Тұлғалар

Ержүрек батыр Бүркітбай

kerey.kz

 |  May 1, 2015

Байахымет Жұмабайұлы

Тағдырдың жазымышы адам баласының ойынан өзгеше болатыны ғажап.

Мысабай деген аталары жалғыз кіндік болғаны мен құдай оған мейірі тұсып, тұяқ, қияқ, қияқбай, түзбенбет, жақып деген бес бірдей ұл беріп, түзбенбет ержете құдай ажалынан қаза тауып, алып қойған желектісі аман жесір қалған соң ‹‹әмәнгерлік›› салтпен қайнағасы тұяққа қаратылады.

Үйленгелі неше жыл болса да пұшпағы қанамаған жесір тұяққа тиген соң оспан, ақай, карман, Бүркітбайләрді арт-артынан дүниеге әкеліп тұяқ карияның от басын мәре-сәре етеді.

Уақыттың отуымен атбалы азамат қатарына қосылған Бүркітбай шеруші белдеубәйдің қызы нұрипамен махаббаты жарасып тұтын түтеткен еді. Амал не мына көпке жеткен сары ауру Бүркітбайдің құшағынан сол тұңғыш жары нұрипаны жалмап кетеді, я, жүрек бөлек болған соң егіліп-еңірегенмен амал да жоқ. Уақыттың жылжуымен адам және күнделікті тұрмыстың тұтқыны болуы заңдылық ғой. Әуелі әкесінің омыр кешірмелері өзіне ауысып келгендей-ақ ағасы Кәрмен өліп жесір қалған жеңгесі Зауқияны әменгер ретінде өзіне қаратады. Сөйтіп, ағасының түтінін өшірмей жеңгесімен тату-тәтті бір семия болып, құшағын Сәбила, Нағира атты егіз қызбен қуантып, көңілін көлдей тасытып отырғанда тағдырдың ажал оғы Зауқияны да алып кете береді.

Бүкең мына тірлігінде басына түскен осы быр азап пен мазаққа жасымастан мынау елдің, туыстардың қандай быр қажетын тындыру жолында алымдылығын көрсетіп келді. Әсіресе ағасы карманың мынау күрті (әзіргі көктоғай ауданына қарасты жер аты) өңіріндегі назар қарақастың ішіндегі аз ғана жәдік атасының қара биы ретінде елге басқалқа болып жүретін ‹‹ел ағалық›› билігін оз үстіне алып мұндағы ел арасындағы дау-шарды тындырып, аш қалғанына азық тауып, жау тисе кегін алып, олымын жөнелтісіп, тойын өткізісетін қат-қабат шаруаны оз мойнына алды. Озының тағдыр алдында әйелден салымсыз сормаңдайлығына іштей назаланса да сырт көзге сырты бұтын адуын, өжет азамат бейнесінен жазбады.

Шынын айтқанда көптеген адамдар озы жасаған заман, ортаның аужайын тұйып, сол быр түбек сақтаған жыртқыштар тарызды, озының күш-қайраты мен адуын-айбатының құдыреты арқасында мекені мен ұйырын қорғап қалатындай. Бүркітбай жасаған дәуірде ерліктің асқақ руқы мен елін, мекенін қорғап, мұндағы елін асырайтын дәуір еді. Өйткені бұл кездерде бүгінгідей партиялық принсиптер қалыптаспаған. Ру-ру, жік-жікке бөлінген халықты тек ат үстінде жүрген ер азаматтар ғана қорғап, оларға алыстан жем тартып асырайтын дағды болған. Міне мұндай ел асырайтын ерлік, барымта-сырымтаға шыдамды, қайсар, адуын күштің иесі, еліне төнген жау мен даудың бетін қайтаратын Бүркітбайдәй егей ерлердің қолынан ғана келетін еді.

Егер сол дәуірдегі халық яғни топ, ру болып отырған шұғыр осындай ұлдан кенже болса онда күннің құрығаны, ар кімнің табанында қалып жем болғаны. Сондықтан оз ортасында шоқтығы биік азамат Бүркітбайдің ерлігіне елі мақтан етіп ‹‹жау жағымыздың панасы, жел жағымыздың далдасы›› ـــ деп төбесіне көтерген.

шешен тылды, суырып салма ақындығымен де, шығандаған әншілігімен де оз ортасына танымал Бүркітбайдің өмірде ең қызығатын құштарлығы осы ан айтып күй шерту еді. Қайда айтыс, өлең-той десе сол жерден көрінетін бөкең тобылғы торы оңы алаулап, өткірде отты жанары ойнақшып сұлуда, назды әндерін төгілтіп жібергенде тыңдарманын тамсантып жіберетін.

