس، بۇكىل اباق كەرەيدى ءبىر ورتالىققا توپتاستىرعان، ونىڭ شىرعالاڭى مول تاريحىنداعى نەگىزگى ۇيىمداستىرۋشى جانە قوزعاۋشى كۇش بولعان. قازاقتىڭ بىردە ءبىر تايپاسىندا ءدال اباق كەرەيدەي ءبىتۇتاس ساياسي-رۋحاني ۇيىمداسۋ بولعان جوق. بۇنداي بىرلەستىك جوڭعار باسقىنشىلىعى كەزىندە جانىبەك بەرداۋلەتۇلىنىڭ باسشىلىعىمەن ورنىقتى. 1790 جىلدارى قىتايدىڭ ەجەن حانىمەن جاسالعان كەلىسىمدەر ارقىلى اباق كەرەيدىڭ بىرتۇتاستىعى ديپلوماتيالىق رەسمي قۇجاتتاردا كورىنىس تاپتى.
شەجىرەلەردە ايتىلعانداي بۇكىل اباق كەرەي ءبىر اتانىڭ كىندىگىنەن تاراماسا دا، جاقىن رۋلار ورتاق مۇددەمەن توپتاسىپ، ءبىرىن ءبىرى باۋىرىنا تارتىپ، ىرگەلى ەل بولىپ، قيلى زامانداردىڭ تەپەرشىلىگىنە توتەپ بەردى. رۋ-تايپالاردىڭ تۋىستىق نەگىزدە عانا ەمەس، ءتۇرلى ساياسي سەبەپتەرمەن دە قالىپتاسۋى قازاق تاريحىندا ورىن العان قۇبىلىس. تۋىستىق-اتالاستىق نەگىزدە بىرىككەن قاۋىمعا باسقا دا توپتار ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن قوسىلىپ وتىرعان. رۋلىق قۇرىلىم ايتىلىپ جۇرگەندەي ۇلتتى، ەلدى بولشەكتەۋ ءۇشىن ەمەس، كەرىسىنشە، بىرلەستىرۋگە قىزىمەت ەتتى.وسى نەگىزدە قازاق حاندىعىن قۇرۋ، ءۇش جۇزدىك جۇيەنى قالىپتاستىرۋ مۇمكىن بولدى. قازىرگى تاۋەلسىز قازاقستاندا حالىق بىرلىگىن قامتاماسىز ەتەتىن سەنىمدى يدەيالوگيالىق نەگىز ءالى كۇنگە دەيىن قالىپتاسقان جوق. ال اتا-بابالارىمىز بولسا ءوز زامانىنداعى گەوساياسي جاعدايدا دۇرىس باعىتىن ايقىنداي بىلگەن. اباق كەرەيدىڭ يگى-جاقسىلارى (بىزدىڭشە، ەليتاسى) ىرگەلى ەل بولۋ ءۇشىن بىرنەشە كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن دۇرىس وڭتايلاستىردى.
بىرىنشىدەن، سول كەزدەگى قاۋىمنىڭ پسيحولوگياسى مەن مەنتاليتەتىن ەسكەرىپ، اباق كەرەيدىڭ رۋلىق قۇرامىن سارالاپ، رەتتەدى. 12 رۋ بىرگە تۋىسقان 12 اتانىڭ بالالارى دەگەن ۇعىم بەرىك قاعيداعا اينالدى.
