Jahan jañalıqtarı Qazaq şejiresi
Samırattar (Kerey taypası)
kerey.kz
Tleuberdi Saydoldawlı
Alğı söz
X Jeti atasın bilmegen-jetimdikten,
X Tegin bilmegen teksizdikten.
X
Ärbir sanalı adamnıñ öziniñ ata-tegin biluge talpınuı zañdı qwbılıs, onıñ azamattıq borışı. Bwl bükil adamzat qauımına tän ortaq qasiet. Ata – babasın jiktep, jadında saqtau ruşıldıqtan arılmağan wlttarğa tän kertartpalıq degen teris wğım bar. Eñ bir ozıq, törtkül älemdi auzına qaratqan wlttardıñ aqsüyekteriniñ ärbir janwyasınıñ mwrağatında ata-tegin, olardıñ istegen isterin tizip jazğan mälimetter saqtaladı. Onı kim köringenge wstatpaydı, tolıqtırılıp äkeden balağa beriledi. Qazaq qauımındağı tekti adamdarda da osınday ürdis bolğan. Halqımızdıñ basınan bağı tayıp, qara tünek zamanğa tap bolğanda, basqa ruhani baylıqtarımen qatar qasterlep saqtağan ata-babaları jaylı jazılğan qwjattarı da joyıldı. Kezdeysoq saqtalğan keybir tamtıqtarı ğana osı künge jetip otır. Köneköz qwyma qwlaq qariyalar arqılı halıqtıñ jadında saqtalıp, auızşa berilip el arasında tarağan añız-äñgimelerdiñ qağaz betine tüsken nwsqaları az da bolsa barşılıq, olar qoljazba retinde ğana saqtalıp, basılıp şıqpağan. Keyingi elimiz eñsesin kötere bastağan şaqta keybir şejirelik mälimetter basılıp şığa bastadı. Jalpı qazaq halqına, onı qwraytın üş jüzge qatıstı şejirelerdi bılay qoyğanda, Abaq kerey wrpaqtarı turalı şejireler de baspadan şıqtı. Bwl rette eñ sübeli eñbekter:
-Abaq kerey, İle halıq baspası, Küytin, 1994j., 380 bet.
-Mongoliya qazaqtarınıñ ata-tek şejiresi, Ölgiy, «Baspager» 1997j., 216 bet.
Sonımen birge Abaq-kereydiñ jeke rularınıñ şejireleri de jarıq kördi:
-Jäntekey Süyindik, şejiresi, Ürimji, 2001j., 96 bet.
-Şaqabay şejiresi, Ürimji, 2000 j., 300 bet.
-Samırat şejiresi, 2006j, 176 bet.
Bwlar arab ärpimen jazılğan. Qazaqstanda taratılmağan jäne bwl jaqtağı tuıstardıñ ata-tegi jetkilikti qamtılmağan. Osı kitaptardağı mälimetterdi qajetinşe paydalana otırıp, osınday igilikti isti atqarğan Qadıs Jänäbilwlı, Qoñırhan Jusanbaywlı, Aqan Qapsemetwlı, Şınay Zeynelwlı, Qalibek Manapwlı, Lwqpan Badamov, Islam Qabışwlı, Şınay Rahmetwlı, Seit Abızwlı, Twrğali Sätekwlı, Mwqan Baymollawlı, Saylamhan Mwstaqiwlı jäne bizdiñ bilmegendigimizden atı atalmay qalğan azamattardıñ barşasına ata-jwrttağı ağayındarğa ülgi bolarlıq bastamaları üşin zor rizaşılığımızdı bildiremiz.
Mamandıq jağınan tarih pen ädebietten alıs bolğandıqtan jäne köbinese el ortasınan jıraqta jürgendikten meniñ mwnday iske aralasar peyilim onşa bolmasa da, basqaday lajı joqtıqtan, täuekel etip, kirisuge tura keldi. Bala kezimizde atalarımız Şotanbay, Sanğaja, Lasbay, Oqastan estigenderimiz bolmasa, eşbir jazbaşa derekter qolğa tüsken joq. Ärbir üyde ata-babasına qwran bağıştau üşin qatım qağazdar ğana boldı.
Öziñ üşin üyiñde saqtauğa emes, köpşilik qauımğa arnalğan soñ mınaday mäsele tuındadı. Ärkimniñ öz atasın madaqtaytın özimşil pendeşiligi boladı. Biz sodan saqtandıq. Ötkendegi ata-babalarımız bärimizge ortaq. Olardı anau seniñ, mınau meniñ atam dep bölmeymiz. Keybir el arasında tarağan jäyitterdi jazğanımız bireudi maqtap, bireudi tömendetu emes, birneşe wrpaqtar birinen–birine jetkizgen tarihi uaqiğalar kelesi wrpaqtarğa da jetse degen tilekten tuındadı.
Qalıñ köpşilikten şejireni negizinen öziniñ ata-tegine qatıstı bolğandar oqıp, zertteydi. Jazılğan jäyitter barşa jwrttıñ oyınan birdey şığıuı mümkin emes. Kemşiliksiz is bolmaydı, bayqalğan kemşilikterge sın aytpa deuge de bolmaydı. Bilmestikten bolğan kemşilikterimizge aldın-ala keşirim swrap, olardıñ ornın toltıruğa nietti bolularıñızdı tileymiz.
Tarihi derekter
Kereyden Jäntekeyge deyin
«Kerey» – qalıptasqan etnikalıq qwrılımdar ataularındağı taypa därejesin anıqtaytın wğım. Sondıqtan «Kerey taypası» ataladı. Taypa därejesine jetkenge deyin de bwl ataumen atalğan etnikalıq toptar bolğandıqtan «Kerey ru-taypası» delinedi.
6-ğasırdağı Türik qağandığınıñ qwramında kereylerdiñ Altay men Jetisu öñirlerinde meken etkendigi turalı tarihi derekter bar. Qıtay, parsı jazbalarına silteme jasay otırıp, Islam Qabışwlı kereylerdiñ bizdiñ jıl sanauımızdan bwrın ğwndardıñ qwramındağı taypalardıñ biri bolğandığın, Ğwn imperiyasında qazirgi moñğol jerinde Sänbi tauınıñ atımen atalğan taypalar tobında bolğandığın jazadı. Äytkenmen bwl derekter sol kezdegi kereylerge qatıstı naqtı mälimet retinde olardı basqa ru-taypalardan ajıratuğa tolıqtay negiz bola almaydı.