Бүркітбай ор Алтайда өнердің соңына тұсып жүргенде елге танымал қарт ақын, айтулы аншы боғдабайды іздеп барып оның ықыласпен қарсы алған илтипатына ие болады да, содан кейінгі жерде боғдабай оған ары ұстаз, сырлас досы болып талай дізе қоса отырып жиын, тойдың мерейін асырып, мәртебесін көтерген еді. Әсіресе боқаңның халық әндерін нашына келтіре айтатын қасиетыне танты болған Бүркітбай оның тұп етегінен ұстайды. Сойтып боқаңның қызы (кей деректе қарындасы дейді) рақима мен махаббаттасып қалуы екі ақынның өнер жолындағы татулығы мен талпынысын тыпты де жақындатады. қос ақынның сол кездерде дізе қоса шырқаған айтыстары мен әндері сол быр аспаны түнек, көңілі қарау халықтың омыр мен ертеңгі болашағына ынтғушылық тудырып асқақ рух сыйлағанына кімде-кім көз жұма алмайды.

Боғдабайдың қара торы, дөңгелек жұзды, ай көзденген момақан қызы рақима мен семиә болған Бүркітбай жайы жарасқан жұбай болып, ұзамай бағила атты быр бала сүйеді.

Бүркітбай мынау бақадай шақырған елінің қамы ұшын жортуылға шығып, сыртта ұзақ уақыт айланып қалса сүйген жары рақима мен сәбилік қылығымен озын баурайтын қызы бағиланы сағына кеңсірігі ашып асығыс жетсе, рақимада ар жыл сайын сиқырлана қыр көрсетіп бұзылып келе жатқан Шың Шысәй үкіметінің пиғылын есіне алған сайын үнемі дала кезіп жүретін Бүркітбайдің қайтып жан ұясына оралғанша көзі торт болып ішкені ырың, жегені желім болып зықы кететін. Осындай бал шырын тұрмыс кешіріп жатқан Бүркітбайдің үйіне быр күнгі ымыртта мұқаметжан кария келіп тұсып, ас үстінде ұзақ кеңесе отырып әзіргі арт-артынанШың Шысәй жағынан қолды болып жатқан ел ағаларының жайын, жайдың бұлтындай құбылған үкіметтің бүгін айтқанынан ертең жазып, қыраулы қыс күні отып, күн жыли халыққа қайта тап беріп отырғанына кектене келіп, анау бағнұға қосылмай оз бетіне кетіп, құбының құмын бекініп жатқан Оспан бастаған партизандардың мұңғылия мемелекетімен келісіп, жендет Шың Шысәйдың қара үкіметіне бірлікте қарсы тұратын болып жатқанын айтқанда− Бүркітбай сенер-сенбесін білмей:

− акау, кеше ғана Моңғұлияңыз қаптық (Моңғұлия, қытай шекарасындағы тау аты) өрлеп барған қазақты қанға малмаппа еді-деген еді мұқаметжан кария:

− ол быр кез. Шың шысайдың ‹‹алты ұран›› арқылы своет үкіметі мен ішкерідегі көмнис қытайлармен байланыс кезі. Ал азыр шың шысай үкіметі жоғарыдағы уағданың бәрінен уаз кешіп халықтың қас жауына айланды-дегенді түсіндіре келіп әзіргі аттың жалы, түйенің қомында жауды көбейтіп бар -бәрімен қырқысудан көрі, Моңғұлия үкіметімен достасып құрал, оқ алып, азаматтарды қаруландырып, уақыт пысып жеткенде Шың Шысәй үкіметіне лап қоюға әзірленуді ескергенде ـــ мына сөзге бойындағы қаны бұрық-сарық қайнап, жауынан кек алар орайдың пысып жеткенін аңғарған бөкең орнынан қозғалақтап шаттанып кетті:

- Ақ сөйле ақсақал, айтқандарыңыз рас болсын, егер құрал мен оқ әзір болса, ақ таяқпен есесін жібермеген азаматтар. Мына үкіметті жай оғындай жайратары қақ-деді тебірене. Мұқаметжан карияның жоғарыдағы сөзі Бүркітбайдің тұн ұйқысын шырадай ашты. Ол әуелі 1940-жылы 1-айдың 1-күнгі есімқан бастаған азаматтардың үліңгір өзені бойындағы шаның (аудан әкімі) басы алынғаннан соң халықпен үкімет арасындағы қан төгіс соғыстарда озы көктоғай гүңән жұйын (сақшы мекемесі) алуға барғаннан тартып жауымен бел шешпей кірісіп келгенін, рас-сол жолы сақшы мекемесіне шабуылға барғанда алты жүздей азаматтың не бары жеті құралмен аттанғанын, жауына кектенген азаматтар оқ астынан еңбектеп барып қарсыдағы жау өлігінің қолындағы құралды алып келіп жаудың өзіне оқ жаудырту «азаматтық пен ерліктің сыналар кезі» деп арт-артынан құрал олжалап әкеліп жауына сілейте соқы берген батырлықтарын есіне алған бөкең енді мына ақсақал айтқандай моңғұлиадан құрал алатын жағдай рас болса көкірегі шерлі, жаны жаралы азаматтар жауына жолбарысша атылып, жеңістің туын ертең-ақ желбіретерін есіне алып, еркінік, бостандық, теңдік деп құмда жатқан азаматтарға тезден барып қосылып күштерін молайтып, жауларына сілейте соққы беріп, аңсаған арманға тезден қол жеткізуге мазасы кетті.