ەكىنشىدەن، ەلدىڭ باسقارۋ جۇيەسىنىڭ تىياناقتىلىعى، رۋ ارالىق قايشىلىقتارعا توسقاۋىل بولۋى ءۇشىن باسقارۋدى بەيتاراپ تۇلعا حان تۇقىمى تورەگە بەرۋگە شەشىم قابىلداندى. «تورەسىز ەل، توبەسىز جەر بولمايدى» دەپ، ابىلپەيىزدىڭ كىشى ايەلى قىرعىز قىزى تۇمار حانىمدى ۇلدارى كوگەداي، جاباعى، سامەندى كوشىرىپ اكەلىپ، 1788 جىلى كوكپەكتىدە ۇلى جيىن اشىپ، 16 جاستاعى كوگەدايدى اق كيىزبەن كوتەرىپ اباق كەرەيگە تورە سايلادى. 1836 جىلى كوگەدايدىڭ مۇراگەرى اجى تورەنىڭ تۇسىندا «ءتورت بي-تورە» جۇيەسى قابىلداندى. اباق كەرەي قاۋىمىنىڭ ءوسىپ-وركەدەپ ۇلعايۋى جانە ساياسي-شارۋاشىلىق جاعدايدىڭ كۇردەلەنۋى سەبەپتى ەل باسقارۋ جۇيەسىنە وزگەرىستەر ەنگىزىپ، تورەگە، ونىڭ قىتاي ۇكىمەتى بەرگەن گۋڭ دارەجەسىنە سايكەس، نەگىزىنەن سىرتقى بيلىك، قىتاي ۇكىمەتىمەن اراداعى ماسەلەلەر جۇكتەلىپ، ىشكى ماسەلەلەردى شەشۋگە ءتورت بي سايلاندى. مۇراگەرلىك جولمەن بيلەردىڭ ەكەۋى جانتەكەيدەن، ەكەۋى جادىك رۋىنان بولدى.
ۇشىنشىدەن، باسقارۋ جۇيەسىنىڭ قۇقىقتىق نورمالارى زاڭداستىرىلىپ، «اباق كەرەي ەرەجەسى» بەكىتىلدى. بۇل ەرەجە قازاقتىڭ ەجەلگى جەتى جارعى زاڭدارى مەن شاريعات قاعيدالارىنا نەگىزدەلدى. 1949 جىلى قىتايدا كوممۋنيستىك ءتارتىپ ورناعانعا دەيىن اباق كەرەي قاۋىمى وسى جۇيە بويىنشا باسقارىلدى.
جانتەكەيدەن سامىراتقا دەيىن
جانتەكەي تۋرالى ءبىراز شەجىرە دەرەكتەرى مەن ەل اۋزىندا اڭىز-اڭگىمەلەر بار. مۇسا باتەيۇلىنان قالعان دەگەن ءبىر شەجىرەدە جانتەكەيدىڭ ارعى اتاسى شەپ دەپ كورسەتىلگەن. شەپتىڭ نەمەرەسى ەرمەن، ودان يزەن، ودان اقسوپى. اقسوپىدان باعانالى، باعانالىدان بايلاۋ.
بايلاۋدىڭ بايبىشەسى مادينادان بەردىشورا جالعىز ەكەن. جانتەكەي بەردىشورانىڭ ۇلى. بايلاۋدىڭ ەكىنشى ايەلى جيەنشاردان قۇلتاي، كىشى ايەلى اجاردان ەلداي مەن كولداي. ەلدايدان جادىك، كولدايدان شەرۋشى تۋادى.
شەجىرەلەردە جادىك، جانتەكەي، شەرۋشى، قۇلتايبولات تورتەۋىن ءبىر بايلاۋ، اۋىلدارى ارالاس،قويلارى قورالاس بولعان دەلىنەدى. بۇلاردىڭ ىشىندە جادىك ات ۇستىندە، ءسان-سالتانات قۇرۋعا بەيىم، جانتەكەي بولسا شارۋاقور، مالعا قاراپ، جىلقىنىڭ تۇنگى كۇزەتىن اتقارىپ جۇرەدى ەكەن. بۇلار ۇيلەرىندە جوق كەزىندە اۋىلدارىنا قاراپايىم شال بەينەسىندە قىزىر كەلسە جادىكتىڭ ايەلى تاكاپارلىق كورسەتىپ دۇرىس قابىلداماپتى. جانتەكەيدىڭ ايەلى شىبارايعىردىڭ قىزى التىنشاش اقساقالدى ءوزى كەلىپ، ۇيىنە شاقىرىپ، قوناق ەتكەن ەكەن. وسىدان «جانتەكەيگە قىزىر دارىپ، مال مەن باسى تەڭ وسكەن» دەگەن اڭىز ەل اۋزىندا ساقتالىپ قالعان.
