سۇحباتتار قازاق شەجىرەسى

نازارباەۆ: قازاقستان شەكاراسىن قالاي بەكەمدەدى؟

kerey.kz

 |  Jun 5, 2015

– «ەگەر كەلىسسوزگە ەكى جاق قاتىسسا جانە اياقتالماي قويسا، وندا ول كەلىس­سوزدىڭ شەكارا ماسەلەسى تۋرالى بولعانى» – بەلگىسىز ءبىر اۆتوردىڭ يۋمورمەن ايتىلعان وسى ءسوزى شەكارا جايىنداعى اڭگىمەنىڭ قاشاندا شەتىن شىعاتىنىن كورسەتەدى. تاعى ءبىر اۆتوردىڭ «ساياسي كارتالار قانمەن بويالادى» دەگەن ءسوزىن دە كەز­دەستىرگەنىم بار. قۇدايعا شۇكىر دەپ ايتايىق، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تاريحى وسى ەكى ءسوزدى دە تەرىسكە شىعارا الدى. ەگە­مەندىكتىڭ ەلەڭ-الاڭ شاعىنان باستاپ جۇرگىزىلگەن كوپ ۆەكتورلى سىرتقى ساياساتتىڭ ارقاسىندا الىسپەن دە، جا­قىنمەن دە بىردەي ورنىقتى قارىم-قاتىناس قالىپتاستىرۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. ءاسى­رەسە، اينالامىزداعى ەلدەرمەن مەملە­كەتتىك شەكارالارىمىزدى زاڭدى تۇردە، ءبىرجولاتا بەكىتىپ العانىمىز – ەرەك­شە جەتىستىگىمىز. سىزگە سۇحبات كىتا­بىنىڭ كەلەسى تاراۋىنىڭ تاقىرىبىنا قاتىستى الدىن الا جازبا تۇسىرگەنىمدە ول اڭگىمەنى شەكارا ماسەلەسىن شەشۋدىڭ جاي-كۇيىنە ارناۋدى ۇسىنعانىم دا سوندىقتان ەدى.

– جالپى، تاۋەلسىز ەلدىڭ باستى بەلگىسى – زاڭدى تۇردە بەلگىلەنگەن ءوز تەرريتورياسى بولۋى. ءبارى دە وسىدان باستالادى. دەموكراتيالىق قاعيداتتار حالىقارالىق قارىم-قاتىناستاردا ورنىعا قويماعان وتكەن زامانداردا ءبىر ەلدىڭ ءبىر ەلگە باسىپ كىرۋى، سول جەردى ءوز يەلىگىنە اينالدىرا سالۋى قالىپتى جايعا اينالىپ كەتكەن. ەستە جوق ەسكى كەزەڭدەردى قوزعاماي-اق قويايىق، بەرگى ۋاقىتتىڭ وزىندە شەكارالاس ەلدەردىڭ اراسىندا جەر ءۇشىن قانشاما قاندى قىرقىس بولعانىن بىلەمىز. سوندىقتان دا مەن 1992 جىلدىڭ وزىندە-اق، قازاقستان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا مۇشە بولعاننان كەيىنگى باس اسسامبلەيانىڭ العاشقى سەسسياسىندا قالىپتاسقان شەكارالاردى قايتا قاراۋعا شاقىرۋدىڭ قاندايلىق زارداپتارى بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتقان ەدىم.

قالىپتاسقان شەكارالاردى قايتا قاراۋعا شاقىرۋدىڭ قاندايى دا تەك شاتاققا باستايدى. مەن گەرمانيانىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى گانس ديتريح گەنشەرمەن تاۋەلسىزدىككە دەيىن-اق كەزدەس­كەن ەدىم. 1991 جىلعى قاراشادا. سوندا گەنشەر مەنىڭ شەكارا مىزعىماستىعى قاعيداتى تۋرالى ايتقانىمدى تولىق قولدادى. ول ەۋروپاداعى سوعىس اتاۋلىنىڭ ءبارى شەكارانىڭ قىرسىعىنان شىققانىن، سونداي داۋدىڭ ءبارى ناسىرعا شاپقانىن ايتتى. ارعى زامانداردا تالاي جەرلەر تالاي مەملەكەتتەردىڭ قاراۋىندا بولدى، كوبى قازىر جوق مەملەكەتتەر. سوندىقتان، ءبارىن تاريحقا تىرەي بەرەتىن بولساق، شەكارا تۋرالى داۋدىڭ قاندايىنىڭ دا ءمانى قالمايدى. ادامزات شەكارا داۋىن تىيۋى كەرەك. بۇل ابدەن-اق ەستە ۇستايتىن سوزدەر. قانشاما تاۋەلسىز ەل بولساڭ دا شەكاراڭ اشىق-شاشىق جاتسا، ول ىرگەدەگى كورشىلەردىڭ تاراپىنان تۇگەل مويىندالماسا، ونداي تاۋەلسىزدىكتەن بەرەكە بولمايتىنى بەلگىلى. ەندەشە، اۋەلى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىمەن، سوسىن كورشىلەس مەملەكەتتەر – قىرعىزستان، تۇرىكمەنستان، وزبەكستانمەن شەكارا ماسەلەسىن رەتتەسەك، ەندى رەسەيمەن دە سونداي ۋاعدالاستىققا جەتكىزدىك. جالپى، جەر داۋى، شەكارا ماسەلەسى تۇپكىلىكتى شەشىلمەسە ەل ىشىندە تىنىشتىق، تۇراقتىلىق بولمايدى، تۇراقتىلىق جوق جەردە ەكونوميكا العا باسپايدى، ال بۇل ەكەۋى جوق بولسا، مادەنيەت پەن عىلىمنىڭ العا جىلجۋى مۇمكىن ەمەس، دەگەنىم ەسىمدە. الىسقا بارماي-اق قويايىق. قازىرگى قىرعىز-وزبەك، وزبەك-تاجىك اراسىنداعى كەلىسپەۋشىلىكتىڭ ءبارى شەكاراسىنىڭ بەكىتىلمەگەنىنەن بولىپ جاتىر. رەسەي-ۋكراينا اراسىنداعى جانجالدىڭ دا نەگىزى شەكارا ماسەلەسىنىڭ تۇگەلدەي شەشىلمەۋى.

– ءسىز جاڭا مەملەكەتتى قۇرۋدىڭ باستاپقى بەلەسىندە شەكارا ماسەلەسىندە قانداي ۇستانىمداردى باسشىلىققا الدىڭىز؟ ءىستى نەدەن باستادىڭىز؟

– ناپولەوننان قالعان قاناتتى ءسوز كوپ قوي. سولاردىڭ ءبىرى – «مەملەكەتتىڭ ساياساتىن ونىڭ گەوگرافياسى ايقىندايدى» دەگەن ءسوزى. وتە ءدال ايتىلعان. مىسالى، ءبىزدىڭ تەڭىزگە شىعا المايتىن مەملەكەت رەتىندەگى سيپاتىمىز بۇكىل ەكونوميكالىق ساياساتىمىزعا ءدايىم اسەر ەتەتىن بولادى. سوندىقتان دا ءبىز تەڭىزگە شىعا الاتىن كورشىلەرىمىزبەن قارىم-قاتىناسقا ەرەكشە قۇنتتىلىقپەن قاراۋعا ءتيىسپىز. بۇل جونىندە مەن ۇلىتاۋداعى سۇحباتىمدا ايتقانمىن. «ءبىزدىڭ «تەڭىزىمىز» – رەسەي تەرريتورياسى. ءبىزدىڭ «تەڭىزىمىز» – قىتاي تەرريتورياسى. وسى ەكى مەملەكەتتى تەڭىز دەپ ساناساق، ءبىز سولاردىڭ جاعاسىندا تۇرمىز، دەگەنمىن. ارينە، ول ايتقانىم – بەينەلى ءسوز. ەكونوميكالىق ينتەگراتسيا ارقىلى شەكارا شەپتەرىن كەڭەيتە الاتىنىمىزدى بىلدىرگەنىم. بىراق، قازاقستاننىڭ تەڭىزگە تىكەلەي شىعاتىن مۇمكىندىگى جوق مەملەكەتتەر قاتارىندا قالا بەرەتىندىگى دە انىق. سوندىقتان ءبىز ءۇشىن شەكارانىڭ ءمانى ءتىپتى بولەك. شەكارا ماسەلەسى، ياعني ەلىڭنىڭ سىرتقى شەپتەرىنىڭ قاي مەملەكەتپەن شەكتەسەتىندىگى تىكەلەي مەملەكەتتىلىگىڭنىڭ تاعدىرىن ايقىنداي الاتىن ماسەلە. سوندىقتان دا ءبىز تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ءتاڭسارى شاعىندا-اق گەوساياسي جاعدايىمىزدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى ەلدىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدە ەڭ الدىمەن ساياسي قۇرالدارعا، ونىڭ ىشىندە كوكەيگە قونىمدى، سارابدال ديپلوماتياعا ارقا سۇيەۋدى تالاپ ەتەتىنىن ناقتى تۇسىندىك. سويتتىك تە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ستراتەگياسىنىڭ نەگىزگى قاعيداتتارى ەلدىڭ مەملەكەتتىك جانە اۋماقتىق تۇتاستىعىن بارىنەن بۇرىن بەيبىتسۇيگىش ساياسات، قالىپتاسقان شەكارالاردىڭ مىزعىماستىعىن قورعاۋ ارقىلى قامتاماسىز ەتۋ بولۋعا ءتيىس دەپ بەلگىلەدىك. 1991 جىلعى الاساپىران كەزىندە بەت-بەتىمەن كەتۋدىڭ از-اق الدىندا تۇرعان كەڭەستىك رەس­پۋب­ليكالار باسشىلارىنىڭ باسىن الما­تىدا قوستىرىپ، تاۋەلسىز مەملە­كەتتەر دوستاستىعىن قۇرعان الماتى دەك­لاراتسياسىندا كەڭەستەن كەيىنگى رەسپۋب­ليكالاردىڭ مەملەكەتتىك شەكارالارى كسرو تاراعان كەزدەگى بۇرىنعى كەڭەستىك رەسپۋبليكالاردىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق شەكارالارى بولادى دەپ كورسەتىلۋىنە قول جەتكىزدىك. رەسمي تۇردە بەلگىلەنگەن، بەكىتىلگەن شەكارانى قاي مەملەكەتتىڭ دە ءبىر جاقتى بۇزۋى نەمەسە قايتا قاراۋعا تىرىسۋى حالىقارالىق قۇقىققا قايشى كەلەدى دەگەن ۇستانىممەن الماتى دەك­لا­را­تسياسىنا قول قويۋشىلاردىڭ ءبارى دە كەلىستى.  ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن­گى الەمنىڭ ساياسي كارتاسى نەگىزىنەن بەل­گى­لەنىپ بولعاننان كەيىن دە قانشاما تەر­ري­توريالىق قاقتىعىستار وتكەنى ءمالىم. كسرو تاريح ساحناسىنان كەتۋگە جا­قىن­داعان كەزدە راديكاليستىك ۇستانىمداعى ساياساتكەرلەر، اشىقتان-اشىق ۇلتشىلدىق باعىتتاعى قايراتكەرلەر ءبىر كەزدە ادىلەتسىز بولىنگەن دەپ ساناعان شەكارالاردى قايتا قاراۋدى تالاپ ەتىپ جاتتى. شەكارا داۋلارىن كەلىسسوز جولىمەن رەتتەۋدىڭ مۇمكىندىگى تابىلماعان تۇستاردا ءتىپتى ءبىر ەلدىڭ ىشىندەگى، ءتىپتى «ەركىن ەلدەردىڭ مىزعىماس وداعى» دەپ سانالىپ، گيمندە شىرقاپ كەلگەن كسرو-نىڭ وزىندەگى رەسپۋبليكالار اراسىنداعى شيەلەنىستى قارىم-قاتىناستار تىكەلەي قاقتىعىستارعا سوقتىردى. تاۋلى قاراباق جەرى ءۇشىن باستالعان ارميان-ازەربايجان قاقتىعىسى سولاي تۋىنداعان ەدى. ونىڭ 1991-1994 جىلداردا كادىمگى كەڭ اۋقىمدى سوعىس قيمىلدارىنا ۇلاسقانى بەلگىلى.

– ءيا، ءسىز ەلتسين ەكەۋىڭىز سول تۇستا ار­مەنياعا، ازەربايجانعا بارىپ، ارا­اعايىندىق ميسسيا جا­سا­عاندارىڭىز ەستە. ماسكەۋ اۋەجايىنا تۇسكەن بەتتە ءبىر تەلەجۋرناليستىڭ سىزگە: «قاي كونياك­تى كوبىرەك ۇناتاسىز؟ ارميان كونيا­گىن با؟ ازەربايجان كونياگىن با؟» دەپ سۇراق قويعانى دا ەستە. سوندا ءCىز: «مەن ورىس اراعىن كوبىرەك ۇناتامىن»، دەپ ءازىل سوزبەن ۇستاتپاي كەتكەن بولاتىنسىز.