Таңның атысымен ертемен тұрған Бүркітбай кариадан естіген жүрек жарды қуанышын оз төңірегіндегі азаматтарға жеткізіп олардан оз ойында жасырмай, еркіндік, бостандық аңсаған азаматтар мен кеңесе отырып сол құмдағы партизан қосынына тың күш болып тезден қосылыуларын айтқан еді. Жиналғандар мынау қырсығы арылмаған кедейшіліктен мінер ат, ішер асқа жарымай отырғанын байқатып кібіртіктей бергенін түсінген бүкең нар тәуекелге келіп:

-ай азаматтар, кедейліктен біреу құтқармайды, теңдікке біреу қол жеткізіп бермейді. Бәрінде озымыздың береке – бірлігімізбен, мығым қайрат, қайтпас жігерімізбен қолға келтіре аламыз. Құмдағы партизандарға қосылуға атымыз жоқ болса тыныш жатқан мойыны ұзақтағы елдің атын әкеліп мінсек не күнә болады. Бары де осы халықтың мүддесі ұшын, ел азат болса, заман тынышталса ат табылады ғой ـــ дегенде азаматтардың быры:

− ондағы елге барып жауды жоюға аттарыңды бере тұрыңдар дегенге бере қоя ма? ـــ деп теріс айланған еді. Бұл сөзге быр мезет ойланулы қалған Бүркітбай әуелі тың-тыңдап, Алтайдағы нағашысы қажына биге барып ақыл алып одан ел шетіне барып көруді жон көрген еді. Бұнысын азаматтарда жүптей кетті. Осылайша быр бекімге келген азаматтар осы жолғы сапарларынан аман оралса құмға көшетіндіктерін артта қалып бар жатқан туыстарына ұғындырып он ұш азамат атқа қонып ертіс өзенін тартып береді. ?

Біздің мақаламызға көлденең болатын быр жайытты осы арада айта кету жон көрінеді. Ол болса Бүркітбаймен ілесіп аман қайтқан зейнел, тапен деген ақсақалдардың 1986-жылдары өзіме айтуында ‹‹ел пішен жыйып жатқан кез. Жетінші айдың соңғы мезгілі, бызды ұстағандар кұпанаға жасырынып жатқан екен›› деп оз аузымен айтса, Бүркітбай өлеңіндегі ‹‹астымдағы тағалы ат, мұзбен шаптым жағалап›› деген жолдары быр аз қайшы келетінін ескере кетпекпін.

Бүркітбай бұл сапарға аттанар алдында тұн бойы сүйген жары рақимаға өздерінің бұл реткі сапары жайын тұсындырып, бағиланы құшағына алып, оның саби исінен құшырланып, әкелік мейірін төгіп ертесі тәңертең ертемен тұрып сол мұнартып бұлт басқан орта жайлаудың тау сілемдеріне, ондағы озының кіндік қаны тамған ‹‹қақайлық›› (көктоғайдың орта жайлауы ‹‹шошқалы›› мағынасындағы жер аты) жайлауының орман мен бүркелген табиғатына ұзақ көз тастай тұрып озының 1906-жылы сол өңірде туып-осып, әзірге дейін тіршілік күйбіңінде зыр жүгірген омыр кешірмелерін есіне алып ауыр быр күрсінді де ертіс өзенді құдия жүріп кетті.

Бүркітбай, қабдолла, қабдұл, шамшит, арыстан, шұдабай, ісіләм, абылқасым, нұрқамет, жұныс, зейнел, тәпен, закария, құсан, мұқамади бастаған он неше азамат ат тұяғымен жер белдеуін үзердей дүркіретіп жол алды.