جانتەكەيدىڭ ءۇش ۇلى ءسۇيىنباي، سۇيىندىك، ءسۇيىنىشالىنىڭ ۇرپاقتارى ءۇش جانتەكەي اتانىپ، اباق كەرەيدىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلكەن رۋلى ەلگە اينالدى. «بۇكىل 12 اباق كەرەي اۋسا جانتەكەيگە سيىپ كەتەدى، جانتەكەي اۋسا اباق كەرەيگە سيمايدى» دەگەن ءسوز بار.
جانتەكەيدىڭ ۇرانى – شاقاباي، ول سامەمبەتتىڭ ەسەنتايىنىڭ ۇلى، ايگىلى قولباستاعان باتىر، سايىسكەر، ەرەن ەرلىگىمەن، جۇرەكتىلىگىمەن، اقىل-قايراتىمەن جوڭعارعا قارسى سوعىستا اتى شىققان. سول قيىن-قىستاۋ زاماندا اباق كەرەيدىڭ ەل بولىپ ساقتالۋىنا باسشى بولعانداردىڭ ءبىرى. ەر جانىبەككە سوعىس ونەرىندە، ەل باسقارۋ ىستەرىندە ۇستاز، اقىلشى بولعان. 1688 جىلى تۋىپ، 1778 جىلى قايتىس بولعان. قازىرگى شىعىس قازاقستان وبىلىسىنىڭ تارباعاتاي اۋدانىنىڭ ورتالىعى اقسۋاتتا جەرلەنگەن.
سۇيىنىشالىدەن قوجامجار، باراق، سەكەل، بۇلانتاي تارايدى. بۇلاردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ نەگىزگى بولىگى مونعوليا مەن قازاقستاندا قونىستانعان.
سۇيىندىكتىڭ ەكى ۇلى التى مەن حالەكەدەن رۋلى ەل بولعان، ەكى اتانىڭ ۇرپاقتارى وربىگەن. التىدان سارى مەن ەسنازار. ەسنازاردان كۇنتۋ، جايلاۋ، بايعاسقا، بازارباي، بازارگەلدى، بۇقارباي. سارىدان كەرداۋلەت پەن بەرداۋلەت. بەرداۋلەتتەن ەسىمى اباق كەرەيگە ۇران بولعان جانىبەك باتىر. جانىبەكتەن نوعاي، بالجان، بايتىكباي، داۋىلباي. نوعايدان ەلۋباي، سامىرىق. ەلۋبايدان ساتىكە، ودان زارىحان، ودان مىرزاحمەت، ودان ساعادات. ساعاداتتا جانىبەكتىڭ ايگىلى تۋىن ساقتاعان ساندىق بار دەسەدى. حالەكەنىڭ ۇرپاقتارى نەگىزىنەن قازاقستاندا. التىنىڭ ۇرپاقتارىنىڭ كوپشىلىگى قىتايدا، ءبىرشاماسى مونعوليا مەن قازاقستان جەرىندە.
ءسۇيىنباي – جانتەكەيدىڭ ۇلكەن ۇلى. ات جالىن تارتىپ مىنگەننەن توپقا ءتۇسىپ، بيلىك ايتقان. قانداي ءبىر قيىن داۋلاردى دۇرىس، ءادىل شەشە بىلگەن. وعان اكەسى اسا ريزاشىلىقپەن «وركەنىڭ ءوسسىن» دەپ باتاسىن بەرىپتى. ءسۇيىنبايدان تۋعان سامىرات جانتەكەيدىڭ ءبىرىنشى كورگەن نەمەرەسى ەكەن.
مەشپەت انادان سامىراتتان سوڭ 2 قىز، ودان كەيىن ءۇش ۇل تۋعان ەكەن. قارىنداستارى سامىراتقا قولعانات كومەكشى بولىپ، اتقا ءمىنىپ، جىلقى باعىسقان كورىنەدى. سونىمەن قاتار سول جاۋگەرشىلىك زاماننىڭ جاعدايىندا مىلتىق اتۋ، ساداق تارتۋ، قىلىش شابۋ، سويىل سوعۋ ادىستەرىنە دە ەر ازاماتتارداي جەتىك بولىپتى. مالعا تيگەن ۇرى-قارانى وزدەرى-اق جايعاپ سالادى ەكەن. «ءوزىن باتيما مەن قاديشا قۇساپ سىلەيتىپ ۇرشى» دەگەن ءسوز ەل اۋزىندا ساقتالىپتى.