– قيتۇرقى سۇراققا سولاي جاۋاپ بەرۋ كەرەك. ماسەلە كونياكتىڭ دامىندە ەمەس ەكەنى بەلگىلى عوي. ءسوزدى تۇسىنەتىن ادام مەنىڭ دە سول ەكى ارادا ورىس اراعىن ماقتاي قالماعانىمدى ۇعادى. ايتقانداي، ءبىزدىڭ ول ميسسيامىز ءدال سول تۇستا ناقتى ناتيجە بەرمەگەنىمەن، كەيىنگى كەلىسسوزدەرگە جول اشقانى، ءسويتىپ تاۋلى قاراباقتاعى قاندى قىرعىندى توقتاتۋعا سەپتىگىن تيگىزگەنى انىق. جاڭاعى «ءىستى نەدەن باستادىڭىز؟» دەگەن ساۋالىڭا ءبىز بۇل ءىستى تاۋەلسىزدىكتىڭ ال­عاشقى كۇندەرىنەن ءوز ەلىمىزدىڭ حالىق­ارالىق قۇقىقتىڭ بارلىق نورمالارى مەن قاعيداتتارىن تولىق ساقتايتىنىن مالىمدەۋدەن باستادىق دەر ەدىم. وكىنىشكە وراي، وتكەن زامانداردا جالپى حالىقارالىق قارىم-قاتىناستاردا، سونىڭ ىشىندە ءبىز قۇرامىندا بولعان رەسەي يمپەرياسىندا، ودان كەيىنگى كەڭەس وداعىندا شەكارا ماسەلەلەرىنە تيىسىنشە كوڭىل بولىنگەن جوق. مىسالى، قىتايدىڭ رەسەيگە تەرريتوريالىق تالاپ قويۋى سوناۋ تسين يمپەرياسى ىدىراعان كەزدەن بەرى جالعاسىپ كەلدى. سان ءتۇرلى عاسىرلاردا قىتاي بۇكىل بايكال بويى مەن قيىر شىعىستىڭ تالاي جەرىنە كوز سالۋمەن بولعان. پاتشالىق رەسەي ولاردىڭ ەشقايسىسىن ەسكەرگەن ەمەس. ول ساياساتتى بولشەۆيكتەر دە جالعاستىردى. لەنيننىڭ «دليا ينتەرناتسيوناليستا ۆوپروس و گرانيتساح ۆتوروستەپەننىي، ەسلي نە دەسياتيستەپەننىي»، دەگەن ءسوزى بەلگىلى. قولى جەتكەن جەرىن قوسىپ الا بەرگەن پاتشا وكىمەتى دە، بىرەسە فينليانديانىڭ ءبىر بۇرىشىن، بىرەسە پولشانىڭ ءبىر بۇرىشىن كەسىپ الا بەرگەن، قالاسا قىرىمدى ۋكرايناعا، قالاسا بوستاندىقتى وزبەكستانعا سىيلاي سالىپ جۇرگەن كەشەگى كەڭەستىك وكىمەت تە شەكارانى وكتەمدىك جولمەن شەشىپ كەلگەنى ءمالىم. «سسسر س كەم حوچەت، س تەم ي گرانيچيت»، دەگەن قىلجاق ءسوز سولاي شىققان عوي. كسرو سىندى الىپ مەملەكەتتىڭ ىدىراۋى وڭاي بولعان جوق. توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا بۇرىنعى كسرو-نىڭ كۇنگەي شەكارالارى تۇراقسىزدىق پەن اسكەري شيەلەنىستەر شەبىنە اينالىپ شىعا كەلدى، اۋعانستانداعى سوعىس شەكارانى اتتاپ ءوتىپ، تاجىكستانداعى ازاماتتىق جانجالدارمەن جالعاستى. ونىڭ بەر جاعىندا قازاقستان قول سوزىم جەردە تۇرعان ەدى. جاۋاپسىز ساياساتشىلاردىڭ باۋىرلاس حالىقتار – وزبەكتەر مەن قىرعىزداردى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالعانىن دا، قىرعىز-تاجىك شەكاراسىندا سۋ مەن جەر ءۇشىن الدەنەشە قاقتىعىس بولعانىن دا كوردىك. وسىنىڭ ءبارى شەكارا ماسەلەسىن تۇبەگەيلى شەشۋ قاجەتتىگىن تۇپكىلىكتى كورسەتتى.

– ەندى اينالامىزداعى شەكا­رالاردىڭ جايىنا ناقتىراق توقتالۋعا اۋىسساق. قىتايمەن شەكارانى الايىق. ەڭ قيىن ماسەلە وسى بولدى عوي؟

– سولاي دەۋگە بولادى. بىزگە كسرو-دان قالعان اۋىر مۇرا كوپ ەدى. سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ اۋىرىنىڭ ءبىرى – شەكارا ماسەلەسىنىڭ شەشىلمەگەندىگى ەدى. بىزگە قالعان اۋىر مۇرانىڭ ەڭ ۇلكەنى قىتايمەن ەكى اراداعى شەكارا ماسەلەلەرى ەدى. 1700 شاقىرىمعا سوزىلعان شەكارانىڭ ءون بويىنا بۇرىن قاپتاعان قارۋلى كۇش شوعىرلاندىرىلعان-دى. قىتاي-كەڭەس شەكارالارى ۇزاق جىلدار بويى شيەلەنىس شەبى بوپ كەلگەنى بەلگىلى. قىتاي مەن كسرو-نىڭ اراسىنداعى شەكارا داۋىنىڭ ابدەن شەگىنە جەتكەن جەرى دامان ارالىنداعى 1969 جىلعى قاقتىعىس. وندا جۇزدەگەن ادام وققا ۇشقان. سونداي قاقتىعىستاردىڭ ءبىرى قازاق جەرىندە دە ورىن الدى. ءدال سول جىلى جالاڭاشكولدە سوۆەت جانە قىتاي اسكەرلەرىنىڭ قاندى ۇرىسى بولعانىن دا ۇمىتا قويعان جوقپىز. سەمەي ايماعىندا قىتاي اسكەرى شەكارانى بۇزىپ، ءبىزدىڭ جەرىمىزگە كىرىپ كەتكەن ەدى.

– بۇل تۇستا «ءبىزدىڭ جەرىمىزگە» دەۋ ءدال كەلەدى. ال دامان ارالى جونىندەگى اڭگىمە باسقاشالاۋ بولىپ شىقتى. جۇزدەگەن ادامنىڭ ولىمىمەن اياقتالعان ول قىرعىن قاقتىعىستىڭ سوڭى اقىر اياعىندا ارالدىڭ قىتايعا تىپ-تىنىش جاعدايدا بەرىلە سالۋىمەن اياقتالدى.

– سولاي اياقتالاتىن ءجونى بار ەكەن. دەموكراتيالىق ۇردىستەر ورنىعىپ، حا­لىق­ارالىق قارىم-قاتىناستاردا زاڭدى­لىققا توقتاۋ بەلەڭ الا باستاعان كەزدە جۇرگىزىلگەن جاڭا كەلىسسوزدەر بارىسىندا دامان ارالىنىڭ قىتايعا تيەسىلى ەكەنى انىقتالعان. ءسويتىپ، دامان قىتايعا وتكەن. ول ارال قازىر باسقاشا اتالادى.  رەسەي-قىتاي شەكاراسىندا نەمىز بار، ءبىز ءوز ماسەلەمىزدى ءسوز ەتەيىك تە دەۋ­گە دە بو­لا­تىن سياقتى كورىنەدى. بىراق، ولاي دەي ال­مايمىز. ويتكەنى، ءبىزدىڭ قىتايمەن شەكا­را­مىزدىڭ بەلگىلەنۋى نەگىزىنەن رەسەي-قىتاي، كسرو-قىتاي شەكارالارىنىڭ قالاي قالىپتاسقانىنا تىكەلەي بايلانىستى. قازاقستان-قىتاي شەكاراسىنىڭ اي­قىندالۋ تاريحى ۇزاق. كەمىندە ءۇش عاسىر­داي ۋاقىتتى الىپ جاتىر. ال جالپى قاعاز جۇزىندە، قۇجات كۇيىندە رەسىمدەلە باستالۋىنىڭ وزىنە 150 جىلدان استى. قازاق جەرى رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىندا بولعان كەزدە رەسەي مەن قىتاي اراسىنداعى مەملەكەتتىك شەكارا العاش رەت زاڭدى تۇرعىدان قۇجاتتالعان. ونىڭ ءوزى رەسەي مەن تسين يمپەرياسىنىڭ ورتالىق ازياداعى گەوساياسي مۇددەلەرىنە تىكەلەي بايلانىستى. سول تۇستا جەتىسۋ جەرىنە ءتورت جاقتان بىردەي دامەلىلەر شىققان ەدى. بۇل قۇيقالى اۋماققا وسى جەردىڭ بايىرعى يەسى رەتىندە قازاقتار، جەردىڭ ءبىراز بولىگىن ناقتى باسىپ العان قوقان حاندىعى، جوڭعاريانى جەڭگەن، ءسويتىپ، ونىڭ قول استىنداعى اۋماققا يەلىك ەتۋگە قۇقىم بار دەپ ساناعان قىتاي، قازاق حاندارىنان ورىس مەملەكەتىنە ادالدىققا انت قابىلداعان رەسەي تالاستى. وسىنداي جاعدايدا رەسەيدىڭ دە، قىتايدىڭ دا سول جەردەگى وزدەرىنىڭ يەلىكتەرىن تاڭبالايتىن شەكارالىق شەپتەردى بەلگىلەپ الۋعا مۇددەلى بولۋى زاڭدى ەدى. ونىڭ ۇستىنە قازاق جەرىنىڭ قىتاي جاق بەتى دە تىنىش ەمەس بولاتىن. شىڭجاڭداعى بىتپەيتىن دە قويمايتىن ۇلتتىق كوتەرىلىستەردەن قاجىعان قىتاي دا ىلە ولكەسىندەگى شەكاراسىن زاڭداستىرىپ الۋعا ىقىلاس تانىتتى. رەسەي مەن قىتاي اراسىنداعى اۋماقتىق شەكتەۋ جونىندەگى كەلىسسوزدەر شاۋەشەكتە 1862 جىلى باستالعان ەكەن. ونىڭ حاتتاماسىنا 1864 جىلى قول قويىلىپتى. شاۋەشەك حاتتاماسى بويىنشا قازاقتار اۋماقتىق شەكتەۋ بەكىتىلگەن كەزدە ولاردىڭ كوشىپ بارعان جەرلەرى قاي ەلدىڭ اۋماعىندا قالسا، سول ەلدىڭ بوداندارى سانالاتىن بولىپ بەلگىلەنگەن. قازاقتىڭ كوپتەگەن رۋلارىنىڭ ءبولىنىپ، ول ەلدە دە، بۇل ەلدە دە تۇرىپ كەلگەنى سودان. الگى قيلى كەزەڭنەن مىنانداي ءبىر اڭگىمە ايتىلادى. رەسەي جاعىنان، قىتاي جاعىنان شەكارا بەلگىلەۋشىلەر كەلىپ: «مەملەكەتتەر جەردى بەلگىلەپ الدى، شەكارا مىنا جەردەن وتەدى، قاي اۋىل قاي جاقتا قالاتىنىن شەشىپ، سول جاققا كوشسىن»، دەگەن سياقتى اڭگىمە ايتقاندا اسىپ-ساسقان قازاقتاردىڭ ءبىرى: «تاقسىر، وسى ءبىز ەشكىمگە قارامايتىن بولساق، وسى جەردە وزىمىزبەن ءوزىمىز تۇرا بەرسەك قايتەدى؟» دەيتىن كورىنەدى… بۇل دا بولسا شەكارا بەلگىلەۋدىڭ حالىقتار تاعدىرىنا، ادامدار تاعدىرىنا قانداي اسەر ەتەتىنىن كورسەتەتىن جاي عوي. شاۋەشەك حاتتاماسىنىڭ تەز ورىن­دال­ماۋىنىڭ ءبىر سەبەبى – شىڭجاڭداعى دۇڭعاندار مەن ۇيعىرلاردىڭ كوتەرىلىسى. اقىر اياعىندا 1871 جىلى رەسەي اسكەرلەرى جوڭعاريانىڭ ستراتەگيالىق تۇرعىدان ماڭىزدى سانالاتىن ىلە ولكەسىنە ەنىپ، ونىڭ ورتالىعى – قۇلجاعا بەكىنىپ الادى. مۇنىڭ سوڭى تسين يمپەرياسى ۇكىمەتىنىڭ ىلە ولكەسىن وزىنە بەرۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرۋىمەن، ىلەلىك ۇيعىرلار مەن دۇڭعانداردىڭ رەسەي بوداندىعىنا ءوتۋ جونىندە ءوتىنىش بىلدىرۋىمەن، سوعان بايلانىستى ەكى ەلدىڭ اراسى ەداۋىر ۋشىعۋىمەن، 1881 جىلى پەتەربۋرگ شارتىنا سايكەس شامامەن 70 مىڭداي ۇيعىرلاردىڭ، دۇڭعانداردىڭ، قازاقتاردىڭ رەسەي جەرىنە كوشۋىمەن اياقتالعان. سول وقيعالار تۇسىندا ەكونوميكالىق تۇرعىدان دا، اسكەري تۇرعىدان دا اناعۇرلىم كۇشتى رەسەي يمپەرياسىنىڭ شەكارا بەلگىلەۋ كەزىندە تالاي جەردە بەلدەن باسىپ جىبەرگەنى، ءتىپتى شەكارانى قىتاي جاعىنا قاراي 10-15 كيلومەترگە دەيىن جىلجىتىپ قويۋعا دەيىن بارعانى بەلگىلى. اسىرەسە، 1917-1922 جىلدارداعى ازامات سوعىسى كەزىندە مەملەكەتتىك شەكارا قاراۋسىز قالىپ، شەكارالىق باعانالار جويىلعان. مىسالى، ماقانشى مەن الاكول ماڭايىندا 20 شەكارا بەلگىسى قۇرتىلىپ، بۇل كەيىننەن كەڭەس شەكاراشىلارىنا قىتاي اۋماعىنا ءبىراز جەرگە دەيىن سۇعىنا كىرۋگە مۇمكىندىك بەرگەن. پانفيلوۆ اۋدانىنداعى قورعاس وزەنىنىڭ باستاۋى جاعىندا، الاكول اۋدانىنداعى سارىشىلدە وزەنىنىڭ تۇسىندا شەكارا قىتاي جەرىنە ەداۋىر جىلجىتىلىپ جىبەرىلگەن.