9-13 ğasırlarda kereyler moñğol üstirtinde Onon, Kerulen, Selengi, Arğwn özenderiniñ boyın mekendep, handıq memleket qwrğan. Orhon özeniniñ boyındağı Şıñğıshannıñ mirashorı Ögedey hannıñ astana retinde saldırğan Qaraqorım qalası 7-ğasırda türikter, 11-ğasırda kereyler astana etken Qarabalğıs qalasınıñ ornı eken.
Kereyler turalı tarihi jazba derekter «Kereit» degen atpen 9-ğasırdan belgili. «Kerey» jäne «Kereit» wğımdarınıñ ara qatınası turalı twjırım soñğısı köne türki–moñğwl tilderindegi atau sözderdiñ köptik mänin ayqındaytın «t» jalğauınıñ qosılğandığınan degenge sayadı.
«Kerey» söziniñ mağnası men şığu törkini turalı ärtürli pikirler bar. Raşid-ad-din jazbalarında bir hannıñ qaraltım tüsti 8 wlı bolıp, olar «Kerey» (Qara torılar), olardıñ wrpaqtarı men qol astındağı jwrtı da osılay atalğan delinedi. N.Berezin qazirgi türki tilderindegi «qara» jäne ertedegi «kere» sözderiniñ tübirleri taqılettes dese, N.Mıñjan ataudıñ adamnıñ tür-tüsimen emes,sol kezde el basqarğan hannıñ «Kerin» esimimen (hilay nemese qıtayşa henli) baylanıstıradı. Orhon-Enisey jazuın zertteuşi Qarjaubay Sartqojawlınıñ pikirinşe Kerulen özeni men ol bastau alatın Kentay tauınıñ ertedegi ortaq atauı «Keyre» bolğan. Bwl ölkeni meken etken kereylerdiñ tüp-tegi sanalatın halıq birde «toğız bayrqu», birde «toğız oğuz», birde «toğız keyrelik» atalıp, bara-bara «Keyreler», keyinirek «kereyler» bolıp qalıptasqan dep twjırımdaydı. Kerey, Nayman, Arğın taypaları olardıñ meken etken özen-su attarımen atalğan degen pikir birqatar tarihi eñbekterde kezdesedi.
Köne derekterge arıraq boylağanda kereylerdiñ bizdiñ zamanımızğa deyingi 5-2-ğasırlarda Üysin taypalıq odağınıñ qwramında bolğandığı aytıladı. Osığan baylanıstı orıs zertteuşileri G. Potanin, G. Grum-Grjimaylo, N. Aristov, özimizdiñ Şäkärim qajı men akademik Ä. Marğwlannıñ eñbekteri arqılı kereyler üysin tekti degen pikir qalıptastı.
Z. Qinayatwlı kereylerdiñ taypa tamğalarınıñ üysinderdikine wqsastığına köñil audaradı. Bwl kezeñge qatıstı tarihi mwrağattarda kereyler turalı üzdik-üzdik qana mälimetter bolsa, Şıñğıs han zamanınan bastap derekter jüyelene tüsedi. Bwl uaqıttağı älemdik jazba tarihta kereyler jönindegi mälimetterge sebep bolğan olardıñ nestorian bağıtındağı hristian dinin wstauına baylanıstı europalıq katolikterdiñ şığıstan özderine sayasi tirek izdep, barlauşı sayahatşıların jiberui edi. Qazirgi zamandastarımızdıñ arasında «Sonda qalay, ata-babamız şoqınğan ba edi» degen küdikti seziminiñ kuäsi bolıp jürmiz. Eskeretin jäy, hristiandıq islamğa deyingi dinderdiñ işindegi dwrıs bağıttağı monoteistik kitabi din ekendigi. Ertedegi türkilerdiñ de zamanındağı tabiğatpen üylesimdi, mazmwnı jağınan bir ğana qwdiret – kök täñirine sengenin eskersek, ata-babalarımızdıñ dini wstamdarınan wyalatınday sebep joq. Kereylerdiñ nestoriandıqqa bet bwruı 1007-1009jıldarı bastalğan. Al 14-ğasırda Altın Orda däuirinde islam dinin qabıldadı. Abaq kereyler Joñğar şapqınşılığınan soñ Altayğa orın tepken kezde islam dininiñ tereñ tamır jayuı üşin meşitter salıp, medrese wstadı. Bwl isterdiñ wytqısı bolğan Şahmanswrwlı Mühamet Mühmin qaziret. Abaq kereyden islam dininiñ körnekti nasihatşıları Aqıt Ülimjiwlı (1866-1940), qazirgi zamanda külli Qazaq eli köleminde dini salt-sanamızdıñ dwrıs bağıt aluına zor eñbek etken Jäntekey wrpaqtarı Halifa Altay Ğaqıpwlı, belgili din tanuşı ğalım Nwrtaza Bwlwtay Jüniswlı qatarlı qayratkerlerimiz bar.
Moñğol memlekettiginiñ irgesi qalanıp, nığayuına zor ıqpal jasağan sol kezdegi Kereydiñ Toğırıl Uañ hannıñ (äkesi – Qwrşaqwz Bwyrıq, atası Marğwz Bwyrıq) 1203j. bwrınğı odaqtası Şıñğıs hannan küyrey jeñilgen soñ kereylerdiñ bir tobı moñğolğa qarap, endi bir böligi Altaydıñ batısınan Ertis boyın Zaysannan Ombığa deyin jağalay qonıstandı. Keyin barlığı da Moñğol imperiyasınıñ qol astında Joşı wlısında Batıy hannıñ jorıqtarına qatısıp, Şığıs Europağa deyin taradı. Altın orda ıdırağanda Arğın, Nayman, Qıpşaq taypalarımen qatar Aq Orda qwramına kirdi. 15-16 ğasırlarda Şaybanidiñ köşpeli özbekterimen birge orta Aziyağa qonıstandı. Osınday tarihtıñ qat-qabat jağdaylarında kereyler wlan-baytaq territoriyağa taralıp, köptegen halıqtarğa siñisti. Olardıñ wrpaqtarı türki tildes Qırım tatarları men başqwrt işinde «gerey», «kirey», «kereit», qırğız işinde «kereit» degen rulardı qwraydı.
Soltüstik Kavkaz noğayları, Altay türki halıqtarınıñ qwramındağı jeke toptarımen qatar rulıq attarı saqtalğan özbektiñ Kegenes taypalarınıñ Abaqlı jäne Aşamaylı ruları, qaraqalpaq qoñırattarınıñ Aşamaylı ruları qwramında kezdesedi. Al endi qazaq wltında Orta jüzdegi Nayman taypasınıñ Qarakerey ruı, Kişi jüzdiñ Jetiru birlestiginiñ Töleu ruınıñ Kereit tarmağı ejelgi kereylerdiñ wrpaqtarı sanaladı.