سامىراتتىڭ 18 جاسىندا-اق باتىر اتاعى شىعىپتى. سول كەزدە ەلدى شاپقان دۇربىتتەر مەن ۇرانحايلاردىڭ جولىن كەسىپ، ايداپ اكەتكەن جىلقىلارىن قايتارىپ تالاي رەت ەل العىسىنا بولەنەدى. سامىرات ەلدىڭ ەتى ءتىرى جىگىتتەرىن ۇيىمداستىرىپ، جان-جاقتان انتالاعان جاۋدان ەلىنە قورعان بولادى. قول باستاپ ۇنەمى اتتان تۇسپەپتى. سامىرات جوقتا اۋىلىنا جاۋ شاۋىپ، جاۋعا ءسۇيىنباي جالعىز ءوزى قارسى تۇرىپتى. ۇيىندە ەكى ءشيتى مىلتىعى بولىپتى. قىزدارى اكەسىنە كومەكتەسىپ، مىلتىقتاردى وقتاپ بەرىپ وتىرىپتى دا، ءسۇيىنباي مىلتىقتان كەزەكپەن كوزدەپ اتىپ شاپقىنشىلاردىڭ ءبىرتالايىن سۇلاتىپتى. بەتى قايتقان جاۋ جىلقىنى ايداپ اكەتىپتى. سول كەزدە كەلىپ جەتكەن سامىرات جاۋدى قۋىپ بارىپ، جىلقىلارىن قايتارعان ەكەن. وسى ۋاقيعاعا بايلانىستى ءسۇيىنباي:
«سامىراتىم جوق بولدى
سامەمبەتىم بوق بولدى
قۇتتى، بوكەس جاس بولدى
تولەكە سەنى قايتەيىن.
قالىڭ جاۋ قاپتاپ كەلگەندە
ەكى قىزىم ەس بولدى» دەگەن ەكەن.
سامىرات «ەركەك بولىپ جاۋعا شاپپاسا، اتىپ تاستايىن» دەپ ۇمتىلعاندا سامەمبەت جۇككە تىعىلسا كەرەك، ودان سۋىرىپ العان اعاسىنا «اعاتاي-اي، تىم بولماعاندا ءوسىپ بولمايمىن با » دەگەندە، سامىرات بۇل ءسوزىڭ دە ءجون ەكەن دەپ، تيىسپەپتى. شىنىندا دا سامەمبەتتىڭ ۇرپاعى ءوسىپ، بۇكىل جانتەكەي ىشىندەگى ەڭ كوبى بولدى. كەيىن سامىرات ولگەندە جاۋعا اتتانىپ، اعاسىنىڭ كەگىن قايتارىپ، تالاي جەكپە-جەكتە باتىرلىق اتى شىعىپ، جانتەكەي ۇرپاعىنىڭ ۇرانىنا اينالعان. ونىڭ نەمەرەسى شاقابايدىڭ ەسىمى ەلىنە ۇران بولدى. سامەمبەتتىڭ ءۇش ايەلىنەن تۋعان 11 ۇل، ون ءبىر سامەمبەت اتانعان قالىڭ ەلگە اينالىپ، قازاقستان، قىتاي، مونعول ەلىندەگى اباق كەرەيدىڭ ەڭ كوپ ساندى (تەڭ جارىمى دەسەدى) قاۋىمىنا اينالدى، ولاردىڭ اراسىنان كوپتەگەن بەلگىلى قايراتكەرلەر شىقتى. سامەمبەت اتامىزعا ايتىلعان اكەسى ءسۇيىنبايدىڭ جوعارىدا كەلتىرىلگەن سوزدەرى ونىڭ جالپى بولمىسىنىڭ ەمەس، ومىردە بولۋى مۇمكىن ءبىر عانا ساتسىزدىگىنىڭ كورىنىسى بولسا كەرەك.