– ول تۇستا كادىمگى انەكدوت دەيتىندەي جاعدايلار دا ۇشىراسىپتى. سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى شىعارعان «پراۆدا و گوسۋدارستۆەننوي گرانيتسە رەسپۋبليكي كازاحستان» دەگەن كىتاپتا مىنانداي ءبىر وقيعا ايتىلادى. فريدە دەگەن ءبىر كوميسسار-دەماركاتور پاتشاعا ءوتىنىش جازىپ، ون التى بوتەلكە شامپاننىڭ شىعىنىن تولەتتىرىپ بەرۋدى سۇراپتى. سويتسە ول شەكارانى بىرگە بەلگىلەپ جۇرگەن قىتايلىق ارىپتەسىن جاڭاعى ون التى بوتەلكە شامپانمەن قايتا-قايتا سۋارىپ، ول ۇيىقتاپ جاتقان كەزدە شەكارانى رەسەيدىڭ پايداسىنا جىلجىتىپ كەلگەن كورىنەدى… تاعى ءبىر رەسەيلىك كوميسسار-دەماركاتور ءوزىنىڭ كۇندەلىگىنە قىتايلىق ارىپتەسى اپيىندى تارتا-تارتا ەسىنەن اۋا قۇلاعانىن، ءارى قاراي ءوزى جەكە كەتىپ، شەكارانى قالاعانىنشا بەلگىلەپ العانىن جازىپتى…

– وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىندا، ياعني ماسكەۋ مەن بەيجىڭنىڭ اراسىنداعى يدەولوگيالىق تەكەتىرەس ابدەن اسقىنعان كەزدە كەڭەس-قىتاي شەكا­راسىنداعى جاعداي دا وتە قيىنداعان. 1964 جىلى باستالعان كەلىسسوزدەر اقىرى ءۇزىلىپ قالعان. قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك كەڭەس پرەمەرى چجوۋ ەنلاي شەكاراداعى تالاستى ۋچاسكەلەر جونىندەگى ماسەلەنىڭ شەشىلمەۋى قانتوگىسكە سوقتىرماي قويمايدى دەپ مالىمدەگەن بولاتىن سول كەزدە. 1967 جىلدان باستاپ كسرو شەكاراسىن بۇزۋ جيىلەپ، ونىڭ اياعى باعانا ايتقان دامان ارالى مەن جالاڭاشكولدەگى قاقتىعىسقا سوقتىرعانى بەلگىلى. بۇل ماسەلەنىڭ كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭدە ۋشىققانى سونشالىق، 1967 جىلى قحر سىرتقى ىستەر ءمينيسترى چەن ي كەڭەس-قىتاي قارىم-قاتىناستارىن ءۇزۋ جانە سوعىس جاريالاۋ مۇمكىندىگى جونىندە مالىمدەۋگە دەيىن بارعاندىعى، ال چجوۋ ەنلاي اقش-پەن سوعىستان بۇرىن قىتاي مەن كسرو اراسىندا شەكارا سوعىسى باس­تالۋى مۇمكىن ەكەندىگىن اڭعارتقاندىعى بەلگىلى. 1969 جىلعى ەكى قاندى قاقتىعىستان كەيىن يادرولىق قارۋعا يە ەكى ءىرى سوتسياليستىك دەرجاۆانىڭ سوعىستىڭ ەرنەۋىنە كەلىپ تىرەلگەنىن ءبارىمىز بىلەمىز.

– كەڭەس وداعى مەن قىتاي سول تۇستا سوعىسقا شىنداپ دايىندالدى دەۋگە بولا ما؟

– ابدەن بولادى. شەكارانىڭ ەكى بەتىنە جەر قايىسقان قالىڭ اسكەر توپتاستىرىلعان ەدى. سول تۇستا تۇركىستان اسكەري وكرۋگىنە قوسا جاڭادان ورتالىق ازيا اسكەري وكرۋگى قۇ­رىل­عانى مۇنىڭ ناقتى دالەلى. تيان-شان­نىڭ ەكى بەتىندەگى تالاي اسۋلارعا اسكە­ري تەحنيكا تولتىرىلىپ، بەكىنىستەر، اە­رو­درومدار مەن ارسەنالدار سالىنعانى بەلگىلى.

– وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن نارىن­قولعا بارعانىمىزدا كادىمگى دزوتتاردى كور­گەنبىز. وتە قالىڭ ەتىپ قۇيىلىپ، ءتورت جاعىنان وق اتاتىن تەسىكتەر قال­دىرىلادى ەكەن.

– قازاقستان سونداي تەكەتىرەستىڭ ناعىز وتىندە تۇرعان ەدى. ايتەۋىر، ۇلكەن جانجالدىڭ ءورتى ءورشي قويعان جوق ابىروي بولعاندا. ءسويتىپ، رەسەي يمپەرياسى دا، كەڭەس وداعى دا قىتايمەن شەكارانى تۇپكىلىكتى انىقتاماعان كۇيى تاريح ساحناسىنان كەتتى. سوڭدارىنا داۋ-داماي شىعاتىنداي كوپ ماسەلەنى قالدىرىپ كەتتى. ول ءتۇيىننىڭ ءبارىن ءبىزدىڭ تارقاتۋىمىزعا تۋرا كەلدى. – بۇل ءتۇيىننىڭ تاماشا تارقا­تىل­عانى بۇگىندە بارشاعا بەلگىلى. ەندى وسى ىرگەلى ءىستىڭ ناقتى اتقارىلۋى تۋرالى ايتساڭىز دەيمىن.

– قازاقستان-قىتاي شەكاراسىنىڭ بار­لىق ماسەلەلەرىنىڭ حالىقارالىق زاڭ­ناما تالاپتارىنا سايكەس رەتتەلۋى – ءبىزدىڭ ديپلوماتيامىزدىڭ جارقىن جەتىستىگى. قا­زاقستان نەبارى ون جىلدىڭ ىشىندە قىتايمەن تەرريتوريالىق ماسەلەنى تولىق رەتتەستىرە الدى. دەماركاتسيالانعان شەكارانىڭ جالپى ۇزىندىعى 1783 كيلومەتردى قۇرادى. وتكەن عاسىردىڭ 60-شى جىلدارىندا باس­تالىپ، الەمنىڭ ەكى ءىرى يادرولىق دەرجاۆاسىن قارۋلى قاقتىعىسقا جەتكىزگەن، ونى بىلاي قويعاندا كادىمگى سوعىسقا جاقىنداتۋعا دەيىن بارعان تالاس جاڭا جاعدايدا تولىق شەشىلدى. شەكارا سىزىعىن بەلگىلەۋ جونىندەگى جۇمىس ەكى كەزەڭنەن تۇردى. اۋەلدە، 1994 جىلى شەكارانىڭ ۇزىنا بويىنداعى سى­زىق­تىڭ ءوتۋى تۋرالى كەلىسىمگە قول قويىل­دى. تالاس تۋدىراتىن ۋچاسكەلەر عانا ول كەلىسىمنەن سىرت قالدىرىلدى. مۇنىڭ ءوزى ەكى جاقتىڭ شەتىن ماسەلە بويىنشا كەلىسۋگە ازىرلىگىن قۋاتتاعان ۇلكەن قادام ەدى. – ساياسي ادەبيەتتە ءسىزدىڭ سول كەزدەگى قى­تاي باسشىسى تسزيان تسزەمينمەن جەكە قارىم-قاتىناسىڭىز ەكى ەلدىڭ ارا­سىن­داعى شەكارا ماسەلەسىن شەشۋدىڭ ۇلكەن فاك­تورى بولدى دەگەن پىكىر ءجيى ايتىلادى، جازىلادى. بۇل جونىندە ءسىز نە دەر ەدىڭىز؟

– مۇنداي ۇلكەن ساياسي ماسەلە تەك جەكە قارىم-قاتىناس ارقىلى شەشىلدى دەۋ قاتە بولار ەدى. كەلىسسوزدەردە ءار مەملەكەت ءوز مۇددەسىن قورعاۋعا تىرىسادى. بۇل ىستە تەك ءبىلىم، ناقتى ارگۋمەنتتەر كەرەك. ەكى ەلگە دە ءتيىمدى ۇسىنىستار جانە كومپروميسس قاجەت. وسىلاردان كەيىن جەكە قارىم-قاتىناستىڭ كومەگى بولۋى مۇمكىن. مەنىڭ قىتاي ەلىنە العاشقى رەسمي ساپارىم 1993 جىلدىڭ قازانىندا جاسالدى. قىتاي تاراپى ول ساپارعا ەرەكشە ءمان بەرىپ، ەل باسشىلىعى بولەكشە قوناقجايلىلىق تانىتتى. سوندا قىتاي باسشىلىعى حالىقارالىق ىستەردە بارلىق مەملەكەتتەردىڭ، ولار ۇلكەن بولسا دا، ورتاشا بولسا دا، ءتىپتى كىشى بولسا دا، تەڭ قۇقىقتى قارىم-قاتىناس جاساۋىن تاباندى تۇردە جاقتايتىنىن كورسەتتى. قازىر دە كورسەتىپ كەلەدى. قىتاي تارابى مەنىڭ ەكى ەل اراسىنداعى شەكارانى دەليميتاتسيالاۋعا كىرىسۋگە، سونداي-اق، كەزىندە قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى مەن كەڭەس وداعىنىڭ اراسىندا باستالىپ، ءۇزىلىپ قالعان قارۋلى كۇشتەردى قىسقارتۋ جانە شەكارا ماڭىنداعى سەنىمدى نىعايتۋ، ەكى ەل اراسىندا دوستىق قارىم-قاتىناس ورناتۋ جونىندەگى كەلىسسوز ۇدەرىسىن جالعاستىرۋعا شاقىرعان ۇسىنىسىممەن دە تولىق كەلىستى. قىتاي باسشىسى تسزيان تسزەمين شەكارانى زاڭدىق تۇرعىدان قاعازعا ءتۇسىرۋ جونىندەگى ۇسىنىستى دا بىردەن قولدادى. كەلىسسوز كەزىندە ول قىتاي قازاقستانعا تەرريتوريالىق تالاپتار قويمايدى، شەكارا ماسەلەلەرى بىزگە تاريحتان مۇراعا قالعان، ال ولاردى كەلىسسوز جولىمەن، تەڭ قۇقىقتىلىق قاعيداتى، مامىلەگە كەلۋ جانە ءوزارا جول بەرۋ نەگىزىندە شەشۋگە بولادى دەگەن وتە ماڭىزدى مالىمدەمە جاسادى.

– قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ «نۇر مەن كولەڭكە» اتتى كىتابىندا سىزبەن ءبىر كەزدەسۋىندە تسزيان تسزەميننىڭ شەكارا پروبلەماسىن تىم سۇرلەي بەرمەي شەشۋ كەرەك، باسشىلاردىڭ كەلەر بۋىندارى بۇل ماسەلەنى شەشە الماۋى مۇمكىن، ونداي جاعدايدا ءبىز ءوزىمىزدىڭ ۇرپاقتارىمىزعا كوپ قيىندىقتار قالدىرامىز دەگەنىن كەلتىرەدى. بۇل جونىندە نە ايتار ەدىڭىز؟

– سولاي بولعانى راس. ءبىر كەزدە سوناۋ بالقاشقا دەيىنگى جەرلەردى اسپاناستى ەلىنە تيەسىلى دەپ كارتا شىعارىلعان مەملەكەتتە جاڭا گەوساياسي احۋالمەن ساناسۋ بەلەڭ العانى ءۇشىن، سونداي جاعدايعا جەتكىزگەن تاۋەلسىزدىگىمىز ءۇشىن تاۋبە دەيمىن. ەڭ باستى ماسەلەنى – شەكارا ماسەلەسىن شەشە العانىمىز ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى دوستىق قارىم-قاتىناستى ودان ءارى دامىتۋعا نەگىز بولدى. وعان قىتايدىڭ سول كەزدەگى باسشىسى تسزيان تسزەمينمەن ءىش اشىسىپ ۇزاق سويلەسكەنىم قولايلى جاعداي جاساعانىن «عاسىرلار توعىسىندا» دەگەن كىتابىمدا جازعانمىن. تسزيان تسزەمين – كوپتى كورگەن، تالاي وتكەلەكتەن وتكەن تۇلعا. ءوزى ماسكەۋدە وقىعان. ورىس، اعىلشىن، جاپون تىلدەرىن جەتىك بىلەتىن كىسى. ورىستىڭ كلاسسيكالىق ادەبيەتىمەن وتە جاقسى تانىس. مۋزىكانى سونداي جاقسى كورەدى. ءوزى ءان ايتادى. 2002 جىلى شىۇ-نىڭ سانكت-پەتەربۋرگتەگى سامميتىندە قابىلداۋ كەزىندە مەن ءوزىمىزدىڭ «دۋدارايدى» شىرقاپ بەرگەنىمدە ول اڭ-تاڭ قالىپ ەدى. مەنەن كەيىن ءدال سول ءاندى ءوزى ايتتى. قىتاي تىلىندە ايتتى. «ءبىزدىڭ ءانىمىز سىزدەرگە قالاي جەتكەن؟» دەپ سۇراعان. ەندى مەن اڭ-تاڭ قالدىم. «بۇل ءبىزدىڭ ءانىمىز – ورىس قىزىنىڭ قازاق جىگىتىنە عاشىق بولىپ شىعارعان ءانى»، دەدىم. سويتسەم، «دۋداراي» قىتايدا حالىق ءانى بولىپ سانالادى ەكەن، ارينە، مۇلدەم باسقا ماتىنمەن ايتىلادى. اتى – «اق لالاگۇل». قىسقاسى، قىتاي باسشىسىنىڭ پاراساتتىلىعى، بولاشاقتىڭ بيىگىنەن قاراي بىلەتىندىگى وسى كۇردەلى ماسەلەنى ۋاقتىلى، ءوز دەڭگەيىندە شەشۋگە سەپتەسكەندىگى انىق. مەملەكەت باسشىلارىنىڭ اراسىنداعى ادامدىق جىلى قارىم-قاتىناستاردىڭ حالىقارالىق ساياساتتا ۇلكەن ءرول اتقاراتىن كەزدەرى كوپ. ارينە، شەكارا بەلگىلەۋ سياقتى اسا ماڭىزدى ماسەلەدە شەشۋشى ءسوز مەملەكەتتەر باسشىلارىنا تيەسىلى. ەلدىڭ وسى ىستەگى ساياساتىنىڭ تۇجىرىمىن ەل باسشىلارى ايقىندايدى. سونىمەن بىرگە، ستراتەگيا­سى بەلگىلەنگەن شارۋانىڭ تاكتيكالىق تۇرعىدان ويداعىداي جۇزەگە اسىرىلۋى، ياعني كەلىسسوزدەر ۇدەرىسىنىڭ كوڭىلدەگىدەي جۇرگىزىلۋى، شەكارانىڭ زاڭدىق تۇرعىدان ءمىنسىز رەسىمدەلۋى، ءتيىستى ادامداردىڭ ۇپايىمىزدى جىبەرىپ المايتىنداي بىلىكتى، تاباندى، ەلشىل، مەملەكەتشىل بولۋى دا وتە ماڭىزدى. قازاقستاننىڭ جاس ديپلوماتياسى سول بيىكتەن تابىلعانىن ەرەكشە ايتقىم كەلەدى. بۇل ىستە كوپتەگەن جىلدار بويى سىرتقى ساياسات ۆەدومستۆوسىن باسقارعان قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ كاسىبي قىتايتانۋشى بولۋىنىڭ دا كوپ ىقپالى ءتيدى. سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ وسى جۇمىسقا تارتىلعان كومانداسى دا تاماشا بىلىكتىلىك كورسەتتى.

– اڭگىمەنىڭ باسىنداعى ءبىر سوزىڭىزدە اۋەلدە تالاس تۋدىرعان ۋچاسكەلەر تۋرا­لى ايتىپ قالىپ ەدىڭىز. سول ۋچاسكە­لەردىڭ جايى قالاي بولدى؟ – بۇل جايىندا «پراۆدا و گوسۋدارستۆەننوي گرانيتسە رەسپۋبليكي كازاحستان» دەگەن كىتاپتا ەگجەي-تەگجەيلى جازىلعان، سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي ناقتى كورسەتىلگەن. ول كىتاپتى وقىعان ادامنىڭ قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى مەملەكەتتىك شەكارانى بەلگىلەۋ كەزىندە ءبىزدىڭ ەشقانداي ەسەمىز كەتپەگەنىنە كوزى جەتەدى. ناقتى ايتسام بىلاي. قازاقستان تارابى شاعان-وبا جانە بايمىرزا اسۋلارى ماڭىنداعى ۋچاسكەنى تەرريتوريانىڭ 70 پايىزى قازاقستانعا، 30 پايىزى قىتايعا قارايتىنداي ەتىپ ءبولۋدى ۇسىندى. ال سارىشىلدە وزەنىنىڭ ماڭايىندا بۇل اراقاتىناستى كەرىسىنشە ەتۋ، ياعني تالاستى جەردىڭ 30 پايىزىن قازاقستانعا قالدىرۋدى، 70 پايىزىن قىتايعا قاراتۋدى ۇسىندى. ەكى ۇسىنىس تا ءبىراز تالقىلاۋدان كەيىن قابىل الىندى. ول ۇسىنىستار جاسالاردىڭ الدىندا جاڭاعى جەرلەردىڭ بارلىق مالىمەتتەرىن ءتيىستى ادامدار ماعان اكەلىپ كورسەتكەن. ول جەرلەردە شەكارا بەلەسى بولعاندىقتان ەلدى مەكەندەر جوقتىعى، قازبا بايلىقتارىنىڭ تابىلماعاندىعى، شارۋاشىلىق قىزمە­تىنىڭ جۇيەلى جۇرگىزىلمەيتىندىگى انىق­تالعان. ۋچاسكەلەردى ءبولۋ ناتيجەسىندە شاعان-وبا توڭىرەگىندەگى ورمان القابى، ال سارىشىلدە وزەنىنىڭ توڭىرەگىندەگى شابىندىق، جايىلىمدىق جەرلەردىڭ ءبارى، ورماندى جەرلەردىڭ ءبىر بولىگى بىزدە قالدى. ناقتى ايتاتىن بولسام، و باستا كەلىسىلمەگەن ەكى ۋچاسكەدە جەردىڭ 57 پا­يىزى قازاقستانعا، 43 پايىزى قىتايعا تيەسىلى بولىپ شەشىلدى.

– مەن ءسىز ايتىپ وتىرعان كىتاپتان سول ۋچاسكەلەردىڭ ناقتى كولەمىن جازىپ العان ەدىم. شامامەن 994 شارشى كيلومەتر جەردىڭ 537 شارشى كيلومەترى قازاقستانعا، 407 شارشى كيلومەترى قىتايعا وتكەن ەكەن.

– سوندا دا بىزدەگى ءباسپاسوز بەتىندە «قىتايعا ءبىراز جەرىمىز بەرىلىپتى» دەگەن سياقتى جوسىقسىز جايلار جازىلىپ جاتتى. كەيىن ونداي كوڭىل-كۇيگە پار­لامەنتتىڭ ءبىراز دەپۋتاتتارى دا بە­رىلدى. كەلىسىمدى راتيفيكاتسيالاۋ ءما­سەلەسىن قاراعان وتىرىسقا وسى ماسەلە­مەن تىكەلەي اينالىسقان ماماندار شاقىرىل­ما­عاندىقتان، ءوز سۇراقتارىنا تىڭعىلىقتى جاۋاپ الا الماعان دەپۋتاتتار كەلىسىم جوباسىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن قايتارىپ تاستادى. كەلەسى وتىرىستا بىلىكتى مامانداردىڭ جاۋاپتارىنان كەيىن كۇمان تۋعىزعان ماسەلەلەردىڭ ءبارىنىڭ باسى اشىلىپ، كەلىسىم راتيفيكاتسيالاندى. نازار اۋدارارلىق جاعداي مىناۋ. قىتايدىڭ وزىندە دە قازاقستانمەن شەكارا جونىندەگى شارتتارعا جۇرتتىڭ ءبارى بىردەي ريزا بولعان جوق. اسپاناستى ەلىندە قىتاي ۇكىمەتى قازاقستانعا «جەر بەرىپ قويدى» دەپ پىكىر ايتۋشىلار دا تابىلدى. ولاردىڭ اراسىندا اسكەري ادامدار كوبىرەك بولدى. بەيجىڭنىڭ بۇل ىستەگى ۇستانىمى گونكونگ پەن تايۆان تاراپىنان دا كەزىندە سىنالعانىنان جاقسى حاباردارمىن. ولار قىتاي وزىنەن الدەقايدا ءالسىز مەملەكەتكە «جول بەرىپ الدى» دەپ سانايتىنىن بىلدىرگەن ەدى. ەكى جاقتىڭ سىناۋشىلارىنا دا مىنا جايدى ايتۋ كەرەك. تالاستى تەرريتوريالار دەپ اتالعان جەرلەر – تالاستى تەرريتوريالار. ول جەرلەردى ءبىزدىڭ جەرىمىز ەدى دەپ كەسىپ ايتۋدىڭ دا، ونداي جەرلەر وزگە ەلگە وتكەندە ءوز جەرىڭنەن ايىرىلعانداي قينالۋدىڭ دا، ونداي جەرلەر وزىڭە وتكەندە وزگەنىڭ جەرىنە يە بولعانداي قاراۋدىڭ دا رەتى جوق. بۇنى تاريحي ادىلدىكتىڭ قالپىنا كەلۋى دەپ ساناۋ كەرەك.