Ejelgi türki taypıları qazirgi türki tildi wlttar men wlıstardı qalıptastırğanda qazaq halqınıñ qwramına negizinen bwrınğı twtastığın saqtap kirse, geografiyalıq-ekonomikalıq jağdaylarğa baylanıstı basqa körşi halıqtardıñ qwramına şaşırañqı bölikterimen kirdi.
Kereydiñ arğı tarihın zerdelegende Moñğol üstirtindegi Kerey handığımen ğana şekteluge bolmaydı. Bizdiñ jıl sanauımızdan bwrın
Kereylerdiñ Üysin odağında bolğanı turalı derekterdi, Kereylerdiñ tüp tamırınıñ Üysindermen baylanıstılığı turalı añızdardı da eskermeuge bolmaydı.
Kerey tarihın jüyeli zerttegen Mwrat Säbitwlı Mwqanov Şıñğıs äskerinen Otırardı qorğağan Ğayır hannnıñ Kerey batırdıñ şöpşegi Jänibektiñ wrpağı edi dep jazadı. Şağatay men Ügedey Otırardı alğanda Jänibektiñ wrpağınan Şektibay degen ğana altı wlımen aman qalıp, Sır boyı men Aral teñizi jaqqa barıp, Kişi jüzde ösip-önip wrpaqtarı Älimwlı qwramındağı Şekti ruın qalıptastırğan eken. Sonımen Şıñğıshan zamanında Kereyler Moñğol şebinen de tıs, onıñ batısındağı ölkelerde qonıstanğanın köremiz. Jänesin de Twğırıl Uañ hannıñ ölimimen Monğol jerindegi Kereylerdiñ tarihı ayaqtalmaydı. Uañ hannıñ wrpağı Qalmaqtıñ hanı Ho-Wrlıq Edil boyına 50000 şañıraq qosının qonıstandırıp, onıñ wrpaqtarı 1640-1771 jıldarı handıq qwrdı. Bwl qalmaqtar özderin osı künge deyin Kereymiz dep esepteydi. Qazirgi kezde keybir qalmaqtıñ oqığandarı «nağız kerey sender emes, bizbiz» – dep, daulasıp jatqan jayları bar. Olardıñ asıra siltegen daurıqpalarına ilespey, baysaldılıqpen pikir almasqısı kelgen jastarımız üşin maqalamızdıñ soñında internet adresterin wsınıp otırmız. Bizdiñ tarihımız öte kürdeli, «at baspaydı degen jerin üş ret basadı» degen. Şıñğıs hannıñ wrpaqtarı qazaqtıñ swltandarı men handarı bolıp, memleketimizdi qwruda şeşuşi küş bolsa, Kerey handarınıñ wrpaqtarı qalmaq handığın qwrdı. Mine tarihımızdıñ bwltarıstarı men şırğalañdarı!!
15-ğasırdıñ ortasında qalıptasa bastağan Qazaq handığınıñ negizin qwrağan ru-taypalarınıñ da biri kereyler boldı. 16 ğasırdıñ basında Arğın, Nayman, Qıpşaq, Qoñırat, Kerey, Uaq taypaları Orta jüz bolıp birigip, 16-17 ğasırlardağı Qazaq handığınıñ negizgi böligi boldı.
Qazaq tarihınıñ öte qiın kezeñi bolğan Joñğar basqınşılığınıñ (1710-1760), onıñ joyqın apatı Aqtaban şwbırındınıñ (1723-1725) eñ ülken zardabın tartqan kereyler edi. El şetinde bolğandıqtan birinşi şabuılğa wşıraumen qatar, Joñğardıñ negizgi äskeri küşteri küyrep, memlekettigi joyılğan soñ da kereyler üşin tınıştıq birden ornağan joq. Basqınşılarğa qarsı qazaqtıñ birlesip jasaq qwruı wzaq bolğanımen, soğıs biter-bitpesten jaña qonısqa ornalasu üşin jıldam tarap ketti. Bwl kezde Altay-Sauır-Tarbağataydıñ say-salasında joñğarlar äli de az emes edi. Solarmen ata qonısı üşin kereylerge jeke soğısularına tura keldi. Nätijesinde qazaqtıñ şığıstağı şekarası aytarlıqtay ilgeriledi.
Bwl soğısta kereydiñ birneşe wrpağı at üstinde qolınan nayzası tüspey Altaydan Qaratau, Sır boyı, Orğa deyin, odan ünemi qan maydanmen Ayaköz, Şar, Kökpektige kelgende qanşama janınan ayırılıp qırğın körse de, nätijesinde keremettey wyımşıldıqpen bir atanıñ wldarınday ruhı joğarı qauım retinde qalıptastı. Osı kezden qalğan «Qazaq bolsañ kerey bol, bar Alaşqa merey bol» degen Töle bidiñ naqıl sözi wrpaqtar jadında saqtalıp keledi.
Aqtaban şwbırındı bastalğanda Abaq kereydiñ batısqa auuı bey bereket stihiyalı bolsa, qayta qaytuı wyımdasqan jüyeli erekşe tärtippen iske astı. Bwl kezeñdegi kerey qoğamınıñ wyımdastıruşısı, Joñğarmen soğıstarındağı qolbasşısı, qiın-qıstau şırğalañdardan şığatın jäne bolaşağına jol aşatın bağıtın ayqındauşı Jänibek Berdäuletwlı (1714-1792) boldı. Ol Jäntekeydiñ Süyindik atasınan. Süyindikten Altı, odan Sarı, odan Berdäulet. Jäkeñniñ ziratı qazirgi Şığıs qazaqstan oblısı Jarma audanınıñ ortalığı Georgievkadan Zaysan bağıtındağı joldıñ sol jağında Ortabwlaq degen jerde. Bwrın Äuliebwlaq dep atalğan eken.
Kerey şejiresiniñ jüyelenip hatqa tüsuine 16- 17-ğasırlar aralığında jasağan Aşamaylı Kereydiñ Köşebe ruınan şıqqan Däulen batır Tauzan wlınıñ (Şaqşaq bidiñ nemeresi) eñbegi negiz bolğan. Onıñ wlı Tolıbay bi 17-ğasırdıñ soñında tolıqtırıp, Kereyden şıqqan köptegen ataqtı adamdar arqılı qoldan qolğa ötip, Segizseri Bahramwlınıñ jinaqtauımen bizdiñ zamanımızğa jetken. Segizseriden şejireni Şayqıislamwlı Jüsipbek jazıp alıp, Qazan qalasında bastırğan. Segizseriniñ wlı Mwsayın (1845-1920), onıñ wlı Nwrmwhamet Mwsayınov(1874-1961) bwl şejirelerdi saqtauşılar boldı.