سامىرات قول باستاپ ۇنەمى ەلدىڭ شەتىندە، جاۋدىڭ بەتىندە ءجۇرىپ، كەشەۋىلدەپ ۇيلەنگەن ەكەن. ۇيلەنگەنگە دەيىن اناسى مەشپەتتىڭ قولىندا بولىپ، ىنىلەرىنىڭ بالالارىن باۋىرىنا باسقان. سامەمبەتتىڭ نەمەرەسى تۇكىباي وسى رەتتە ءوزىن سامىراتتىڭ ءىنىسىمىن دەپ ساناعان.
سامىراتتىڭ ءۇش ايەلى بولىپتى: ءۇرىم، يلايىم، مارۋا. ءۇرىم انادان تۋعان ەكى ۇلدىڭ ەسىمدەرى بەلگىلى، ولار – سەلەۋ مەن كولباي. يلايىم انادان – قاراكورگەن (قارامەرگەن اتالىپ كەتكەن), مارۋا شەشەيدەن – جانباي مەن تويتىق.
شەجىرەدە ءۇرىمدى ۇرانحاي قىزى، ونىمەن سامىرات 40 جاسقا كەلگەندە ۇيلەنگەن دەيدى. ءبىرىنشى ۇلى سەلەۋدى جايىق بويىنداعى ناعاشىلارى الىپ، كوپ ۇزاماي قازا بولعان ەكەن. كوپ ۋاقىتقا دەيىن سامىراتتا ۇرپاق بولماي، كەشىگىپ كورگەن ۇلىنا، كوز جاسى كول بولىپ قۇدايدان تىلەپ العاندىقتان «كولباي» دەپ ات قويعان ەكەن. ءبىرىنشى ۇلى سەلەۋ قازا بولعاندىقتان، كولباي سامىراتتىڭ ەڭ ۇلكەن ۇلى سانالادى.
سامىرات قول باستاپ شەكتى جەرىندە، جاۋ شاپقان جۇرتتا شەكپەنگە ورانعان جەر وشاقتا جاتقان شەكتى ەكەنى، نە قالماق ەكەنى بەلگىسىز جاس نارەستەنى تاۋىپ الىپ، باۋىرىنا سالىپ كولبايعا ۇقساس «كولبيكە» دەپ ات قويىپتى. سودان ەندى ءبىر شەجىرەدە سامىرات ۇلدارى سەلەۋ، كولباي، كولبيكە دەگەن دەرەكتەر قالعان. باسقا جەردە كولبيكە اتى كەزىكپەيدى.
اڭىز بويىنشا سامىراتتىڭ بايبىشەسى ءۇرىم توركىنى جايىق جاقتىڭ قارا قالماعىنا بارىپ، كولبايعا بۇركىن دەگەن قىزدى الىپ بەرگەن. توركىنىنەن استىنا ارعىماق، جەتەگىنە اق نار، الدىنا قوساق-قوساق قوي (ارقايسىسى 40-تان) الىپ قايتقان ەكەن. سول بۇركىننەن تۋعان تۇڭعىش ۇلدىڭ اتى ەسىلباي ەكەن. بۇل ۋاقيعا ەسىل وزەنىنىڭ بويىندا بولعان دەسەدى. سول كەزدە سامىرات جاعىپار، الەكەي دەگەننىڭ كاۆكازدان اكەلىنگەن كۇمىس جال جىلقىلارىن باعىپ ءجۇرىپتى. ەسىلبايدان تاراعان ۇرپاقتار: قالبا مەن قارعا. قالبادان شاعالا. شاعالا جانە ونىڭ ۇرپاقتارى تۋرالى ەشبىر دەرەك ايتىلمايدى. سول دۇربەلەڭ زاماندا ءتىرى قالماۋى، نەمەسە باسقا قاۋىمعا ءسىڭىسىپ كەتكەنى بەلگىسىز. قارعادان شورعا، شورعادان ايتۋعان، ايعارا، ايبالتا. ايعارا مەن ايبالتانىڭ ۇرپاقتارى قىتاي ەلىندە ساقتالعان جازبا شەجىرەلەردە زايسان وڭىرىندە دەپ ايتىلادى. ايعارا قايتىس بولعاندا ونىڭ ايەلى بالا-شاعاسىمەن 1777 جىلى قۇلان جىلقايدارۇلى باستاعان كوشپەن ساۋىرعا كەلىپتى. ايعارادان، بايبىشەسىنەن ەرتىسباي، بۇلانباي، بورسىقباي، ەكىنشى ايەلىنەن تاڭاتار مەن تۇعىلتاي. بورسىقبايدى ناعاشىسى اسىراپ الىپ، ودان تاراعان ۇرپاقتارى قاراعاشتا بولسا كەرەك.