– قىتاي باسشىلىعىمەن جاراس­تى سىي­لاستىق حۋ تسزينتاو بيلىكتە بول­عان تۇستا دا، قازىرگى توراعا سي تسزين­پين­مەن قارىم-قاتىناسىڭىزدا دا ساق­تالىپ كەلە جاتقانى قۋانىشتى. ەندى باسقا كورشىلەرىمىزبەن شەكارا بەكىتۋدىڭ جايىنا اۋىسساق. بى­لاي­شا قاراعاندا قازاقستاننىڭ قىر­عىزستانمەن، تۇرىكمەنستانمەن شەكارا­لارىن دەليميتاتسيالاۋدا ەشقانداي پروبلەما تۋىنداماۋعا ءتيىس بولىپ كورىنەدى. سولاي بولدى ما؟ – نەگىزىنەن العاندا سولاي بولدى دەۋ­گە كەلەدى. اۋەلدە ءتىپتى ءىس وڭاي جۇرەتىن سياقتى ەدى. ۆتسيك 1930 جىلى قابىلداعان «قازاق جانە قىرعىز اسسر-لەرىنىڭ شە­كا­رالارى تۋرالى» قاۋلى بار ەكەن. قازاق­ستان-قىرعىزستان مەملەكەتتىك شەكا­را­سىن دەليميتاتسيالاۋ جونىندەگى كەلىس­سوز ۇدەرىسى سول شەكارانى ناقتىلاۋ جانە سىزىعىن بەلگىلەۋ ۇستانىمدارى بو­يىنشا جۇرگىزىلدى. ەكى جاق تا ءبىر-بىرىنە ەشقانداي تەرريتوريالىق تالاپتار قويعان جوق. سونىڭ وزىندە بىرنەشە ماسەلە تۋىندادى. ءبىرىنشىسى حان ءتاڭىرى شىڭىنان سەمەنوۆ شىڭىنا دەيىنگى ارالىقتاعى شەكارا سىزىعىنا بايلانىستى. بۇرىنعى كسرو-نىڭ كارتوگرافيالىق ماتەريالدارى بويىنشا شەكارا جاڭاعى ەكى شىڭنىڭ اراسىن تىكە قوساتىن سىزىق بويىنشا جۇرەتىن. قازاقستاندىق الپينيستەر، ونىڭ ىشىندە ەۆەرەستكە العاش كوتەرىلگەن قاز­بەك ۋاليەۆ تە بار، ەكى شىڭنىڭ اراسىنداعى سىزىقتى قىرعىزستان تەرريتوريا­سىنا قاراي ءبىرشاما جىلجىتۋدى ۇسىن­دى، ويتكەنى، حان تاڭىرىنە كوتەرىلۋ مار­شرۋ­تىنىڭ نەگىزگى بولىگى باتىس بەتپەن، تاۋ باۋ­رايىنىڭ جايداقتاۋ جاعىمەن وتەدى ەكەن. سونىمەن بىرگە، شامامەن ەكى جارىم شاقى­رىمداي جەردى قىرعىزستان تەرريتورياسى ارقىلى وتۋگە تۋرا كەلەدى. اۋەلدە قىر­عىز جاعى بۇل ۇسىنىستى قاراستىرىپ كورۋ­گە دايىن ەكەنىن بىلدىرگەن، ءتىپتى ءبىزدىڭ ۇسىنى­سىمىزدى ەسكەرەتىن سيپاتتامالىق جوبا دايىن­داپ تا قويعان بولاتىن. بىراق كەيىن­نەن دەلەگاتسيا باسشىلىعى حان ءتاڭىرى شىڭى ماڭايىنداعى شەكارا سىزىعى­نا قانداي دا ءبىر تۇزەتۋ ەنگىزۋگە قارسى­لىق ءبىلدىردى. نەسى بار، بۇل ولاردىڭ قۇقى. اقى­­رى سول تۇستاعى شەكارا سىزىعى بۇرىنعى كسرو-نىڭ كارتوگرافيالىق ماتەريال­­دار­ىنداعى تىكە سىزىق بويىنشا بەلگىلەندى. شەكارانىڭ شۋ وزەنى بويىنشا وتە­تىن­دىگىنە بايلانىستى دا ءبىراز تالاستى جايلار تۋدى. جاڭاعى مەن ايتقان ۆتسيك-ءتىڭ 1930 جىلعى قاۋلىسىنا ساي جاسالعان كارتادا شەكارا سىزىعى شۋدىڭ ارناسى بويىنشا دەپ بەلگىلەنگەن. بىراق ودان بەرگى 70 جىلدىڭ ىشىندە وزەننىڭ ارناسى كەي تۇستا اۋىسقان ەكەن. قازاقستان جاعى شەكارانى شۋدىڭ قازىرگى ارناسى بويىنشا بەلگىلەۋدى ۇسىندى. بۇل ۇسىنىس قابىل الىندى. ويتكەنى، شۋدىڭ 1930 جىلعى ارناسىنىڭ تالاي جەرى توپىراقپەن كومىلىپ تە قالىپتى، ونىڭ ورنىنا توقماق قالاسىنىڭ ءبىراز قۇرىلىستارى بوي كوتەرىپتى. قىرعىز جاعى ءبىش­كەك – شولپاناتا تاسجولىنىڭ قا­زاقستان جەرى ارقىلى وتەتىن 800 مەترلىك ۋچاس­كەسىن وزدەرىنە قاراتۋدى سۇراعان ەدى، بۇل ءوتىنىشتى ورىنداي المادىق، ءويت­كەنى جاڭاعى 800 مەترلىك ۋچاسكەدە قازاق­ستاندىقتار جەكەمەنشىك قۇرىلىستار سالىپ ۇلگەرگەن ەكەن. ەلدەر اراسىنداعى شەكارا بەلگىلەۋدە تۋىسقاندىق، ادامگەرشىلىك جاعى دا ەسكەرىلىپ وتىردى. قىرعىزداردا ستەپنوە دەگەن ءبىر سەلو بار. شەكارا سىزىعى سول سەلونىڭ ءدال جانىنان وتەدى ەكەن. شەكارا انىقتاۋ بارىسىندا سول اۋىلدىڭ قابىر-قورىمى قازاقستان جاعىندا قالاتىندىعى انىقتالدى. قىرعىزدار جاڭاعى تۇستان 13 گەكتار جەر بەرۋدى، ياعني اتا-بابالارى جاتقان بەيىتتىڭ اۋماعىن وزدەرىندە قالدىرۋدى سۇرادى. مەن بۇل وتىنىشكە تۇسىنىستىكپەن قاراۋدى تاپسىردىم. ونىڭ ەسەسىنە جامبىل اۋدانىنىڭ ءبىراز دەمالىس ۇيلەرى مەن ساياجايلارى كارتوگرافيالىق تالاپ بويىنشا قىرعىزداردا قالىپ قويۋى كەرەك ەكەن، ولار بىزگە سول جەرلەردى قازاقستانعا قوسۋعا كەلىستى. سونداي-سونداي باسقا دا اۋىس-تۇيىستەر بولدى، ولاردىڭ ءبارى داۋ-دامايسىز شەشىلدى.

– تۇرىكمەن اعايىندارمەن شەكارانى بەلگىلەۋ قالاي ءوتتى؟ ماڭعىستاۋ جاقتا كەزىندە تۇرىكمەندەر ءتۇرىپ شى­عا­رىلعان دەلىنەتىن جەرلەر بار ەمەس پە ەدى؟ – مەملەكەتتەر اراسىنداعى شەكارانى بەلگىلەۋ جۇمىسى سەن ايتقانداي «دەلىنەتىن» دەگەن سوزگە سۇيەنبەيدى. ول زاماندا سول جەر­دىڭ ءبارى رەسمي تۇردە ءبىر ەلدىڭ – رەسەي يم­­پە­رياسىنىڭ جەرى. مىنا جەرگە دەيىن قازاق­تىكى، مىنا جەرگە دەيىن تۇرىكمەن­دىكى دەپ كەسىپ، ەشكىمنىڭ قولىنا قاعاز ۇستا­تىلماعان.

– دەگەنمەن، تۇرىكمەن باسشىلىعى اۋەلگى بەتتە شەكارانى قايتا قاراۋ جونىندە ۇسىنىس ايتىپ كوردى ەمەس پە؟

– ونداي ۇسىنىس رەسمي تۇردە ايتىلعان جوق. اشعابادقا رەسمي ساپارىم كەزىندەگى قابىلداۋ ۇستىندە پرەزيدەنت ساپارمۇراد نيازوۆتىڭ: «نۇرسۇلتان ءابىشۇلى، ايىپ ەتپەسەڭىز كەزىندە اۋىسقان جەرلەر ماسەلەسىن دە قاراپ قويساق ارتىق بولماس ەدى»، دەپ قالعانى بار. نە ايتقىسى كەلىپ تۇرعانى بەلگىلى. سودان مەن ءسوزىن جالعاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرمەي: «ساپارمۇراد، ويىڭدى ءتۇسىندىم، ونداي ءىس بولسا بولعان دا شىعار، ايتەۋىر، وتكەن ءىس ءوتتى. سەن ودان دا باياعىدا ادايلاردىڭ مىنا اشعابادقا دەيىن تۇگەل الىپ قويماعانىنا قۋانسايشى»، دەپ ازىلدەدىم. ساپارمۇراد كۇلىپ جىبەردى. ەكى جاقتىڭ دەلەگاتسيا مۇشەلەرى قوسىلا كۇلىپ جاتىر. سونىمەن، ول اڭگىمە سول جەردە ءبىتتى. بۇل ءسوز قابىلداۋ كەزىندە، ياعني بەيرەسمي جاعدايدا ايتىلدى. تۇرىكمەن جاعى ونداي ماسەلەنى رەسمي تۇردە كوتەرگەن ەمەس. ساپارمۇراد، تەگى، جاي تامىر باسىپ كورەيىن دەگەن سياقتى. نەگىزىندە، قازاقستان مەن تۇرىكمەنستاننىڭ شەكاراسى ءۇستىرت ويپاتىنداعى ەل قونىستانباعان شولەيت دالامەن وتەدى، ول جەرلەر شارۋاشىلىق تۇرعىدان يگەرىلمەگەن دە. سوندىقتان، مەملەكەتتىك شەكارا كوپ قيىندىقسىز بەكىتىلدى.

– وزبەكستانمەن شەكارا بەلگىلەۋ جۇمىسى الدەقايدا كۇردەلى جاعدايدا جۇرگەن بولار؟ – ولاي دەپ تە ايتا الماس ەدىم. قازاقستان باسشىلىعى دا، وزبەكستان باسشىلىعى دا سالعان بەتتەن 1991 جىلعى الماتى دەكلاراتسياسىنىڭ بارلىق قول قويۋشى مەملەكەتتەر قازىرگە دەيىن قالىپتاسقان شەكارالاردىڭ مىزعىماستىعىن مويىندايدى دەگەن ۇستانىمىنا بەرىك بولدى. ەڭ قيىن جاعدايلاردا دا ءبىز اعايىنداس ەكى ەل­دىڭ ءداستۇرلى دوستىعىن، تاريحي تامى­رى تە­رەڭ تۋىستاستىعىن تۋ ەتىپ ۇستاپ وتىردىق. قازاقستان مەن وزبەكستاننىڭ شەكاراسى العاش رەت 1924-1925 جىلداردا ورتالىق ازيا رەسپۋبليكالارىنىڭ ۇلتتىق اراجىك اجىراتۋدى جۇزەگە اسىرۋ كەزىندە بەلگىلەنگەن. ول كەزدە قازاقستان رسفسر-ءدىڭ قۇرامىندا بولعاندىقتان، اڭگىمە رسفسر مەن وزبەك كسر-ءىنىڭ اراسىنداعى شەكارا تۋرالى ەكەندىگى تۇسىنىكتى عوي. ەكى رەسپۋبليكا اراسىنداعى قارىم-قاتىناسقا ەداۋىر سالقىنىن تيگىزگەن جاعداي – 1956 جىلى بوستاندىق اۋدانىنىڭ، مىرزاشولدەگى ءبىراز جەردىڭ قازاق كسر-ءىنىڭ قۇرامىنان الىنىپ، وزبەك كسر-ءىنىڭ قۇرامىنا بەرىلگەندىگى. ارينە، ول كەزدەگى تاسىلدەر بويىنشا الدىمەن قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ اتالعان جەرلەردى وزبەكستانعا بەرۋ جونىندە قاۋلىسى قابىلدانعان، ارادا ءۇش كۇن وتكەننەن كەيىن وزبەك كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ قازاقستاننان بەرىلگەن جاڭا جەرلەردى قابىلداپ الۋ جونىندەگى قاۋلىسى قابىلدانعان، اراعا اي سالماي جاتىپ كسرو جوعارعى كەڭەسى قازاق كسر-ءى مەن وزبەك كسر-ءىنىڭ شەكارالارىن ءىشىنارا وزگەرتۋ تۋرالى قاۋلى شىعارعان. بىلايشا ايتقاندا، ماسكەۋ ەكى رەسپۋبليكانىڭ ءوزارا كەلىسكەن ۋاعدالاستىقتارىن قۇجاتتاپ قانا قويعان… سوعان قاراپ، «ە، ءوزىمىز سولاي شەشكەن ەكەنبىز عوي»، دەي قالۋدىڭ قاجەتى جوق، ارينە. ءويتىپ قاراساق، 1986 جىلى قازاقستان كوممۋنيستەرىنىڭ تاڭداۋلى وكىلدەرى رەسپۋبليكا باسشىلىعىنا كولبيندى وزدەرى قالاپ العانداي بولىپ شىعادى. سونداي زامان ەدى عوي. راس، بوستاندىق اۋدانىن جانە مىر­زا­شولدىڭ ءبىراز جەرىن وزبەكستانعا بەرۋ قۇقىقتىق تۇرعىدان ءمىنسىز رەسىمدەلگەن. ونى جاڭا ايتتىم. قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ شەشىمىندە ەكونوميكانىڭ ورتاقتىعى، تەرريتوريالىق جاقىندىق، شارۋاشىلىق جانە مادەني بايلانىستاردىڭ تىعىزدىعى كورسەتىلگەن. وزبەك كسر-ءى جوعارعى كەڭەسىنىڭ شەشىمىن­دە وزبەك حالقىنىڭ اتىنان باۋىرلاس قازاق حالقىنا سول جەرلەردى بەرگەنى ءۇشىن تەرەڭ العىس سەزىمى بىلدىرىلگەن. وسىناۋ دوستىق اكت كوكپ حح سەزىنىڭ ديرەكتيۆالارىنا بايلانىستى شارۋاشىلىق قۇرىلىسىندا جالپىمەملەكەتتىك مىندەتتەردى ويداعىداي شەشۋگە سەپتەسەدى جانە وزبەك پەن قازاق حالىقتارىنىڭ مىزعىماس دوستىعىن ودان ءارى نىعايتا تۇسەدى دەپ كورسەتىلگەن. قىسقاسى، بەلگىلى ءبىر تەرريتوريانى ەكىنشى وداقتاس رەسپۋبليكاعا بەرۋ اكتىسى سول كەزەڭدەگى كەڭەستىك دەموكراتيالىق نورمالار مەن قاعيداتتار اياسىندا، بارلىق كونستيتۋتسيالىق ەرەجەلەردى ساقتاي وتىرىپ جۇزەگە اسىرىلعان.