Жол бойы ат басын бірде тартып, бірде қоя беріп келе жатқан азаматтар өткен ـــ кеткендерді, ертеңгі болашақты айтып дуылдаса жұрып мынау күзеулі жерге таяп шбетіге (ертіс өзені бойындағы жер аты) ілінгенінде аңғармай қалды. шірікшій (ертіс өзені бойындағы жер аты) бойындағы ел бұл күнде пішенін жығып күпәнәләрдің дегдуіне қарайлап қалғандықтан малдың таптап кетпеуі ұшын қорушы шығарып қойған екен.

Тұн қараңғысын түре жоғарыдан ат ойнатып быр топ бейсәуәт адамның беттегенін байқаған күзетшілер неде болса түнде жүрген топ азаматтарда быр кадік барын ойлап ел ағаларына қабарлауға адам жөнелтеді.

Тұн қатып жүрген азаматтардың «қалайда мал қууға келген болуы мүмкін» деп ойлаған ел ағалары да бұларды тобымен ұстап алуды бұйырады.

Бүркітбай бастаған топ азамат өздері ойламаған жерден ар күпәнәнің астында жасырынып жатып тұтқиыл өздерін қоршап алған азаматтардың қолына тұсып майданда байланып-маталады. Бүркітбайдің өз басы астындағы атының мықтылығымен де, қолындағы қара мылтықтың қақарымен де оқ шығарып сес көрсетіп құтылам десе құтылып кетер еді. Мынау озымен бірге келген азаматтардың бары қолды болғанын көргенде жалғыз оз басы құтылып елге баруын намыс көрді. Мылтықтан оқта шығармады. Күште көрсетпеді. ‹‹аұ. Ағайындар, сөзге келейікші›› деп дауыстап сабырға шақырғанына ешкімде қарар емес. Өздерін байлаған қалпы ауылға айдады. Бүркітбай оз тобындағы тәпен, зейнел, закария, құсан, мұқамади бастаған азаматтардың құтылып кеткенін соңында байқап олардың қалайда елге қабар жеткізсе арашаға адам жіберерін аңғарып іштей қуанды.

Бүркітбай озының бұлайша қолға түскеніне еш өкінбеді. Өйткені ертең-ақ бұрқ еткелі тұрған соғысының жеңісі ұшын ат-көлік жинауға келгенін, арғарай Сарсүмбедегі нағашысы Қажынабиге барып ақыл алуға келе жатқанын ұғындырса бұларда сабасына түсер деп ойлаған еді. Амал не, бұл ойын естіген ел ішіндегі айырым әпербақан ала құйындар отқа май құйғандай ‹‹бұлар бүлікшілер›› екен деумен Гоминдаң үкіметіне хабарлайтын болып шықпасы барма.

Мына қылыққа Бүркітбай шыдап тұра алмады. Аз санды адамның құлқыны, қолындағы билігі ұшын қара халықты шатастырғанына ашуы келіп орақ тылын шығарып, олардың шымбайына тие өлеңін боратады.

Халық деген қан ғой. Ақсақалдармен ақ еділ аналар бастарын қосып, ел деп еңіреп жүрген беюәз азаматтарды қоя беруді жон көріп құсан, тәпендерді ел басшыларынан жасырып босатып жібергені мен Бүркітбайдің беті қайтпай, тылын тартпай өздерін жерден алып, жерден салғанына өшіккен айырым адамдар аңдуды күшейтіп, кісенінде мықтай тұсты.

Қапыда қолға түскен Бүркітбай өздерін Гоминдаң үкіметіне тапсырып беріп шен-шекпен дәметіп отырған айырым адамдардың намыссыздығын әшкерілеп өлеңін тоқтатбады.

Осы арада оқырманға тағы да түсіндіре кететін жайт, Бүркітбай ‹‹ойғайша›› анын қолға тұсып кісенделіп жатқанда да, Алтайда Гоминдаң қолына жөткеліп келіп түйеге байлап-матап бара жатқандада тыпты түрмеде жатқанда да тілін тартпай зарланғаны шындық. Алайда қайша кім? Деген сұраққа келеміз. Оз басым көбен асқар ұлының дәлелдеуі мен «рақиманы енелерінің аты кетіп қалады деп абысындары қайша атаған дегенін Бүркітбайдің тіке туыстарынан сұрасам өз ұрық – жұрағаттарында қайша деген адамның жоғын айтады. Ал Бүркітбайдің қасындағы бірге атылған қанды шапан досы абылқасымның артта қалған әйелі Биғайша еді. Осы Әбілқасым шынында алдағы күзде үйленіп, артында бір баласы қалған. Бұл адам қазыр тірі, өзі айтқанда: «Әбілқасым Бүркітбаймен бірге ән салып, өзімді өдең шумағына қосқанын білем» дейді,б ал Бүркітбай өлеңіндегі ‹‹Абақай мен қалпаққа сәлем айт›› деп зарланатын Бүркітбай өлген соң әйелі рақиманы әмәнгерлік заңымен алған қалпақ ақсақал міне 2006-жылы 83 жасқа келіп отырғанда барып бұл жайды ұғыса барғанымда ‹‹Бүркітбай мен Боғдабай бұрында осы ойғайша әуенімен айтысқа тұсып, әндетіп жататын›› деген дәлеліне қарай ‹‹ойғайша әуенін халықтық әуені десекте ақын бұл жолы ашынудан «ойғайша›› әнімен тек өз тағдырын ғана емес, бүкіл елдің кешірмесін, дәуір тынысын осы әннің бойына сіңіріп әндеткенін төмендегі мазмұндарынан байқауға болады:

Үйден шығып қонғаным мидай татыр,

Бекиәнің ақ сұты балдай татыр.

Өлтіруге апармақ Сарсүмбеге,

Екі қолым байлауда келе жатыр,- деп өзін түйе үстіне байлап Алтайға Гоминдаң түрмесіне әкеле жатқанын баяндаса,

Тірлік енді біздерге күн болмайды,

Қалайын сөйлеп-сөйлеп осындайда.

«бұйрықсыз шыбын шақпайды›› деген соз бар,

Билігі не болса да быр құдайда.-деп түрмеге еріксіз қамалған соң Гоминдаң үкіметінің енді озын өлімге ғана өкім етерін сезіп, алы де елінен тағдырына арашашы болар ма, деген үмітпен.

Әкеңнің аузы… ??? би,

Әкемді боқтады десең бұтыңа сый.

Бел бейісі, мәңкей, қалел кетті қайда,

Итсің боқ жейтұғын аузыңды тый,- деп Гоминдаң үкіметінің қара ниетін, олардың мәңкей сынды ел ағаларында құртқандығын көре тұрып енді алты бақан алауыз болып және азаматтардың түбіне жетіп жатқанымызды ескере зарлағаны мен сөзіне құлақ салар ешкім болмаған соң:

Быр өлім ноқталы бас болды бізге,

Айтатын кезім келді енді сізге.

Гөкендеп дызып бердің өңкей жасты,

Жаны ашымай үлкен-кіші бәрімізге-деп сол кездегі аз мансап, тірлік ұшын талай беюәздің қанына ортақ болған құлқұн құмар тәйнилерді әшкерілей зарланады.

Бүкеңнің шыншыл, төкпе ақын екендігі өлеңдерінен-ақ менмүндәләп тұр. Байлауда жатып, жол жөнекейде, түрмеде де өлеңін бората берді. Осы быр ‹‹ой қайша›› анымен быр Бүркітбайдің емес түрмелес, дағдырлас достары абылқасым, шамшиттың де кешірмелері баяндалып отырады. Өйткені оларда ел аузына ылынып жүрген ақын болып ары бары де быр ниет, быр тілектегі адамдар еді.

Ел ішінде Бүркітбай мен серіктерінің сәрсүнбеге әкетіліп бара жатқанда түйе үстінде айтқан зарлы өлеңдерін сол кезде ожыр атты мұғалым жазып алып быр нұсқасын ел ішінде таратқан екен. Сол кезде ұш жұз күлитке таяу еді деседі. Бүркітбай Алтайда Гоминдаң түрмесіне отырған соң қазанбай деген адаммен кемерелес болып онда да отты тылын тартпастан Гоминдаң үкіметінің жиренішті кейіп-кеспірін әшкерілеп, қағаз, қарындашы болмағанда да қазанбай мен озынң ақ тонының өңіріне ағаштың күйесі мен өлеңге толтырған екен.

Кең даланың еркесі болып еркін өскен халықты Гоминдаң үкіметі оз айтқанына көндіріп, айдағанына жүргізу ұшын Бүркітбай бастаған жалыны маздаған азаматтардан быр нешеуін құрбандыққа шалып елдің жүрегін шайлықтырып басқармақ болып, Бүркітбайді ‹‹бүлік тудырушы банды›› деген атпен өлім жазасына өкім етіп 1944-жылы 2-айда Алтайда (Сарсүмбе) қаласында ‹‹кім үкіметтің айтқанына көнбесе көрер күні осы›› деп ел алдында атады.

«Бүркітбайді он бір адаммен бірге майданға шығарып атқанда мен Алтайда мұғалымдық курсін оқып жатқан оқушы едім. Топты елдің ішінде көзім көрді. Атылған адамдар быр жерде үйме-жүйме қалды. Көктоғайдың адамы болғандықтан Бүркітбайді көрейін деп барғам. Беті шығысқа қарай жатыр екен›› дейді 1989-жылы 76 жастағы шәкурті өңірінде матаби қарт.