Däulen batır asa bilimdi, imandılıqtı nasihattap, poeziya men muzıka salasında da tanılğan twlğa. Ol tarihta qazaq qolın bastap, joñğardıñ alğaşqı basınşılığına toytarıs beruşi retinde belgili, onıñ isin jağastırşı izbasarı ataqtı Jalañtös bahadur boldı. Däulenniñ şejiresin tolıqtırğan Täşmwhmet Täbeywlı Barlıbaev (1833- 1903).
Däulen batır şejiresinde negizinen Aşamaylı Kereydiñ äuletteri bayandalsa, Abaq Kerey şejiresin Altay qazaqtarınan şıqqan ziyalı twlğalar jazğan. Olardıñ işinde tarihşı Malğajdar (1898 j. tuğan) qazaq şejiresin, onıñ işinde Kerey şejiresin jazumen birge «Dünie halqınıñ tarihı» degen kitap jazğan. Arqalıq jırınıñ avtorı Nwralı Sağdollawlı Nayman, Kerey şejiresin qatar jazğan. Jobalay Kereyden şıqqan Sabırbay Kätikeywlı kerey şejiresin jinağan. Jäntekeyden şıqqan Arğınbay Apaşbaywlı kerey şejiresin öleñmen jazğan. Abaq Kerey töreleri Kögeday wrpaqtarı turalı Meşel şejiresi jazılğan. Kerey şejiresin jinaqtauşılar qatarında belgili twlğalar Dälelhan Sügirbaywlı, Aqıt qajı qatarlı adamdar bar.
Kereyden şıqqan asa zor tarihi twlğa – Qojabergen Tolıbaywlı (1663-1763). Ol Soltüstik Qazaqstan oblısı Jambıl audanındağı Bogdanovqa selosınıñ janındağı Gültöbe degen jerde tuğan. Aşamaylı Kereydiñ Köşebe ruınıñ Tauzar äuletinen. Äri batır, äri jırau, ğwlama ğalım, Täuke hannıñ diplomatiyalıq isterin basqarğan. 1688j. 25 jasında Ordabası bolıp, Joñğarmen soğısta külli Qazaq jasaqtarınıñ bas qolbasşısılıq etken. Täuke hannıñ «Jeti jarğı» zañdar jinağın jazğan, köptegen tarihi dastan jırlardıñ avtorı, qazaqtıñ än wranına aynalğan «Elim-ay» änin şığarğan.
Kereyden şıqqan bükil qazaq halqınıñ maqtanışı bolğan twlğalar az emes. Olardıñ qatarında Segizseri, şın atı Mwhamet Qanapiya Bahramwlı (1818-1854), Birjan sal (1834-1897), Mahambet Ötemiswlı (1803-1846), bergi 20-ğasırdağı qazaq tarihında öz ornı bar qayratkerler barşılıq.
Kerey taypası Aşamaylı kerey jäne Abaq kerey degen eki topqa bölinedi. Aşamaylı, Abaq ataularınıñ şığuı turalı ärtürli joramaldar bar. Solardıñ işinde Kereydiñ töl şejiresinde hatqa tüsken derekter boyınşa ru anası sanalatın Üysin Sarımırzanıñ qızı Äppaq küyeuinen jesir qalıp, wlı Şımırmen törkinine keledi. Nağaşı atası balanı tay üstindegi aşamayğa mingizip «Aşamaylı kereyim» dep erkeletip, alıp jüredi eken. Sol baladan tarağan wrpaq «Aşamaylı kerey» atanıptı. Äppaqtıñ soñğı küyeuinen örbigender anasınıñ atımen Abaq atanğan dep joramaldanadı.
Etnonimdik wğımdardıñ jalpı qazaq halqına tän ürdister twrğısınan taldaytın ğalımdar Abaq, Aşamaylı atauların ru tamğalarınıñ erekşelikterimen baylanıstıradı. Köptegen ru-taypalardıñ atında olardıñ tamğalıq belgileri körinis tapqan. Oğan jetkilikti mısaldar bar: şanışqılı, oşaqtı, şekti, teristañbalı, bestañbalı, tilik, baltalı, bağanalı, taraqtı, qayşılı, oraqtı, ergenekti, sirgeli, t.t.
Aşamaylı tamğası köbeytu belgisine wqsas ayqasqan eki kölbeu sızıqtan (×) twradı. Aşamay – tayğa salıp, kişkene balanı mingizetin, tüyege salıp, teñ baylaytın jabdıqtıñ atauı. Abaq – añğa qwrılatın qarapayım qwral. Oğan kirgen qasqır, tülki sırğıp tüsken tor köz ağaştan qayta şeginuge mümkindigi bolmay, qamalıp qaladı. Türme mağınasındağı abaqtı sözi de osıdan şıqqan.
Aşamay da, Abaq ta kereydiñ ortaq ayqış, yağni krest(＋) tamğasımen taqılettes. Ayqış belgisi kereylerdiñ erterekte nestorian dininde bolğandığınan dep joramaldanıp kelse, qazirgi ayqındalğan tarihi derekter boyınşa tört ayrığı teñ ayqış hristiandıqtan köp bwrınğı erte zamanğı türkilerdiñ tamğalıq belgisi eken. Tipti türkilerden de bwrınğı Ariyalar ayqıştı qasterlegen körinedi. Orısşa ariycı atanğan halıqtıñ bayırğı bir mekeni Altay tauları ekeni däleldendi. Qazirgi Tuva jerindegi Arjan qorımında bizdiñ däuirimizden bwrınğı 8-7 ğasırlarğa jatatın arheologiyalıq qazbalardan tört ayrığı teñ temir ayqıştar tabılğan. Gitlerlik nemis faşisteri özderin osı «taza» ariya näsilinenbiz dep däriptep, tört ayrığı teñ ayqıştı svastikalarına negiz etip alğan-dı. Bwnday ayqış ülgisi Elordadağı Qazaqstan parlamentiniñ mäjilis zalınıñ ortalıq alañşasında da beynelengen.
Kereydiñ Abaq, Aşamaylı bolıp bölinui Şıñğıshannıñ 1202 jılı kerey handığın joyğanınan keyin bolsa kerek. Moñğol şebinen batısqa auğanda Ertisten soltüstikke qaray bölingenderi Aşamaylı tobın qwrağan. Oñtüstik bağıtta ejelgi ata mekeni Altay, Qara Ertis, Sauırğa qonısatanğandarı Abaq kerey bolğandığın tarihi uaqiğalar däleldeydi. Bwl turalı Qojabergen jırau:
Altay tau qazaq atam tuğan jeri
Qıtay-şürşit, qalmaqtı quğan jeri
Atalğan babam Ğali Aşamaylı
Ösirgen mıñdap taylaq, qwnan taydı
Sibirge wrpaqtarı qonıstanıp
El bolıp erte kezden qanat jaydı.