– وسى ورايدا ەسىمە ءبىر جاعداي ءتۇسىپ وتىر. 1992 جىل ەدى. ءسىز دۇنيەجۇزى قازاق­تارىنىڭ قۇرىلتايىن ۇيىم­داس­تىرۋ جونىندە تاپسىرما بەردىڭىز. ول كەزدە پرەزيدەنت اپپاراتىندا ءبولىم مەڭ­گەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى ەدىم. ءبىر كۇنى ۆيتسە-پرەمەر مىرزاتاي جولداسبەكوۆ: «سەن پرەزيدەنتتىڭ قابىلداۋىنا باراسىڭ. ارناۋلى تاپسىرما بەرەدى»، دەدى. بەلگىلەنگەن ۋاقىتتا قابىلداۋ بولمەڭىزدە تۇردىم. ءبىر كەزدە ءسىز كابينەتتەن شىقتىڭىز دا: «مەنىمەن ءجۇر»، دەدىڭىز. ارنايى قابىلدامايدى ەكەن عوي، اسىعىس بولعاندىقتان تاپسىرمانى دالىزدە ايتاتىن شىعار دەپ ويلادىم سوڭىڭىزدان ەرىپ كەلە جاتىپ. دالىزگە شىعىسىمەن-اق سول جاق بەتكە بۇرىلىپ، بۇرىنعى بيۋرو زالىنا كىردىڭىز. «كابينەتتە تەلەفون جۇمىس ىستەتپەيدى»، دەدىڭىز. سول جەردە الداعى بەرگەن نەگىزگى تاپسىرماڭىز قۇرىلتايدا سويلەيتىن ءسوزىڭىزدىڭ العاشقى نوبايىن جاساۋ بولدى. سوزدە قامتىلۋعا ءتيىستى ماسەلەلەردىڭ ءبارىن تەزيس تۇرىندە ناقپا-ناق ايتىپ شىق­تىڭىز. ۇلگەرگەنىمشە جازىپ وتىردىم. ءبىر تۇستا: «شەتەلدەردەن كەلەتىن اعا­ي­ىندار بىزدەگى ىشكى جاعدايدى ونشا بىلە بەرمەيدى، ەلىمىزدىڭ كوپۇلتتى ەرەكشە­لىگىن ەسكەرمەيتىندەرى دە تابىلۋى مۇمكىن. سوندىقتان، ولارعا وسى جايلار­دى ناقتى ءتۇسىندىرۋىمىز كەرەك. ەلدىڭ تى­نىشتىعىن بۇزۋ ەڭ الدىمەن قازاق­تىڭ تىنىشتىعىن بۇزۋ، ءوزىمىزدىڭ بو­لا­شاعىمىزعا ءوزىمىز بالتا شابۋ ەكەنىن ايتۋ كەرەك. ءبىز دوستىق­تى، تىنىشتىق­تى، تاتۋلىقتى ساقتا­ساق قانا ەل بولا الامىز. ەركىندىك بەرىل­گەننىڭ ءجو­نى وسى ەكەن دەپ تاۋەلسىز قازاق­ستان ەندى انا جەردى قايتارىپ الۋعا ءتيىس، مىنا جەردى قايتارىپ الۋعا ءتيىس دەپ بەتال­دى ماقالا جاريالاي سالاتىن گازەت­تەر دە شىعىپ جاتىر. سولاردان كورىپ ماعان الگىندەي ۇسىنىستارمەن حات جازا­­تىندار دا بار. وسىنىڭ بارىنە مىنا قۇ­رىلتايدا ءبىرجولاتا جاۋاپ بەرىپ، ماسە­لەنىڭ باسىن تۇپكىلىكتى اشۋ كەرەك. ءبىز ەشكىمگە تەرريتوريالىق تالابى­مىز جوق ەكەندىگىن مالىمدەگەن ەلمىز. ءوز جەرى­مىز وزىمىزگە جەتەدى. ونداي اراندا­تۋ­شى­لىققا جول بەرمەيمىز. وسىنى جاز»، دەدىڭىز.

– سولاي دەگەنمىن. قۇرىلتايداعى سوزىمدە بۇل جاعىن شەگەلەپ تۇرىپ ايتتىم دا.

دايەكتەمە: «كەزىندە قازاقستانعا قاراعان كەيبىر اۋدانداردى رەسپۋبليكاعا قايتارۋ جونىندەگى تالاپتارعا قاتىستى مىنانى ايتۋعا بولادى. مۇنداي ويلان­­باي ايتىلعان سوزدەر، جاۋاپسىز جازىل­عان گازەت ماتەريالدارى باۋىر­لاس حالىقتاردىڭ اراسىنا جىك سالىپ، ونسىز دا ۋشىعىپ تۇرعان ۇلت­ارالىق قاتىناستاردى شيەلەنىس­تىر­گەننەن باسقا ەشتەڭە دە بەرمەيدى. ءبىز تاۋەلسىز مەملەكەتتەردىڭ اۋماق­تىق تۇتاستىعىن جاقتايمىز، بۇگىنگى قالىپتاسقان شەكارالاردىڭ مىزعى­ماۋعا ءتيىس ەكەنىن قۋاتتايمىز، اراندا­تۋ­شىلىققا ەرمەيمىز. قازىر ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ الدىندا تۇر­عان ەڭ باستى مىندەت، ەڭ قيىن مىندەت – قازاقستاننىڭ ەگەمەن مەملەكەت رە­تىندە قالىپتاسۋى مەن دامۋىنىڭ نەگىزگى باعىت-باعدارىن ءدال ايقىنداپ، سول ماق­ساتقا نەعۇرلىم تەزىرەك جەتۋ­دىڭ جولىندا ايانباي ەڭبەك ەتۋ. ەكونو­ميكالىق داۋلەتىمىز ارتپايىنشا، رۋحاني ساۋلەتىمىز دە ارتپايتىنىن انىق ۇعىنۋىمىز قاجەت». نۇرسۇلتان نازارباەۆ، دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ءى قۇرىلتايىندا سويلەگەن سوزىنەن. «تاڭدامالى سوزدەر»، ءىى توم، 178-179-بەتتەر.   – قالىڭ قازاق ۇيىسىپ وتىرعان بوستان­دىقتى بىلاي قويعاندا، تاش­­كەنت­­­تىڭ وزىندە دە، توڭىرەگىندە دە قازاق­­تار وتە كوپ بولعان عوي. 1924-1925 جىلداردا ورتالىق ازيا رەسپۋبلي­كا­لارىنىڭ ۇلتتىق اراجىك اجىراتۋى بارىسىندا تاشكەنتتى قازاققا استانا ەتۋ ماسەلەسىنە دەيىن قارالعان، كادىمگىدەي قىزۋ تالاس-تارتىس بولعان ەكەن. لەونيد لەۆيتيننىڭ 2001 جىلى ماسكەۋدىڭ «ۆاگريۋس» باسپاسىنان شىققان «ۋزبە­كيستان نا يستوريچەسكوم پوۆوروتە» دەگەن كىتابىندا: «ۆەسما اكتيۆنو دەباتيروۆالسيا ۆوپروس و پەرەداچە تاشكەنتا كازاحستانۋ نا توم وسنوۆاني، چتو ۆ رايوناح، راسپولوجەننىح ۆبليزي تاشكەنتا، پروجيۆالو زناچيتەلنوە چيسلو كازاحوۆ. ەسلي بى يا سام نە چيتال سووتۆەتستۆۋيۋششيە ارحيۆنىە دوكۋمەنتى، نە پوۆەريل بى، چتو تاكوي ابسۋرد موگ يمەت مەستو»، دەپ جازىلىپتى. اۆتور قانشا جەردەن «ابسۋرد» دەسە دە، وسى ماسەلەنىڭ ايتىس ارقاۋىنا اينالعانىنىڭ ءوزى كوپ جايدى اڭعارتپاي ما؟