Осылайша жау Бүркітбайді атып жоғалтты. Деседе Бүркітбайдің өміршеңдік құнға ие, ерлікке толы отты өлеңі тек Бүркітбайдің қана емес сол дауырдың ондағы жауына деген кекті жүрек халқының куәсі болып елінің, ұрпақтардың көкірегіне терең ұялап, міне бүкеңнің, елдің, ертеңге деген үмітке толы арманы болған азаттық таңына жетіп, отан көгінде радюдан зеңгір аспанға тарап, көгілдыр екрәндә дүниедегі елмен танысып ақын рұхын мәңгі биіктетіп отыр. Сондықтан Бүркітбай есімі осы анымен ел жүрегінен мәңгі өшпейді.

Дауылпаз ақын, ержүрек батыр Бүркітбай омыры мен өлеңдері орталық ұлтар баспасынан ‹‹әйгілі адамдар›› қатарында көбен асқар ұлының әзірлеуімен жарық көрсе, оның шәйіттік дәрежесімен жатқан сүйегі құзайыр мархұмның адамгершілікті парасаты арқасында көшіріліп көмбез болып тұрып аты еліне танылды. Міне ақын халқы осылай марапаттап, әспетпеп төбесіне көтеруде.

Ендігі жерде ақынның өлеңдеріне тоқталамыз. Жоғарыда айтқанымыздай Бүркітбай өлеңдері оз кезінде қол жазбамен быр кітапша мөлшерімен үш жүз шумақтай деседі. Өз басым неше жылдар бойы ел ішінен бірмұнша өлеңдерін жинадым. Соның ішінде кейбірі Бүркітбай айтқан ән жолдарының слобына түссе кейбірі халықтың қара өлең жөлімен, тағы бір бөлімі уариянт негізінде қолыма тұсып отыр. Деседе осының бәрін де оқырманның озының саралап пайдалануы үшін оқырманға ұсынуды жөн көрдім.

1. Аттандым мен үйімнен он ұш адам,

Тіледік қуат бер деп парша ғалам.

Бойына кең ертістің келіп тұсып,

Қамалып быр аралға кетті шамам.

2. Батыр болып жауды қуып жата алмадым,

Арманым мылтығымды ата алмадым.

Қалың жау құршап алып тұрғанында,

Жан қорғап жауды бұзып қаша алмадым.

3. Ертістің қолға түстым жағасында,

Тәсбике, құлтайболат арасында.

Жеріне пәлекерлер кезігіппін,

Адамға ала жазса барма шшара.

4. Батасын жауға аттансам берген шешем,

Қасынан айрылмастай көрген шешем.

Қолына Гоминдаңнің қор боп тұсып,

Балаңның аяғына тұсты-ау кісен.

5. Алаштан қайша жарым таңдап алған,

Сенненде айырды ғой мына жалған.

Ата жау Гоминдаңмен соғысам деп,

Ішімде кете берді толған арман.

6. Артымда жалғыз қызым бағилашым,

Тоқтамас сені ойласам көзден жасым.

Байлауда қол – аяғым, құрсу ышып,

Үйінде бекиәнің сайрап жаттым.

7. Ұшады қыран бүркіт әспәнменен,

Шайқастым мен алты жыл дұшпанменен.

Алдырман гомандаңға деушә-ақ едім,

Ажалдан құтылмадым қашқанменен.

8. Артымда мен өлсемде алым қалдым,

Айдын көл, асқар, асу белім қалды.

Өлгенім арман емес елім ұшын,

Кегімді алып берер ерім қалды.

9. Бәйтік, қаптық аралап тәуіменен,

Жағаластым елімнің жәуіменен.

Батыр аңғал болады деген осы,

Қолға түстім қапыда алдауменен.

10. Айыра алмай алданып дос пен қасты,

Обалды етіп қор қылдым он ұш жасты.

Қош айтамын туған ел айтарым сол,

Қайша мен тапсырдым бағилашты.

11. Жан жолдасым өмірлік деген батыр,

Ұран салып соғыста елді шақыр.

Әскер басы жан жолдас Бүркітбайдің,

Есіл ерің ұстауға тұсып жатыр.

12. Рақима, сабила амал барма?

Ажал жетсе айырылып қаласыңда.

Аяқ-қолым байлауда келе жатыр,

Кіргіземдеп сәрсүнбе қаласына.

13. Сәлем де ускей мен қайбарға (автордың туыстарының аттары),

Екеуіңді тапсырдым быр құдайға.

Үлкен аға кіші ыны дуға да бол,

Көретін ел-жұртымды заман бар ма.