قارامەرگەن تۋرالى اتالارىمىزدان ەستىگەنىمىز سامىرات اۋىلىن جاۋ شاۋىپ، جىلقىسىن ايداپ كەتكەندە، جىلقىدا جۇرگەن 9 جاسار كولباي بىرگە كەتەدى. جاۋ قولىندا دا جىلقىدا بولىپ، سوندا قارامەرگەندى (ول كەزدەگى ەسىمى بەلگىسىز) جولىقتىرىپ، ەكەۋى قاشۋعا بەل بۋادى. الدىمەن قارامەرگەن كەتىپ، كولبايدىڭ ايتۋىمەن جول تاۋىپ سامىرات اۋىلىنا كەلەدى. كەلەسى جىلى كولبايدىڭ ءوزى كەلەدى. الدىڭعى كەلگەن بالانى تۇرىنە جانە ساداق تارتۋ شەبەرلىگىنە قاراپ قارامەرگەن اتايدى.
قىتاي ەلىنەن تابىلعان مۇسادان قالعان دەلىنگەن شەجىرەدە قارامەرگەن تۋرالى دەرەكتەر باسقاشا باياندالادى. سامىرات قول باستاپ قاراتاۋدىڭ ءبىر جەرىندە جورىقتا جۇرگەندە بۋداقتاعان ءتۇتىن كورىپ، شولعىنشى جىبەرەدى. وت جاعىپ بەلگى بەرگەن جاۋ شاپقان جۇرتتا قالعان جالعىز ايەل ەكەن. وعان سامىرات مىنا ساربازدارىمنىڭ ءوزىڭ قالاعان بىرەۋىنە قوسىل دەيدى. ايەل مەنىڭ قالاعانىم ءوزىڭىز دەگەن سوڭ وسى يلايىم دەگەن ايەلدى الادى. ول كوپ ۇزاماي جۇكتى بولىپ، ۇل تابادى. شەشەسى ۇلدىڭ اتىن الىستان قارا كورىپ، ءۇمىت وتىن جاعىپ، سول ارقىلى ەرىمدى تاۋىپ ەدىم دەپ قاراكورگەن قويادى. ول بالا كىشكەنتايىنان وتە شيراق، اسىق اتقاندا دا قالت جىبەرمەيتىن بولىپ، ەسەيە كەلە سۋدا جۇزگەندە قۇندىزداي، ساداقپەن اعاش باسىنداعى تيىندى اتىپ تۇسىرەدى ەكەن. 10-15 جاسىندا اكەسىمەن بىرگە جورىققا اتتاناتىن بولىپ، سودان بالا قارامەرگەن اتانىپ كەتىپتى.
جانباي مارۋا انادان سامىرات 61 جاسقا كەلگەندە تۋعان ەكەن. بۇل كەزدە ونىڭ مال-باسى ءوسىپ، تولىقسىعان شاعى بولسا كەرەك. تۇتىنىمىزدە جان سانى دا ارتىپ، بايلىق كەلگەندە تۋدى دەپ بالانىڭ اتىن جانباي قويىپتى. ات قويعاندا ازاندى ءوزى شاقىرىپ، بەسىككە سالعاندا بىردەن اياعىن قىل ارقانمەن بۋىپ، تۇساۋىن كەسكەن ەكەن.