Şalqar köl, nu ormanda Sibir jeri,
Sibirdi meken etken Kerey eli,
Egin sap, kün körudiñ qamın oylap,
Bas qosıp keñes qwrğan bi men begi .
dep, Aşamaylı kereydiñ tarihınan sır şertedi.
Aşamaylı Kereydi 10 ru: Siban, Balta, Köşebe, Aqsarı, Qwlsarı, Semenalı, Nwralı, Nwrımbet, Aqımbet, Samay qwraydı. Wranı – Oşabay.
Abaq Kereyge 12 ru kiredi. Qazirgi qalıptasqan közqaras boyınşa olarğa jatatındar: Jäntekey, Jädik, Şeruşi, Merkit, Iteli, Qaraqas, Molqı, Jastaban, Şwbarayğır, Könsadaq, Sarbas, Şimoyın. Keybir şejirelerde Şimoyınnıñ orınına Qwltaybolat ataladı. Aldıñğısın Aşamaylı Kereyge jatqızadı. Sonımen qatar Şimoyındı Nayman taypasınan degen de pikir bar.
Şejirelerde 12 Abaq kereydiñ tuıstıq qatınastarı ärqilı sipattaladı. Abaq kereydiñ mol şoğırlanğan jeri Qıtay elindegi şejireler boyınşa Abaq ananıñ soñğı küyeuinen tuğan Qwttıqojadan qazirgi Abaq Kerey wrpağı taratıladı. Qwttıqojanıñ wlı Ermennen Izen men Jusan.
Izennen Allaberdi, Qwttıberdi. Allaberdiden Jastaban, Sarbas, Merkit. Qwttıberdiden Bağanalı, Jappas. Bağanalıdan Baylau men Qoylau. Baylaudan Eldey, Köldey, Berdişora, Jienşora. Eldeyden Jädik. Köldeyden Şeruşi. Berdişoradan Jäntekey. Jienşoradan Qwltaybolat. Qoylaudan Arqaş, odan Iteli (şın atı – Ahmetäli). Jappastan Qaraqas (şın atı – Seydalı), Molqı, Könsadaq (şın atı – Jabay).
Jusannan Allaqıdır, odan Şıbarayğır (şın atı – Järke, abız atanğan).
Monğoliya qazaqtarınıñ şejiresinde Abaq kerey rularınıñ tuıstastığı birşama basqaşa bayandaladı. Abaq kerey wrpaqtarı Aşamaylıdan (Aqberdiden) taratıladı. Aşamaylıdan Allaberdi men Qwttıberdi.
Allaberdiden Iteli, Jastaban, Sarbas, jieni Şıbarayğır, jiennen tuğan jienşarı Merkit.
Qwttıberdiden Bağanalı, Jappas. Bağanalıdan Izen, odan Mwralı, odan Eldey, Köldey, Berdişora. Eldeyden Jädik. Köldeyden Sügir. Berdişoradan Jäntekey. Sügirden Şeruşi. Jappastan Jabay. Jabaydan Molqı, Qaraqas, Könsadaq.
Sonımen Abaq anadan tarağan wrpaqtardıñ Jäntekeyge deyingi jalğastığın saralağanda bir boljam boyınşa Abaqtan Aşamaylı, odan Qwttıberdi, odan Bağanalı, odan Izen, odan Mwralı, odan Berdişora, odan Jäntekey.
Ekinşi variant boyınşa bwl geneologiyalıq tizbek: Abaq-Qwttıqoja- Mayqı- Ermen- Izen- Qwttıberdi- Bağanalı- Baylau- Berdişora- Jäntekey.
Keltirilgen derekterge negiz bolğan Qıtaydıñ Altay ölkesinde 19 ğasırda Mämi jazğan deytin şejire. Şejireniñ bayandauınşa Kerey wlısı 8 taypadan twradı. Olar: Şöp, Sep, Baylau, Qoylau, Eldey, Küldey, Izen, Jusan. Ataqtı tarihşı Nığımet Mıñjan da bwl taypalardıñ attarı 7-8 ğasırlardağı Qıtay mwrağattarı men Raşid–ad–dinniñ jazbalarında kezdesetinin rastaydı.
Qazirgi kezdegi Qazaqstanda şığarılğan qazaq halqınıñ tarihnamalarında biz qarastırıp otırğan uaqıttağı Kerey handığın qwrağan taypalar retinde Kereyhan, Jarhan, Tunhayt, Konhant, Hirhun, Sahiat, Tumaut, Albat ataladı. Osılardan handar şıqqan Kereyhan taypasınıñ ğana atauı saqtalıp, Kerey wlısınıñ ortaq atına aynaldı degen pikirge qosıladı.
Jalpı alğanda türki zamanında, Şıñğıs han däuirinde, Altın orda kezinde ömir sürgen ata-babalardıñ atı jönin naqtılau mümkin emes. Ertedegi şejirelerde attarı atalğan twlğalardı eleusiz qaldırmay, jaña basılımdarda atap ötu orınsız emes dep oylaymız. Bergi tarihtıñ özinde, qazirgi qazaq wltı ekşelgen, Qazaq handığı qwrılğan uaqıttan bergi atı mälim atalarımız, onıñ işinde de tarihta ornı bar ataqtıları ğana, el basqarğan, qol bastağan, asa bir talantımen dañqı şıqqandardıñ esimderi men naqtı ömir sürgen uaqıttarı belgili, soñğı 1-2 ğasırda ömir sürgen ata-babalarımızdı tügendep alu üşin de biraz eñbek etuge tura keledi. Eñ bastısı bergi 7 atanı naqtılap, qazirgi wrpaqtarın tügendeu tikeley osı şejireniñ maqsatı dep bilemiz.
Jäntekeyge deyingi atalar turalı derekterde köp düdämäldik bolğanımen de şejirelerde twraqtı qaytalanatını Jäntekeydiñ äkesi Berdişora, ataları Bağanalı, Qwttıberdi ekendigi.
Jäntekey ruı 12 Abaq Kereydiñ eñ mol sandısı ğana emes, bükil Abaq Kereydi bir ortalıqqa toptastırğan, onıñ şırğalañı mol tarihındağı negizgi wyımdastıruşı jäne qozğauşı küş bolğan. Qazaqtıñ birde bir taypasında däl Abaq Kereydey bitwtas sayasi-ruhani wyımdasu bolğan joq. Bwnday birlestik Joñğar basqınşılığı kezinde Jänibek Berdäuletwlınıñ basşılığımen ornıqtı. 1790 jıldarı Qıtaydıñ Ejen hanımen jasalğan kelisimder arqılı Abaq Kereydiñ birtwtastığı diplomatiyalıq resmi qwjattarda körinis taptı.