14. Қалпақ пенен абақай, аякөзім, (бұлар автордың туыстары)

Арыз қылып жетерме айтқан созым.

Қан қарызды түбінде қайтарыңдар!

Болды менің өлетін енді кезім.

15. Қалам менен қолыма хат алғаным,

Батыр болып Бүркітбай атанғаным.

Сатсыз күні үйімнен шығып кетіп,

Қолға тұсып қапыда маталғаным.

16. Үйден шығып қонғаным мидай татыр,

Бекійәнің ақсуы балдай татыр.

Өлтіруге апармақ Сарсүмбеге,

Екі қолым байлауда келе жатыр.

17. Күн жауады зейменге даласына,

Сәлем айттым қарақас баласына.

Алтайда сайран құрып жұрушы едік,

Есепсіз молдыр бұлақ жағасында.

18. Алыспенен жуықтың дамын татқан,

Мал мүлікке ақымақ ділін сатқан.

Мұсылманға қас қылған ақымақсың,

Капіріңе торт көз ит дынын сатқан.

19. Тап әкеңнің аузын, ??? би,

Боқтыққа шыдамасаң бұтыңа си.

Қас қылған өңкей жасқа ақымақсың,

Демесе боқ жейтұғын аузыңды тый.

20. Тірлік енді біздерге күн болмайды,

Қалайын сөйлей-сөйлей осындайда.

Бұйрықсыз шыбын шақпас деген соз бар,

Берейін не болса да быр құдайға.

21. Тұрдықан быр жігітсің аласатқан,

Алыстың-жуықпенен дамын татқан.

Қас қылған мұсылманға ақымақсың,

Ит екенсің ала мойын құдай атқан.

22. Абақай, Қалпақпенен, Аякөзім, (Ақынның туыстары)

Жетерме арыз қылып айтқан созым.

Кегімді мен өлген соң быр қайтарсын,

Өлетін енді менің болды кезім.

23. Бір өлім ноқталы бас болды бізге,

Айтатын кезім келді енді сізге.

Көгендеп дызып бердің өңкей жасты,

Мұсылман жан ашымай бәрімізге.

24. Бері астым зәймікеден суға қарап,

Ләгірге жол келеді қабырғалап.

Алдымнан қалың әскер шыға келді,

Айтады зюазы (ұры мағынасында) деп тамашалап.

25. Сары қымыз сапырдым тегенеге,

Көрім еді әйелім быр көрмеге.

Келмес жерге мен өзім кетіп барам,

Рақима тапсырдым бір өзіңе.

26. Мен өлсемде артымда елім қалды,

Асқар асу айдын көл белім қалды.

Арман емес өлгенім елім ұшын,

Алып берер кегімді елім қалды.

27. Батыр болып атандым мен Бүркітбай,

Ойлыдымба болам деп дал осындай.

Келмес жерге мен өзім кетіп барам,

Қара тұман ашылып күн шықпастай.

28. Зәймекенің даласы мидай татыр,

Ерлікпенен Бүркітбай қолда жатыр.

Қазы-қарта жемейтін қайран басым,

Бекиәнің ақсуы балдай татыр.

29. Оз елімде Бүркітбай болдым батыр,

Айтар сөзім ішімде толып жатыр.

Елім ұшын өлсем де арманым жоқ,

Қиыншылық быр басым көріп жатыр.

30. Жауға аттансам батасын берген шешем,

Айырылмасқа қасымнан ерген шешем.

Гоминдаңнің қолына қор боп тұсып,

Аяғына балаңның тұстау кісен.

31. Атым шыққан Бүркітбай батыр едім,

Шырыт ұйқының ішінде жатыр едім.

Келіп қалып жолдастар дүбірлетіп,

Солар менен ілесіп тентіредім.

32. Қалам менен қолыма хат алғаным,

Батыр болып Бүркітбай атанғаным.

Сатсыз күні үйімнен шығып кеттім,

Қолға тұсып қапыда маталғаным.

33. Басып келіп ертістің көкше мұзын,

Ақтаймын деп елімнің дам мен тұзын.

Балапаннан баулыған бағилашым,

Не болды екен артымда жалғыз қызым.

34. Қыран бүркіт ұшады аспанменен,

Мен шайқастым алты жыл дұшпанменен.

Жауыз жауға алдырмаспыз даушы-ақ едік,

Құтылмадық ажалдан қашқанменен.

35. Жолдас болдым алты жыл Оспанменен,

Қош айталмай айырылдым достарменен.

Ажал құрық алдымда жақын қалды,

Аяқтайын сөзімді өсіменен.

36. Қа: Астымдағы тағалы ат,

Мұзбен шаптым жағалап.