تويتىق سىر بويىنان قايتقان كەزدە سامىراتتىڭ 71 جاسىندا تۋىپتى. كەرەيدىڭ ءبىر شاڭىراعى سانالاتىن قويلاۋدىڭ نەمەرەسى احمەتقالي دەگەن ۇلان اسىر توي جاساپ، سىردىڭ بويىندا جينالعان التى ارىستى تۇگەل شاقىرىپتى. تويعا كەلگەن مارۋا انا بوسانىپ، ۇل تابادى. سول كەزدە جاۋ ءتيىپ، ۇرىس باستالىپ كەتەدى. توي يەسى احمەتقاليدىڭ اعاسى احمەتالى بوسانعان ايەل مەن بالانى جاۋدان باس ساۋعالاتىپ، ءوز اۋىلى «اقتاس سىرعا» دەگەن جەرگە اكەلەدى. بۇل سوعىستا كوكبۇلاق باتىر قازا بولعان دەسەدى. توي ۇستىندە تۋىلىپ، جاۋدان تىعىپ امان الىپ قالدىق دەپ، احمەتالى بالانىڭ اتىن تويتىق قويعان ەكەن. تويتىق – سامىراتتىڭ كەنجە ۇلى، شاڭىراق يەسى.
سامىراتتىڭ ءومىرى تۋرالى ەشبىر جازبا دەرەكتەر جوق. ونىڭ ءىنىسى سامەمبەت تۋرالى ۇرپاقتارىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنە بايلانىستى ءارتۇرلى ماعلۇماتتار ۇشىراسادى. سامەمبەت 1626 ج تۋىلىپ، 1722-1723 جىلدارى سىر بويىنداعى كوكتوبە دەگەن جەردە قايتىس بولعان دەلىنەدى. سامەمبەتتىڭ نەمەرەسى شاقاباي ەسەنتايۇلى 1688 جىلى تۋىپ، 1778 جىلى اقسۋاتتا قايتىس بولعان ەكەن. بۇل دەرەكتەرگە سۇيەنىپ، سامىراتتى مولشەرى 1620 جىلدارى دۇنيەگە كەلگەن دەپ بولجاۋعا بولادى. ونىڭ كەمەلدەنگەن ازاماتتىق شاعى سىر بويى، قاراتاۋ ايماعىندا بولعانىن، جورىقتارىنىڭ كوبى كىشى ءجۇز شەكتى جەرىندە، جايىق قالماقتارىنىڭ شەبىندە وتكەنىن ەسكەرسەك ، ۇلى كولبايدى ەسىل وزەنىنىڭ بويىندا ۇيلەندىرىپ، تۇڭعىش نەمەرەسىنىڭ اتىن ەسىلباي قويعانىن، ت.ب دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، مىنانداي بولجام جاساۋعا بولاتىنداي.
اباق كەرەي سىر بويىنا اۋعاندا ءسۇيىنباي اۋىلدارى جوڭعاردىڭ العاشقى شابۋىلدارىنان كەيىن-اق اتا قونىسىنان بىردەن جىلجىپ، كوپ شىعىنسىز باتىسقا قازاقستانننىڭ قازىرگى وقتۇستىك شىعىس ولكەسى ارقىلى سىر بويىنا باردى. ول جاقتا ارعىنمەن اراداعى ارازدىقتان، نايماننىڭ ارا-اعايىندىعىنا رازى بولماي، سىردان سولتۇستىككە ور بويىنا دەيىن كەتتى دە، ورىسپەن سوعىسىپ، قايتا ىشكە بەتتەدى. جوڭعار مەن قازاقتىڭ نەگىزگى سوعىسى اياقتالعاندا اباك كەرەي اياگوز ولكەسىندە ەدى. ودان كەيىن قازىرگى اقسۋات، كوكپەكتى، شار، جارما توڭىرەگىن مەكەندەپ، الدى ساۋىرعا دەيىن جەتىپ، كەيىن كوگەداي تورە بولعان كەزدە التايعا دەيىن قونىستاندى.
حرونولوگيالىق تۇرعىدان ءسۇيىنباي اۋىلىنىڭ سول كەزدەگى قورعانى بولعان سامىرات اقتابان شۇبىرىندىنىڭ باستاپقى كەزىندە ءار رۋ ءوز بەتىنشە قورعانىس جاساعان شاعىندا قول باستاپ، كەيىن قازاقتاردىڭ سوعىس ارەكەتى ءبىر جونگە كەلىپ، جۇيەلەنىپ، ءار باتىر ءوز ورىنىن تاپقاندا ەسىمى اتالمايدى. دەمەك ،ول كەزدە اتامىز ومىردەن ءوتىپ كەتكەن سياقتى.
kerey.kz
پىكىر قالدىرۋ