– مۇندايدا قازاقتىڭ «ونبەس داۋدى بولماس جىگىت قۋادى» دەگەن سوزىنە توقتاۋ كەرەك. كەزىندە قوقان حاندىعىنا قاراپ تۇرعان ەدى دەپ ءبىزدىڭ ءبىراز جەرىمىزگە ولار كوز تىكسە نە ايتار ەدىك؟ ويتە بەرسەڭ كەزىندە قاراقالپاقستاننىڭ قازاقستان قۇرامىندا بولعان كەزى دە بار، قازاق سوۆەتتىك اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى بولىپ تۇرعانىندا. سوندىقتان، ونداي-ونداي اڭگىمەنىڭ بارىنە بارلىق تاراپتار سالاۋات ايتۋعا ءتيىس. ەنشىمىز بولىنبەي تۇرعان زامانداردا تاشكەنتتە ورتاق تاريحىمىزدىڭ تالاي بەتتەرى جازىلعانى راس، جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىنداعى زيالى قاۋىمىمىزدىڭ تالاي ءىرى تۇلعالارى تاشكەنتتە ءبىلىم العانى، ءتىپتى العاشقى جوعارى وقۋ ورنىمىز – قازاق پەداگوگيكا ينستيتۋتىنىڭ نەگىزى تاشكەنتتە قالانعانى راس. باۋىرلاس ەكى حالىقتىڭ ورتاق قازىناسى از ەمەس. يسلام كاريموۆتىڭ 1993 جىلى ورداباسى بيىگىندە تۇرىپ: «ءبىزدىڭ بازارىمىز دا ءبىر، مازارىمىز دا ءبىر»، دەگەنى سوندىقتان. قازاق-وزبەك شەكاراسىنا قاتىستى بىرقاتار ماسەلەلەر قوردالانىپ قالعان بولاتىن. ايتالىق، شاردارا سۋ بوگەنى ماڭايىندا كەزىندە وزبەكستانعا ۋاقىتشا پايدالانۋعا بەرىلگەن جەرلەر بار ەدى. ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى ەڭ قيىن تۇس قازىعۇرت باۋرايىنداعى باعىس پەن تۋركەستانەتس ەلدى مەكەندەرىنىڭ ماسەلەسى بولىپ شىقتى. كەزىندە بەكىتىلگەن توپوگرافيالىق كارتالاردى قايتادان دالدەپ، سالعاستىرا كەلگەندە مەملەكەتتىك شەكارا وسى ەكى ەلدى مەكەندى كەسىپ وتەتىنى انىقتالعان. 1940 جىلى بەكىتىلگەن كارتاعا باعىس تۇسپەگەن، ول كەزدە پوسەلوك اتىمەن بولماعان ەكەن، ال 1963 جىلى بەكىتىلگەن كارتادا پوسەلوك بار بولسا دا بەلگىلەنبەي قالىپتى. ونىڭ ۇستىنە ەكى ەلدى مەكەننىڭ تۇرعىندارى دا تۇگەلدەي قازاقستان اۋماعىندا قالعىلارى كەلەتىندەرىن ايتقان. وزبەك جاعى باعىس ەلدى مەكەنىنە ەشقانداي داۋ ايتپاعانىمەن، تۋركەستانەتس پوسەلكەسىنىڭ كسرو تارا­عاننان كەيىن وزبەكستان رەسپۋبليكاسى قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ قاراۋىنا بەرىلگەنىن ەسكە سالدى. وسى ەكى ارادا ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانىڭ كەيبىر توپتارىنىڭ ماسەلەنى قولدان ۋشىقتىرۋىمەن داۋ-داماي قىزا ءتۇسىپ، اقىر اياعىندا ءتىپتى باعىس تۇرعىندارى وزدەرىنىڭ «تاۋەلسىز باعىس قازاق رەسپۋبليكاسىن» جاريالاپ، «پرەزيدەنتىن» سايلاپ تا جىبەردى. بۇل تۇستا دا بارلىعىن سالقىن سابىرعا سالۋعا تۋرا كەلدى. باعىس پەن تۋركەستانەتسكە ۇكىمەتتىك دەلەگاتسيانىڭ مۇشەلەرىن، پارلامەنت دەپۋتاتتارىن ارنايى جىبەردىم. ولار جەرگىلىكتى تۇرعىندارمەن قايتا-قايتا كەزدەسىپ، وزبەك جاعىمەن شەكارانىڭ وسى تالاستى ۋچاسكەلەرى بويىنشا جۇرگىزىلىپ جاتقان كەلىسسوز ۇدەرىسىنىڭ ءمانىن ءتۇسىن­دىردى. اقىر اياعىندا باعىس قازاقستان جاعى­نا قارادى دا، تۋركەستانەتستە تۇرىپ، وزبەك­ستان اۋماعىندا قالعىسى كەلمەگەن قان­داس­تارىمىز كوشىرىلىپ الىندى. باعىس ماڭ­ىنداعى 517 گەكتارلىق تاۋ بيىگىن­دەگى جايىلىمدىق جەرلەر قىزىلوردا وبلىسىنداعى نىسان-1, نىسان-2 جانە بايمۇرات اتالاتىن جارتىلاي شولەيت ايماقتاعى ەلدى مەكەندەر ايماعىنا اۋىس­تىرىلدى. مۇنداي ماسەلەلەر ارناساي سۋ بوگەتى ماڭايىندا دا جونىمەن قاراس­تىرىلدى. 2002 جىلعى 9 قىركۇيەكتە قازاق­ستان رەسپۋبليكاسى مەن وزبەكستان رەسپۋب­ليكاسى اراسىنداعى مەملەكەتتىك شەكارانىڭ جەكەلەگەن ۋچاسكەلەرى تۋرالى شارتقا قول قويىلىپ، ۇزىندىعى 2351 شاقىرىمدىق شەكارانى دەليميتاتسيالاۋ ماسەلەسى ءبىرجولاتا شەشىلدى. بۇل ىستە وزبەكستان پرەزيدەنتى يسلام كاريموۆتىڭ وسى ماسەلەنى ۇدايى نازاردا ۇستاۋىنىڭ ءمانى دە ۇلكەن بولدى.  – ەندى تەرىسكەيدەگى ۇلى كورشىمىزبەن – رەسەيمەن مەملەكەتتىك شەكارانىڭ بەلگىلەنۋىنىڭ جايىنا كەلسەك. بۇل ماسەلە وڭايلىقپەن شەشىلمەگەنىن جاقسى بىلەمىز. سوزىمە ءبىر دالەل كەلتىرەيىن. «رەسەي وزگە رەسپۋبليكالاردان، سو­نىڭ ىشىندە قازاقستاننان جەر ماسەلە­سىن قايتا قاراۋدى تالاپ ەتۋى كەرەك دەپ وي­لاي­­سىز با؟» – كورشى ەلىمىزدەگى ءبىر ساياسي قاي­­رات­كەرگە وتكەن عاسىردىڭ توقسانىن­شى جىلدارىندا وسىنداي سۇراق قوي­ىلعان. ول بىلاي دەپ جاۋاپ قاي­تارعان: «ارينە، ولار بۇعان مويىن­سۇنار ەدى. قازاقستاننىڭ بايىرعى جەرى – شىمكەنت، جامبىل، قىزىلوردا. بارلىعى قازاقتىڭ اتامەكەنى. بىراق قازاقستاننىڭ سولتۇستىگى – ورال مەن وڭتۇستىك ءسىبىردىڭ ولارعا ەش قاتىسى جوق. ءتىپتى، 150 جىل بولعان الماتىنىڭ ورىسشا اتاۋى – ۆەرنىي. رەسەيدىڭ ازيا­داعى سەنىمدى بەكىنىسى دەگەن ءسوز. وندا بىردە-ءبىر قازاقتىڭ ءۇيى بولماعان، تازا ورىستاردىڭ قونىسى. سەمەي، وسكەمەن، پەتروپاۆل – بارلىعى رەسەيدىكى». ءسوز ساپتاۋىنان بايقاپ وتىرسىز، بۇل – كا­دىم­گى جيرينوۆسكي. ءبى­راق، جي­ري­نوۆس­كي عوي، ول وسىلاي سويلەمەگەندە قالاي سويلەيدى دەپ قويا سالۋدىڭ ءجونى جوق. – تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى بەلەسىندە بىزگە تەرريتوريالاردى قايتا قاراۋعا بايلانىستى نەشە ءتۇرلى ۇرىنشاق سوزدەر ايتىلا باستاعانى ءبىر بۇل ەمەس ەدى. گورباچەۆتىڭ ءوزى بيلىكتەن كەتىپ بارا جاتىپ قازاقستاننىڭ تەرىسكەيدەگى بەس وبلىسى رەسەيگە تيەسىلى ەدى دەگەن سىڭايدا سويلەپ سالعانى، امەريكادان قايتىپ ورالعان سولجەنيتسىننىڭ «قازاقتار مالىنىڭ تۇياعى ىلىككەن جەرىنىڭ ءبارىن وزىنىكى ساناي بەرگەن»، دەگەنى سول جىلداردا ەدى. مۇنداي سوزدەرگە بايلانىس­تى جاۋابىمدى تەز-اق قايتارۋعا تۋرا كەلدى. ب.ەلتسينگە جولداعان جەدەلحاتىمدا مەن رەسەيدىڭ وزىمەن شەكارالاس رەسپۋبليكالارعا تەرريتوريالىق تالابىنان ايقىن تۇجىرىمداردان باس تارتۋى وسى كەزگە دەيىن ءباسپاسوز بەتىندە ەس­تىلمەۋىنە بايلانىستى قازاقستاندا سال­دارىن بولجاپ بىلگىسىز جۇرتشىلىق قار­سىلىعى كۇش الىپ كەلە جاتقانىن اشىق جازعانمىن. وسىنداي قاۋىپتى سايا­سي ويىندار قازاقستاندا اشۋ-ىزا تۋعى­زىپ وتىرعانىن، وسىلاي كەتە بەرسە بۇل ءبارىمىز ءۇشىن دە جاعىمسىز جاي­لارعا سوقتىراتىنىن حابارلاعانمىن. سول جەدەلحاتىم كرەملگە جەتكەننەن كەيىن-اق رەسەي ساياساتكەرلەرىنىڭ سول كەزدەگى ۆيتسە-پرەزيدەنت ا.رۋتسكوي باسقار­عان ۇلكەن توبى قازاقستانعا كەلدى. رەسەي دە­لەگاتسياسى بىزبەن ەكىجاقتى كەلىسىم­گە قول قويدى جانە رەسەي ءبىزدىڭ تەرري­تو­ريامىزعا دامەلى ەمەس ءارى ەشقاشان دامەلىك ەتپەيدى دەگەن مالىمدەمە جاسادى. سونداي قادامدارىمىزدىڭ ارقا­سىندا قازاقستاننىڭ ءوز ۇپايىن ۇتتىر­مايتىنىنا، ۇرىمتال تۇستا ەشكىمگە ۇرىن­باي-اق ءوز پوزيتسياسىن بەرىك قورعايتىنىنا تاۋەلسىزدىككە جىل تولماي جاتىپ-اق بارشا جۇرت كوز جەتكىزە الدى.   دايەكتەمە: «نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءوزىنىڭ پوزيتسياسىن اشىقتان-اشىق بىلاي دەپ ءبىلدىردى: «قازاقستانعا (جالپى، كەز كەل­گەن باسقا دا رەسپۋبليكاعا) قان­داي دا ءبىر شەكارالىق تالاپ قويۋ قانتو­گىسكە سوقتىرماي قويمايدى. مەن بۇل ايتقانىمنىڭ جۇرتقا جەتكە­نىن قالايمىن. ەگەر كىمدە كىم نازار­باەۆ قورىققانىنان دوستاسادى، قازاق­ستان­نان تەرريتوريانىڭ ءبىر بولىگىن تارتىپ الۋعا بولادى دەپ ويلاسا، ول ادام قاتتى قاتەلەسەدى. بۇگىندە اركىم ءوزىنىڭ تاۋەلسىز مەملەكەتىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋعا دايىن».  ولگا ۆيدوۆا،  «نۋرسۋلتان نازارباەۆ»،  م.، «ەكسمو»، 2014, 205-بەت. مۇنداي تامىر باسىپ، سىناپ كورۋ ارە­كەت­تەرى ودان كەيىن دە بىرنەشە رەت قايتا­لاندى. سولاردىڭ اراسىندا رەسەي فەدە­راتسياسى مەملەكەتتىك دۋماسىنىڭ 1996 جىلعى 15 ناۋرىزداعى قاۋلىسىن ەلەۋلى تۇردە نازار اۋدارارلىق قۇجات دەپ قاراماسقا بولمايدى. ول قاۋلىدا مەم­لەكەتتىك دۋما رسفسر جوعارعى كەڭە­سىنىڭ 1991 جىلعى 12 جەلتوقسانداعى كسرو-نى قۇرۋ تۋرالى شارتىنىڭ كۇشىن جويۋ جونىندە شەشىم قابىلداعان ەدى. ونى مويىنداۋ شىن مانىندە كسرو-نى قالپىنا كەلتىرۋگە كىرىسۋ دەگەن ءسوز بولاتىن. بۇل، ارينە، رسفسر-ءدىڭ ءوز ىشىندەگى ماسەلە ەمەس، ويتكەنى كسرو ءبىر رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ اۋماعىندا قالپىنا كەلە المايتىنى وزىنەن ءوزى تۇسىنىكتى. 1996 جىلعى 17 ناۋرىز كۇنى مەن رەسپۋبليكالىق تەلەۆيزيا ارقىلى ءسوز سويلەپ، كورشىلەس ەلدىڭ زاڭ شىعارۋشى ورگانىنىڭ ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزگە نۇقسان كەلتىرەرلىك قادامىنا ءتيىستى باعا بەردىم. وندا تمد-عا قاتىسۋشى مەملەكەتتەر باسشىلارىنىڭ قاڭتاردىڭ 19-ىنداعى ءماجىلىسىنىڭ وزىندە-اق ارناۋ­لى مالىمدەمە جاساعانىن، وندا كەڭەس وداعىن قالپىنا كەلتىرۋ جونىندەگى قانداي دا ءبىر ارەكەتتىڭ اۋىر زارداپتارى بولاتىنى جايىندا ساقتاندىرعانىن ەسكە سالىپ ءوتتىم. سول سوزىمدە مۇنداي ارەكەتتەردىڭ تمد اۋماعىنداعى احۋالدى تۇراقسىزداندىرىپ، ءتىپتى قانتوگىسكە اپارىپ سوقتىرۋى مۇمكىن ەكەنى دە ايتىلدى. وسى مالىمدەمەدە قازاقستان ءوزىنىڭ ەگەمەندىگى مەن تاۋەلسىزدىگىن ەشقا­شاندا قولدان بەرمەيتىنى، الايدا ينتە­گراتسيانى تەرەڭدەتۋ ءۇشىن ورتاق كۇش-ءجى­گەردىڭ قاجەت ەكەندىگى اتاپ كورسەتىل­گەن. مالىمدەمەدە قازاقستاننىڭ تاۋەل­سىز­دىگىنە ونىڭ كونستيتۋتسياسىندا كەپىل­دىك بەرىلگەنى اتاپ كورسەتىلدى. ساياسي قوزعا­لىستاردىڭ، پارتيالاردىڭ نەمەسە جەكەلەگەن ادامداردىڭ كونستيتۋتسياعا قايشى كەلەتىن، ەلىمىزدەگى جاعدايدى تۇراقسىز­داندىرۋدى كوزدەيتىن كەز كەلگەن ارەكەتتەرى زاڭسىز دەپ تانىلادى جانە ولارعا باتىل تويتارىس بەرىلەتىن بولادى. ەلىمىزدىڭ كونس­تيتۋتسياسىن بۇزۋعا ەشكىمنىڭ دە قاقى­سى جوق جانە مەن، ەل پرەزيدەنتى رەتىن­دە، ونىڭ مۇلتىكسىز ساقتالۋىن قاتاڭ قاداعا­لايتىن بولامىن دەپ كەسىپ ايتتىم. ستيليس­تيكاسى جاعىنان قاتقىل شىققان بۇل م­الىمدەمە ەلىمىزدەگى ساياسي احۋالدى تەز تۇ­راقتاندىرۋعا شەشۋشى ىقپال ەتتى. كوپ ۇزاماي رەسەيلىك دەپۋتاتتار دا ارتىق قا­دامدارىن مويىنداپ، رايلارىنان قايتتى. قازاقتا «باسى قاتتى بولسا، اياعى ءتاتتى بولادى» دەگەن ءسوز بار. قازاقستان-رە­سەي مەملەكەتتىك شەكاراسىن دەليميتاتسيا­لاۋ ماسەلەسىنە بايلانىستى وسى ءسوزدى ەسكە تۇسىرە الامىز. تاۋەلسىزدىكتىڭ باستاپ­قى بەلەسىندە رەسەي پرەزيدەنتى بوريس ەل­تسيننىڭ مەملەكەتتىك شەكارانى بەلگىلەۋدىڭ ماڭىزدىلىعىنا تيىسىنشە كوڭىل ءبولىپ، سان ءتۇرلى ساياسي ويىندارعا قاتىستى وڭدى-سولدى ايتىلا بەرەتىن جوعارىداعىداي جايسىز جايلاردى مۇمكىندىگىنشە رەتتەۋ­گە تىرىسقانىن ايتۋ ءجون.

– بوريس نيكولاەۆيچپەن قارىم-قاتى­ناسىڭىزدىڭ جاقسى بولعانىن بىلە­مىز. قازاقستان مەن رەسەيدىڭ اراسىنداعى مەملەكەتتىك شەكارا تۋرالى اڭگىمە جاڭا قوزعالا باستاعان تۇستا ورىندى ءازىلىڭىزدى وسى ماسەلەدە دە پايدالانعان جايىڭىز بار ەكەن… ونى ماحمۇت قا­سىمبەكوۆ «جان جادىراتار جاسىن ءسوز» دەگەن كىتابىندا كەلتىرگەن. سوندا دا ءوز اۋزىڭىزدان ەستىسەم دەيمىن.