Қалың шиге келгенде,

Ұстап алды қамалап.

37. Дөрбелжіннің (Алтайдың жер аты) басында,

Дулатының (Алтайдағы жер аты) қасында.

Қолға тұсып қор болдым,

Отыз жеті жасымда.



38. Қол аяғым байлауда,

Қызыл тылым сайрауда.

Қайша сені алып ем,

Былтыр күзде жайлауда.

39. Үйден шығып жол болып,

Қолға тұсып қор болып.

Ұстаған соң тұрдықан,

Құдайдан да зор болып.

40. Тобылғының бүріндей,

Тұтығустың жөніндей.

Отып жалған барады,

Бір көнгідей білінбей.

41. Мінген атым сар дөнен,

Жол кетеді өрменен.

Бағиламды ойласам,

Шыбын жаным өлмеген.

42. Түйе құмда жатушы-ем,

Жау көргенде атушы-ем.

Жолдас мықты болғанда,

Аман-есен қайтушы-ем.

42. Қару-жарақ асындым,

Темір сауат қапсырдым.

Бағилашпен қайшаны,

Елім саған тапсырдым.

43. Есік алды ебелек,

Жаңбыр жауар себелеп.

Осы жолдан құтқарсаң,

Зәңгі (мансап аты) саған не керек.

44. Мінген атым ала бас,

Жауға шыпса жарамас.

Кейінгі елге сәлем де,

Жайлаушы едік аралас.

45. Мінген атым сұр бөрте,

Ауыл алыс жол төте.

Сағынып сені келгенде,

Мол жетуші еді быр көрпе.

46. Мінген атым көк дөнен,

Болмас іске көлделең.

Тійірменнің тасындай,

Ал қызыл тіл дөңгелен.

47. Қара ат міндім қатырып,

Қабырға жонын батырып.

Мен баламды ойладым,

Көз ілмей таңды атырып.



48. Көзімды ойып алғанда,

Жаным қатты қысылған.

Жауға ұстап бердің-ау,

Әттең шіркін мұсылман.

49. Анам айтты барман деп,

Жолдастар тұр қалма деп.

Төменнен мал әкеліп,

Балаларды алда деп.

50. Айдағаным түйе еді-ай,

Түйе мойынын иеді-ай.

Қайша берген орамал,

Бетіме жылы тиеді-ай.

51. Ноғайтының (Алтайдағы жер аты) басында,

Жырғалаңның (Алтайдағы жер аты) қасында.

Қолға түсіп қор болдым,

Отыз жеті жасымда.

52. Жалғыз ағам бар еді,

Көзі соқыр шал еді.

Жалғыз ыным бар еді,

Жастау ғана бала еді.

53. Жалғыз ағам бар еді,

Көзі соқыр шал еді.

Іздеп келер ағаның,

Кемшілігі бар еді.

54. Есік алды ылдиды-ай,

Бау тақтырдым қырғиға-ай.

Өзың пана болмасаң,

Сақта құдай быр жылға-ай.

55. Тор жорға атқа мыныпсың,

Түлкі тұмақ киіпсің.

Өлең айт дейтін келінің,

Айтып берем күн ұшын.

56. Сар шай ыштым сарайға,

Салған аным жарайма.

Осы салған әніме,

Қанша халық қарайма.

56. Мінген атым көк еді-ай,

Көзімның жасын төгем-ай.

Барсаң елге көп сәлем,

Айтар сөзім көп еді-ай.

57. Ертіс, Сұпты (автордың туып-өскен мекені) жерім-ай,

Аманба екен елім-ай.

Туған елді құтқарып,

Тарқар мекен шерім-ай.

58. Міген атым ала бас,

Алтай, сауыр аралас.

Отып дәурен барады-ау,

Не көрмейді ғазез бас.

59. Менің атым Бүркітбай,

Сабадағы іркітті-ай.

Жайын жатқан елімді,

Гоминдаң келіп үркітті-ай.

60. Сары ат міндім тағалап,

Өзен бойын жағалап.

Шірікшиге келгенде,

Ұстап алды қамалап.

Бұл өлеңдерді 1987-жылдан бастап ар жерде отыздай адамның аузынан жиналған. Соның ішінде ауызға ала кетерлік: Зейнел: (Бүркітбаймен бірге Шірікшиге барып қашып құтылған адам) Биғайша-(әсілі Бүркітбайдің қасында бірге атылған Әбілқасымның желектісі). Қабатай-(Әбілқсымның інісі. Жоғарыдағы Биғайшаның жұбайы). Нұршат Мақабат қызы (Бүркітбайдің шөбере ұрпағы) Қалпақ-(Бүркітбайға аталас туыс).

kerey.kz