Şejirelerde aytılğanday bükil Abaq Kerey bir atanıñ kindiginen taramasa da, jaqın rular ortaq müddemen toptasıp, birin biri bauırına tartıp, irgeli el bolıp, qilı zamandardıñ teperşiligine tötep berdi. Ru-taypalardıñ tuıstıq negizde ğana emes, türli sayasi sebeptermen de qalıptasuı qazaq tarihında orın alğan qwbılıs. Tuıstıq-atalastıq negizde birikken qauımğa basqa da toptar ärtürli sebeptermen qosılıp otırğan. Rulıq qwrılım aytılıp jürgendey wlttı, eldi bölşekteu üşin emes, kerisinşe, birlestiruge qızımet etti.Osı negizde Qazaq handığın qwru, üş jüzdik jüyeni qalıptastıru mümkin boldı. Qazirgi täuelsiz Qazaqstanda halıq birligin qamtamasız etetin senimdi ideyalogiyalıq negiz äli künge deyin qalıptasqan joq. Al ata-babalarımız bolsa öz zamanındağı geosayasi jağdayda dwrıs bağıtın ayqınday bilgen. Abaq Kereydiñ igi-jaqsıları (bizdiñşe, elitası) irgeli el bolu üşin birneşe kürdeli mäselelerdiñ şeşimin dwrıs oñtaylastırdı.
Birinşiden, sol kezdegi qauımnıñ psihologiyası men mentalitetin eskerip, Abaq Kereydiñ rulıq qwramın saralap, rettedi. 12 ru birge tuısqan 12 atanıñ balaları degen wğım berik qağidağa aynaldı.
Ekinşiden, eldiñ basqaru jüyesiniñ tıyanaqtılığı, ru aralıq qayşılıqtarğa tosqauıl boluı üşin basqarudı beytarap twlğa han twqımı törege beruge şeşim qabıldandı. «Töresiz el, töbesiz jer bolmaydı» dep, Äbilpeyizdiñ kişi äyeli qırğız qızı Twmar hanımdı wldarı Kögeday, Jabağı, Sämendi köşirip äkelip, 1788 jılı Kökpektide wlı jiın aşıp, 16 jastağı Kögedaydı aq kiizben köterip Abaq Kereyge töre sayladı. 1836 jılı Kögedaydıñ mwrageri Ajı töreniñ twsında «tört bi-töre» jüyesi qabıldandı. Abaq Kerey qauımınıñ ösip-örkedep wlğayuı jäne sayasi-şaruaşılıq jağdaydıñ kürdelenui sebepti el basqaru jüyesine özgerister engizip, törege, onıñ Qıtay ükimeti bergen guñ därejesine säykes, negizinen sırtqı bilik, Qıtay ükimetimen aradağı mäseleler jüktelip, işki mäselelerdi şeşuge tört bi saylandı. Mwragerlik jolmen bilerdiñ ekeui Jäntekeyden, ekeui Jädik ruınan boldı.
Üşinşiden, basqaru jüyesiniñ qwqıqtıq normaları zañdastırılıp, «Abaq Kerey erejesi» bekitildi. Bwl ereje qazaqtıñ ejelgi Jeti jarğı zañdarı men şariğat qağidalarına negizdeldi. 1949 jılı Qıtayda kommunistik tärtip ornağanğa deyin Abaq Kerey qauımı osı jüye boyınşa basqarıldı.
Jäntekeyden Samıratqa deyin
Jäntekey turalı biraz şejire derekteri men el auzında añız-äñgimeler bar. Mwsa Bäteywlınan qalğan degen bir şejirede Jäntekeydiñ arğı atası Şep dep körsetilgen. Şeptiñ nemeresi Ermen, odan Izen, odan Aqsopı. Aqsopıdan Bağanalı, Bağanalıdan Baylau.
Baylaudıñ bäybişesi Madinadan Berdişora jalğız eken. Jäntekey Berdişoranıñ wlı. Baylaudıñ ekinşi äyeli Jienşardan Qwltay, kişi äyeli Ajardan Elday men Kölday. Eldaydan Jädik, Köldaydan Şeruşi tuadı.
Şejirelerde Jädik, Jäntekey, Şeruşi, Qwltaybolat törteuin bir baylau, auıldarı aralas,qoyları qoralas bolğan delinedi. Bwlardıñ işinde Jädik at üstinde, sän-saltanat qwruğa beyim, Jäntekey bolsa şaruaqor, malğa qarap, jılqınıñ tüngi küzetin atqarıp jüredi eken. Bwlar üylerinde joq kezinde auıldarına qarapayım şal beynesinde Qızır kelse Jädiktiñ äyeli täkaparlıq körsetip dwrıs qabıldamaptı. Jäntekeydiñ äyeli Şıbarayğırdıñ qızı Altınşaş aqsaqaldı özi kelip, üyine şaqırıp, qonaq etken eken. Osıdan «Jäntekeyge Qızır darıp, mal men bası teñ ösken» degen añız el auzında saqtalıp qalğan.
Jäntekeydiñ üş wlı Süyinbay, Süyindik, Süyinişäliniñ wrpaqtarı üş Jäntekey atanıp, Abaq kereydiñ işindegi eñ ülken rulı elge aynaldı. «Bükil 12 Abaq Kerey ausa Jäntekeyge siıp ketedi, Jäntekey ausa Abaq kereyge simaydı» degen söz bar.
Jäntekeydiñ wranı – Şaqabay, ol Sämembettiñ Esentayınıñ wlı, äygili qolbastağan batır, sayısker, eren erligimen, jürektiligimen, aqıl-qayratımen Joñğarğa qarsı soğısta atı şıqqan. Sol qiın-qıstau zamanda Abaq kereydiñ el bolıp saqtaluına basşı bolğandardıñ biri. Er Jänibekke soğıs önerinde, el basqaru isterinde wstaz, aqılşı bolğan. 1688 jılı tuıp, 1778 jılı qaytıs bolğan. Qazirgi Şığıs Qazaqstan obılısınıñ Tarbağatay audanınıñ ortalığı Aqsuatta jerlengen.
Süyinişäliden Qojamjar, Baraq, Sekel, Bwlantay taraydı. Bwlardıñ wrpaqtarınıñ negizgi böligi Monğoliya men Qazaqstanda qonıstanğan.