– ول بىلاي بولدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ ال­عاش­قى جىلدارىنداعى اڭگىمە عوي. ەكى­جاقتى قارىم-قاتىناستاردىڭ ءار قىرىن تالقىلاپ وتىر ەدىك، اڭگىمە مۇناي، گاز كە­نىشتەرىنە اۋىسقان تۇستا بوريس نيكو­لاەۆيچتىڭ اياق استىنان، باس جوق، كوز جوق، «نۇرسۇلتان ءابىشۇلى، وسى تەڭىزدى رەسەيگە بەرسەڭىزشى…» دەپ قالعانى. تەڭىز كەن ورنىندا مۇناي مەن گازدىڭ كەرەمەت قورى بار عوي. اۋەلدە قالجىڭى شىعار دەپ ويلاعانمىن. جوق، ويى تامىرىمدى باسىپ كورۋ سياقتى. قايتەر ەكەن دەپ: «وندا بىزگە ورىنبوردى وبلىسىمەن قوسىپ بەرە قويىڭىزدار؟» دەدىم. ول شورشىپ ءتۇستى. «سوندا قالاي، قازاقستاننىڭ رەسەيگە تەرريتوريالىق تالابى بار بولعانى ما؟» دەدى. ءتۇرى وزگەرىپ شىعا كەلدى. جاندى جە­رىنە ءتيىپ كەتكەنى كورىنىپ-اق تۇر. «رەسەيگە تەرريتوريالىق تالابىمىز جوق. ءجاي، ورىنبوردىڭ ءبىر كەزدە قازاقستاننىڭ العاشقى استاناسى بولعانىن ايتقانىم عوي…» دەدىم. تاۋىپ ايتقان سوزىڭە ءتانتى بولاتىن ەر مىنەزدى كىسى ەدى عوي، جاڭاعى سوزىمە قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى. مەن دە كۇلىپ جاتىرمىن. ودان كەيىن بۇل تاقىرىپتى قوزعامايتىن بولدىق. مەنىمەن تەلەفون ارقىلى سويلەسكەندە مەملەكەتتىك دۋما قابىلداعان قاۋ­لى­لاردىڭ رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ حالىق­ارالىق قۇقىق سۋبەكتىسى رەتىندەگى مارتە­بەسىنە قاتىسى جوقتىعىن جانە حالىق­ارالىق شارتتاردىڭ كۇشىن توقتاتۋ ماسە­لەلەرى مۇنداي نىساندا جۇزەگە اسىرىلمايتىنىن، كەرىسىنشە ءتيىستى زاڭداردى قابىلداۋ جولىمەن شەشىلۋگە ءتيىس ەكەنىن، دۋما قاۋلىلارىنىڭ قانداي دا ءبىر قۇقىقتىق سالدارى بولمايتىنىن قۋاتتاعان ادام دا ناق بوريس نيكولاەۆيچ بولاتىن. ەكى ەل باسشىلارىنىڭ وسى ماسە­لەدە سالعان بەتتەن ءتىل تابىسۋى كوپتەگەن ماسە­لەلەردى اسىقپاي-ساسپاي، تاريحي قۇجات­تار نەگىزىندە، جونىمەن قاراستىرۋعا مۇمكىندىك بەردى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن رەسەي فەدە­راتسياسىنىڭ مەملەكەتتىك شەكاراسىن دەليميتاتسيالاۋ جونىندەگى كەلىسسوز­دەر 1999 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا باس­تالعان. كەلىسسوزدەردىڭ استانادا، ماسكەۋ مەن الماتىدا عانا ەمەس، قازاق­ستان­نىڭ شەكارا شەبىندەگى جەتى وبلىس ورتا­لىقتارىندا، سەمەيدە، رەسەيدىڭ شەكا­رالىق وڭىرلەرىندەگى توعىز قالاسىندا، سونداي-اق، سانكت-پەتەربۋرگتە وتكىزىلگەنى ماسەلەنى سول جەردە ناقتى قاراۋعا، ساياسي، ەكونوميكالىق، زاڭدىق، گەوگرافيالىق، تاريحي، مادەني، ۇلتتىق جانە باسقا دا قىرلارىنان ەگجەي-تەگجەيلى تالداۋعا جاعداي جاسادى.

– «پراۆدا و گوسۋدارستۆەننوي گرانيتسە رەسپۋبليكي كازاحستان» دەگەن كى­تاپتا بارلىق ماسەلەلەردى رەتتەۋ­گە جۇم­سالعان بەس جارىم جىلدىڭ ىشىندە كەلىسسوزدەردىڭ 50 راۋندى، ولاردىڭ ىشىندە دەلەگاتسيالاردىڭ 26 كەڭەيتىلگەن وتىرىسى، جۇمىس توپتارىنىڭ 13 كەزدەسۋى، از ادامدىق اياداعى 11 كەزدەسۋ وتكەندىگى جازىلعان. دەمەك، قىرۋار جۇمىس اتقارىلعان.

– ەكى جاق تا ماسەلەنى كەيىنگى ۇرپاق­تارعا شەشىلمەگەن ماسەلە قالمايتىنداي ەتىپ قاراستىرۋعا تىرىستى. كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭدەگى باسشىلاردىڭ رەسپۋب­ليكالار، ولاردىڭ شەكارالارى دەگەن ۇعىمداردى ءتىپتى ەلەۋسىز ەتىپ جىبەرگەنى سونشالىق، قازاق كسر-ءى مەن رسفسر اراسىنداعى رەسپۋبليكاارالىق شەكارا، كسرو كونستيتۋتسياسىنا قايشى كۇيدە، كورشىلەس وبلىستاردىڭ ءوزارا كەلىسىلگەن كەزەكشى كارتالارىنا، جەر ورنالاستىرۋ مەن ورمان ورنالاستىرۋدىڭ كەرەعار ماتەريالدارىنا عانا نەگىزدەلگەن بولىپ شىقتى. سونىڭ سالدارىنان شەكارانىڭ ءبىراز جەرىندە شارۋاشىلىق داۋلارى تۋىنداپ، ءبىر تەرريتوريانىڭ قاعاز جۇزىندە ەكى رەسپۋبليكاعا قاراپ كەلگەنى سياقتى جايلارعا دەيىن انىقتالدى. ال قا­زاق­­ستاننىڭ جەتى وبلىسى – اتىراۋ، باتىس قازاقستان، اقتوبە، قوستاناي، سول­تۇس­تىك قازاقستان، پاۆلودار جانە شىعىس قا­زاق­ستان وبلىستارى رەسەي فەدەرا­تسياسىنىڭ ون ەكى سۋبەكتىسىمەن – استرا­حان، ۆولگوگراد، ساراتوۆ، سامارا، ورىن­بور، چەليابى، قورعان، تۇمەن، ومبى، نوۆوسيبيرسك وبلىستارىمەن، سونداي-اق التاي ولكەسى مەن التاي رەسپۋبليكاسىمەن شەكتەسەتىنىن ەسكە الساق، بۇل شەكارانىڭ الەمدەگى ەڭ ۇزىن (7591 شاقىرىم!) قۇر­لىقتىق شەكارا ەكەنىن ايتساق، ماسەلەلەردىڭ قان­شالىقتى قوردالانىپ قالعانىن شاما­لاۋعا بولادى. بۇل قۇجاتتى جەرىنە جەتكىزۋگە رە­سەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتينمەن ور­تاق ءتىل تابىسا، بۇگىنگى جانە بولاشاق ۇرپاق­تارىمىزدىڭ مۇددەسىن ويلاي وتى­رىپ، بىرلەسە اتقارعان جەمىستى جۇمى­سىمىزدىڭ شەشۋشى اسەرى بولدى. ۆلاديمير ۆلاديميروۆيچ وسى ماسەلەنى ۇدايى نازاردا ۇستاپ وتىردى. مەملەكەتتەر باسشىلارىنىڭ بۇل ىسكە تىكەلەي ارالاسۋى كوپ ءتۇيىندى تارقاتتى دەي الامىن. 2005 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا مەنىڭ رەسەي فەدەراتسياسىنا رەسمي ساپارىمنىڭ بارىسىندا ءبىز بۇل شارتقا قول قويۋدىڭ شىن مانىندە تاريحي وقيعا ەكەندىگىن اتاپ ايتتىق، قاداپ كورسەتتىك. مەن بۇل شارت بۇرىنعى كەڭەستىك كەڭىستىكتەگى ەڭ ءىرى ەكى ەلدىڭ ىنتىماقتاستىعىن ساپالى جاڭا بەلەسكە شىعارادى دەدىم. رەسەي پرەزيدەنتى شەكاراداعى قارىم-قاتىناستى رەتتەۋ ءوزارا سەنىمدى ارتتىراتىنىن ايتا كەلىپ، مۇنىڭ ءوزى قازاقستاننىڭ ەگەمەندىگىن رەسەي تاراپىنىڭ تولىقتاي تانۋى ەكەندىگىن جەتكىزدى، شارت باۋىرلاس حالىقتاردىڭ جان-جاقتى كەمەلدەنۋىنە باعىتتالعان ستراتەگيالىق ارىپتەستىكتىڭ جاڭا كەزەڭىنىڭ باسى، دەدى. ءيا، راسىندا دا، سول كۇنى ءبىز اسا ۇلكەن تاريحي وقيعانىڭ كۋاسى بولعان ەدىك. ويتكەنى، قادىم زامانداردان قازاق-ورىس ەلدەرى اراسىندا شەكارا ءبىرىنشى رەت زاڭدى تۇردە تارتىلدى. قازاقستان مەن رەسەيدىڭ ورتاق تاريحى قالىپتاسقان. ءبىز قاي كەزدە دە قۋانىش پەن قايعىنى بىرگە بولىستىك. جارتى بيدايدى جارىپ، ءبۇتىن بيدايدى ءبولىپ جەدىك. حح عاسىردا الەم تاريحىنداعى ەڭ زۇلمات سوعىستا بىرگە شايقاستىق، جاۋدى بىرگە جەڭدىك. سوندىقتان دا رۋحاني جاعىنان اسا جاقىنبىز. شەكارانى بەلگىلەۋ شاراسى رەسەي ءۇشىن دە تاريحي وقيعا، بۇعان دەيىن يمپەريالىق رەسەي دەگەن يدەولوگيا ەندى ءتۇپ تامىرىمەن جويىلىپ، حالىقتار اراسىنداعى سەنىم بەكىتىلە ءتۇستى. قازاقستان-رەسەي قارىم-قاتىناستارىنىڭ ءوزارا سەنىمگە نەگىزدەلگەن جاڭا كەزەڭى باس­تالدى.

– نۇرسۇلتان ءابىشۇلى، قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىنىڭ ون بەس جىلعا جەتپەيتىن كەزەڭىنىڭ وزىندە ەڭ ءىرى، ەڭ قيىن، ەڭ ماڭىزدى ماسەلەنى شەشە الدى. وسى ءىستىڭ ساتىمەن باستالىپ، ساتىمەن اياقتالۋى بارىنەن بۇرىن ءسىزدىڭ بۇگىنگى جانە بولاشاق ۇرپاقتاردىڭ قامىن ويلاعان سارا ساياساتكەرلىگىڭىزدىڭ ارقاسىندا مۇمكىن بولدى. اسىرەسە، رەسەيمەن، قىتايمەن اراداعى شەكارانىڭ ماڭگىلىككە شەشىلۋى قاندايلىق تاريحي شەشىم ەكەندىگىن ءبىز بارىنشا سەرگەك سەزىنۋگە ءتيىسپىز. رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى شەكارانىڭ تۇپكىلىكتى بەلگىلەنبەۋى قيىن جاعدايعا سوقتىرعانىن كورىپ وتىرمىز. كەزىندە ولار ازوۆ تەڭىزى ماڭىنداعى ءبىر كىشكەنتاي ارالعا بايلانىستى توقتامعا كەلە الماپتى دا، سودان كەلىسسوزدەر جالپى توقتاپ قالىپتى. ءسىز شىعىس جاق بەتتەگى ۇلى كورشىمىزبەن شەكارانى ءبىرجولاتا بەكىتۋ ارقىلى ازاتتىق ءۇشىن الىسىپ، ەكى ەلدىڭ ورتاسىندا ارپالىسىپ وتكەن ابىلاي اتامىزدىڭ اماناتىن اتقارىپ شىقتىڭىز. تاۋەلسىزدىكتىڭ بەس جىلدىعىنا ارنالعان سالتاناتتى جينالىستا سويلەگەن سوزىڭىزدە سول ءبىر قيلى كەزەڭ جايىنداعى ماعجان جىرىن كەلتىرگەن ەدىڭىز. ەندىگى جەردە قازاق بالاسى، قازاقستاندىقتار «الىستان ورىس، قىتاي اۋىر سالماق، جاقىننان تىنشىتپايدى قالىڭ قالماق. ارتى – ور، الدىندا – كور، جان-جاعى جاۋ، داعدارعان الاش ەندى قايدا بارماق؟!» دەگەن اقىن ءسوزىن تەك سول زاماننىڭ ۋا­يىمىن جەتكىزگەن ادەبي مۇرا رەتىندە عانا قاراستىراتىن بولادى.

– دۇرىس ايتاسىڭ. ءار نارسەنىڭ باعاسىن بىلگەن جاقسى. اتا-بابالارىمىز اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن، اق نايزانىڭ ۇشىمەن قورعاپ قالعان بايتاق جەرىمىزدى تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا زاڭداستىرىپ، شەكارانى شەگەندەۋ ارقىلى ۇرپاقتارىمىزدىڭ الاڭسىز ءومىر ءسۇرىپ، جاسامپازدىق جۇمىسپەن اينالاسۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن جاعداي جاساي العانىمىز – باعا جەتكىسىز باقىت. ماڭگىلىك ەل قۇرۋدىڭ ءبىر شارتى دا وسى.

– اڭگىمەڭىز ءۇشىن كوپ راحمەت.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ پەن جۋرناليست ساۋىتبەك ابدراحمانوۆتىڭ سۇحبات كىتابىنان
“ەگەمەن قازاقستان” گازەتى