Süyindiktiñ eki wlı Altı men Halekeden rulı el bolğan, eki atanıñ wrpaqtarı örbigen. Altıdan Sarı men Esnazar. Esnazardan Küntu, Jaylau, Bayğasqa, Bazarbay, Bazargeldi, Bwqarbay. Sarıdan Kerdäulet pen Berdäulet. Berdäuletten esimi Abaq kereyge wran bolğan Jänibek batır. Jänibekten Noğay, Baljan, Bäytikbay, Dauılbay. Noğaydan Elubay, Samırıq. Elubaydan Sätike, odan Zarıhan, odan Mırzahmet, odan Sağadat. Sağadatta Jänibektiñ äygili tuın saqtağan sandıq bar desedi. Halekeniñ wrpaqtarı negizinen Qazaqstanda. Altınıñ wrpaqtarınıñ köpşiligi Qıtayda, birşaması Monğoliya men Qazaqstan jerinde.
Süyinbay – Jäntekeydiñ ülken wlı. At jalın tartıp mingennen topqa tüsip, bilik aytqan. Qanday bir qiın daulardı dwrıs, ädil şeşe bilgen. Oğan äkesi asa rizaşılıqpen «örkeniñ össin» dep batasın beripti. Süyinbaydan tuğan Samırat Jäntekeydiñ birinşi körgen nemeresi eken.
Meşpet anadan Samırattan soñ 2 qız, odan keyin üş wl tuğan eken. Qarındastarı Samıratqa qolğanat kömekşi bolıp, atqa minip, jılqı bağısqan körinedi. Sonımen qatar sol jaugerşilik zamannıñ jağdayında mıltıq atu, sadaq tartu, qılış şabu, soyıl soğu ädisterine de er azamattarday jetik bolıptı. Malğa tigen wrı-qaranı özderi-aq jayğap saladı eken. «Özin Batima men Qadişa qwsap sileytip wrşı» degen söz el auzında saqtalıptı.
Samırattıñ 18 jasında-aq batır atağı şığıptı. Sol kezde eldi şapqan dürbitter men wranhaylardıñ jolın kesip, aydap äketken jılqıların qaytarıp talay ret el alğısına bölenedi. Samırat eldiñ eti tiri jigitterin wyımdastırıp, jan-jaqtan antalağan jaudan eline qorğan boladı. Qol bastap ünemi attan tüspepti. Samırat joqta auılına jau şauıp, jauğa Süyinbay jalğız özi qarsı twrıptı. Üyinde eki şiti mıltığı bolıptı. Qızdarı äkesine kömektesip, mıltıqtardı oqtap berip otırıptı da, Süyinbay mıltıqtan kezekpen közdep atıp şapqınşılardıñ birtalayın swlatıptı. Beti qaytqan jau jılqını aydap äketipti. Sol kezde kelip jetken Samırat jaudı quıp barıp, jılqıların qaytarğan eken. Osı uaqiğağa baylanıstı Süyinbay:
«Samıratım joq boldı
Sämembetim boq boldı
Qwttı, Bökes jas boldı
Töleke seni qayteyin.
Qalıñ jau qaptap kelgende
Eki qızım es boldı» degen eken.
Samırat «Erkek bolıp jauğa şappasa, atıp tastayın» dep wmtılğanda Sämembet jükke tığılsa kerek, odan suırıp alğan ağasına «Ağatay-ay, tım bolmağanda ösip bolmaymın ba » degende, Samırat bwl söziñ de jön eken dep, tiispepti. Şınında da Sämembettiñ wrpağı ösip, bükil Jäntekey işindegi eñ köbi boldı. Keyin Samırat ölgende jauğa attanıp, ağasınıñ kegin qaytarıp, talay jekpe-jekte batırlıq atı şığıp, Jäntekey wrpağınıñ wranına aynalğan. Onıñ nemeresi Şaqabaydıñ esimi eline wran boldı. Sämembettiñ üş äyelinen tuğan 11 wl, on bir Sämembet atanğan qalıñ elge aynalıp, Qazaqstan, Qıtay, Monğol elindegi Abaq kereydiñ eñ köp sandı (teñ jarımı desedi) qauımına aynaldı, olardıñ arasınan köptegen belgili qayratkerler şıqtı. Sämembet atamızğa aytılğan äkesi Süyinbaydıñ joğarıda keltirilgen sözderi onıñ jalpı bolmısınıñ emes, ömirde boluı mümkin bir ğana sätsizdiginiñ körinisi bolsa kerek.
Samırat qol bastap ünemi eldiñ şetinde, jaudıñ betinde jürip, keşeuildep üylengen eken. Üylengenge deyin anası Meşpettiñ qolında bolıp, inileriniñ balaların bauırına basqan. Sämembettiñ nemeresi Tükibay osı rette özin Samırattıñ inisimin dep sanağan.
Samırattıñ üş äyeli bolıptı: Ürim, Ilayım, Marua. Ürim anadan tuğan eki wldıñ esimderi belgili, olar – Seleu men Kölbay. Ilayım anadan – Qarakörgen (Qaramergen atalıp ketken), Marua şeşeyden – Janbay men Toytıq.
Şejirede Ürimdi wranhay qızı, onımen Samırat 40 jasqa kelgende üylengen deydi. Birinşi wlı Seleudi Jayıq boyındağı nağaşıları alıp, köp wzamay qaza bolğan eken. Köp uaqıtqa deyin Samıratta wrpaq bolmay, keşigip körgen wlına, köz jası köl bolıp qwdaydan tilep alğandıqtan «Kölbay» dep at qoyğan eken. Birinşi wlı Seleu qaza bolğandıqtan, Kölbay Samırattıñ eñ ülken wlı sanaladı.
Samırat qol bastap Şekti jerinde, jau şapqan jwrtta şekpenge oranğan jer oşaqta jatqan Şekti ekeni, ne qalmaq ekeni belgisiz jas näresteni tauıp alıp, bauırına salıp Kölbayğa wqsas «Kölbike» dep at qoyıptı. Sodan endi bir şejirede Samırat wldarı Seleu, Kölbay, Kölbike degen derekter qalğan. Basqa jerde Kölbike atı kezikpeydi.
Añız boyınşa Samırattıñ bäybişesi Ürim törkini Jayıq jaqtıñ qara qalmağına barıp, Kölbayğa Bürkin degen qızdı alıp bergen. Törkininen astına arğımaq, jetegine aq nar, aldına qosaq-qosaq qoy (ärqaysısı 40-tan) alıp qaytqan eken. Sol Bürkinnen tuğan twñğış wldıñ atı Esilbay eken. Bwl uaqiğa Esil özeniniñ boyında bolğan desedi. Sol kezde Samırat Jağıpar, Älekey degenniñ Kavkazdan äkelingen kümis jal jılqıların bağıp jüripti. Esilbaydan tarağan wrpaqtar: Qalba men Qarğa. Qalbadan Şağala. Şağala jäne onıñ wrpaqtarı turalı eşbir derek aytılmaydı. Sol dürbeleñ zamanda tiri qalmauı, nemese basqa qauımğa siñisip ketkeni belgisiz. Qarğadan Şorğa, Şorğadan Aytuğan, Ayğara, Aybalta. Ayğara men Aybaltanıñ wrpaqtarı Qıtay elinde saqtalğan jazba şejirelerde Zaysan öñirinde dep aytıladı. Ayğara qaytıs bolğanda onıñ äyeli bala-şağasımen 1777 jılı Qwlan Jılqaydarwlı bastağan köşpen Sauırğa kelipti. Ayğaradan, bäybişesinen Ertisbay, Bwlanbay, Borsıqbay, ekinşi äyelinen Tañatar men Twğıltay. Borsıqbaydı nağaşısı asırap alıp, odan tarağan wrpaqtarı Qarağaşta bolsa kerek.
Qaramergen turalı atalarımızdan estigenimiz Samırat auılın jau şauıp, jılqısın aydap ketkende, jılqıda jürgen 9 jasar Kölbay birge ketedi. Jau qolında da jılqıda bolıp, sonda Qaramergendi (ol kezdegi esimi belgisiz) jolıqtırıp, ekeui qaşuğa bel buadı. Aldımen Qaramergen ketip, Kölbaydıñ aytuımen jol tauıp Samırat auılına keledi. Kelesi jılı Kölbaydıñ özi keledi. Aldıñğı kelgen balanı türine jäne sadaq tartu şeberligine qarap Qaramergen ataydı.
Qıtay elinen tabılğan Mwsadan qalğan delingen şejirede Qaramergen turalı derekter basqaşa bayandaladı. Samırat qol bastap Qarataudıñ bir jerinde jorıqta jürgende budaqtağan tütin körip, şolğınşı jiberedi. Ot jağıp belgi bergen jau şapqan jwrtta qalğan jalğız äyel eken. Oğan Samırat mına sarbazdarımnıñ öziñ qalağan bireuine qosıl deydi. Äyel meniñ qalağanım öziñiz degen soñ osı Ilayım degen äyeldi aladı. Ol köp wzamay jükti bolıp, wl tabadı. Şeşesi wldıñ atın alıstan qara körip, ümit otın jağıp, sol arqılı erimdi tauıp edim dep Qarakörgen qoyadı. Ol bala kişkentayınan öte şiraq, asıq atqanda da qalt jibermeytin bolıp, eseye kele suda jüzgende qwndızday, sadaqpen ağaş basındağı tiındı atıp tüsiredi eken. 10-15 jasında äkesimen birge jorıqqa attanatın bolıp, sodan bala Qaramergen atanıp ketipti.
Janbay Marua anadan Samırat 61 jasqa kelgende tuğan eken. Bwl kezde onıñ mal-bası ösip, tolıqsığan şağı bolsa kerek. Tütinimizde jan sanı da artıp, baylıq kelgende tudı dep balanıñ atın Janbay qoyıptı. At qoyğanda azandı özi şaqırıp, besikke salğanda birden ayağın qıl arqanmen buıp, twsauın kesken eken.
Toytıq Sır boyınan qaytqan kezde Samırattıñ 71 jasında tuıptı. Kereydiñ bir şañırağı sanalatın Qoylaudıñ nemeresi Ahmetqali degen wlan asır toy jasap, Sırdıñ boyında jinalğan altı arıstı tügel şaqırıptı. Toyğa kelgen Marua ana bosanıp, wl tabadı. Sol kezde jau tiip, wrıs bastalıp ketedi. Toy iesi Ahmetqalidıñ ağası Ahmetalı bosanğan äyel men balanı jaudan bas sauğalatıp, öz auılı «Aqtas sırğa» degen jerge äkeledi. Bwl soğısta Kökbwlaq batır qaza bolğan desedi. Toy üstinde tuılıp, jaudan tığıp aman alıp qaldıq dep, Ahmetalı balanıñ atın Toytıq qoyğan eken. Toytıq – Samırattıñ kenje wlı, şañıraq iesi.
Samırattıñ ömiri turalı eşbir jazba derekter joq. Onıñ inisi Sämembet turalı wrpaqtarınıñ is-äreketterine baylanıstı ärtürli mağlwmattar wşırasadı. Sämembet 1626 j tuılıp, 1722-1723 jıldarı Sır boyındağı Köktöbe degen jerde qaytıs bolğan delinedi. Sämembettiñ nemeresi Şaqabay Esentaywlı 1688 jılı tuıp, 1778 jılı Aqsuatta qaytıs bolğan eken. Bwl derekterge süyenip, Samırattı mölşeri 1620 jıldarı düniege kelgen dep boljauğa boladı. Onıñ kemeldengen azamattıq şağı Sır boyı, Qaratau aymağında bolğanın, jorıqtarınıñ köbi Kişi jüz Şekti jerinde, Jayıq qalmaqtarınıñ şebinde ötkenin eskersek , wlı Kölbaydı Esil özeniniñ boyında üylendirip, twñğış nemeresiniñ atın Esilbay qoyğanın, t.b derekterge süyensek, mınanday boljam jasauğa bolatınday.
Abaq Kerey Sır boyına auğanda Süyinbay auıldarı joñğardıñ alğaşqı şabuıldarınan keyin-aq ata qonısınan birden jıljıp, köp şığınsız Batısqa Qazaqstannnıñ qazirgi Oqtüstik Şığıs ölkesi arqılı Sır boyına bardı. Ol jaqta arğınmen aradağı arazdıqtan, naymannıñ ara-ağayındığına razı bolmay, Sırdan soltüstikke Or boyına deyin ketti de, orıspen soğısıp, qayta işke bettedi. Joñğar men Qazaqtıñ negizgi soğısı ayaqtalğanda Abak Kerey Ayagöz ölkesinde edi. Odan keyin qazirgi Aqsuat, Kökpekti, Şar, Jarma töñiregin mekendep, aldı Sauırğa deyin jetip, keyin Kögeday töre bolğan kezde Altayğa deyin qonıstandı.
Hronologiyalıq twrğıdan Süyinbay auılınıñ sol kezdegi qorğanı bolğan Samırat Aqtaban şwbırındınıñ bastapqı kezinde är ru öz betinşe qorğanıs jasağan şağında qol bastap, keyin qazaqtardıñ soğıs äreketi bir jönge kelip, jüyelenip, är batır öz orının tapqanda esimi atalmaydı. Demek ,ol kezde atamız ömirden ötip ketken siyaqtı.
kerey.kz
Pikir qaldıru