Swhbattar Qazaq şejiresi

Nazarbaev: Qazaqstan şekarasın qalay bekemdedi?

kerey.kz

 |  Jun 5, 2015

– «Eger kelissözge eki jaq qatıssa jäne ayaqtalmay qoysa, onda ol kelis­sözdiñ şekara mäselesi turalı bolğanı» – belgisiz bir avtordıñ yumormen aytılğan osı sözi şekara jayındağı äñgimeniñ qaşanda şetin şığatının körsetedi. Tağı bir avtordıñ «Sayasi kartalar qanmen boyaladı» degen sözin de kez­destirgenim bar. Qwdayğa şükir dep aytayıq, täuelsiz Qazaqstannıñ tarihı osı eki sözdi de teriske şığara aldı. Ege­mendiktiñ eleñ-alañ şağınan bastap jürgizilgen köp vektorlı sırtqı sayasattıñ arqasında alıspen de, ja­qınmen de birdey ornıqtı qarım-qatınas qalıptastırudıñ säti tüsti. Äsi­rese, aynalamızdağı eldermen memle­kettik şekaralarımızdı zañdı türde, birjolata bekitip alğanımız – erek­şe jetistigimiz. Sizge swhbat kita­bınıñ kelesi tarauınıñ taqırıbına qatıstı aldın ala jazba tüsirgenimde ol äñgimeni şekara mäselesin şeşudiñ jay-küyine arnaudı wsınğanım da sondıqtan edi.

– Jalpı, täuelsiz eldiñ bastı belgisi – zañdı türde belgilengen öz territoriyası boluı. Bäri de osıdan bastaladı. Demokratiyalıq qağidattar halıqaralıq qarım-qatınastarda ornığa qoymağan ötken zamandarda bir eldiñ bir elge basıp kirui, sol jerdi öz ieligine aynaldıra saluı qalıptı jayğa aynalıp ketken. Este joq eski kezeñderdi qozğamay-aq qoyayıq, bergi uaqıttıñ özinde şekaralas elderdiñ arasında jer üşin qanşama qandı qırqıs bolğanın bilemiz. Sondıqtan da men 1992 jıldıñ özinde-aq, Qazaqstan Birikken Wlttar Wyımına müşe bolğannan keyingi Bas Assambleyanıñ alğaşqı sessiyasında qalıptasqan şekaralardı qayta qarauğa şaqırudıñ qandaylıq zardaptarı boluı mümkin ekenin aytqan edim.

Qalıptasqan şekaralardı qayta qarauğa şaqırudıñ qandayı da tek şataqqa bastaydı. Men Germaniyanıñ Sırtqı ister ministri Gans Ditrih Genşermen täuelsizdikke deyin-aq kezdes­ken edim. 1991 jılğı qaraşada. Sonda Genşer meniñ şekara mızğımastığı qağidatı turalı aytqanımdı tolıq qoldadı. Ol Europadağı soğıs ataulınıñ bäri şekaranıñ qırsığınan şıqqanın, sonday daudıñ bäri nasırğa şapqanın ayttı. Arğı zamandarda talay jerler talay memleketterdiñ qarauında boldı, köbi qazir joq memleketter. Sondıqtan, bärin tarihqa tirey beretin bolsaq, şekara turalı daudıñ qandayınıñ da mäni qalmaydı. Adamzat şekara dauın tıyuı kerek. Bwl äbden-aq este wstaytın sözder. Qanşama täuelsiz el bolsañ da şekarañ aşıq-şaşıq jatsa, ol irgedegi körşilerdiñ tarapınan tügel moyındalmasa, onday täuelsizdikten bereke bolmaytını belgili. Endeşe, äueli Qıtay Halıq Respublikasımen, sosın körşiles memleketter – Qırğızstan, Türikmenstan, Özbekstanmen şekara mäselesin rettesek, endi Reseymen de sonday uağdalastıqqa jetkizdik. Jalpı, jer dauı, şekara mäselesi tüpkilikti şeşilmese el işinde tınıştıq, twraqtılıq bolmaydı, twraqtılıq joq jerde ekonomika alğa baspaydı, al bwl ekeui joq bolsa, mädeniet pen ğılımnıñ alğa jıljuı mümkin emes, degenim esimde. Alısqa barmay-aq qoyayıq. Qazirgi qırğız-özbek, özbek-täjik arasındağı kelispeuşiliktiñ bäri şekarasınıñ bekitilmegeninen bolıp jatır. Resey-Ukraina arasındağı janjaldıñ da negizi şekara mäselesiniñ tügeldey şeşilmeui.

– Siz jaña memleketti qwrudıñ bastapqı belesinde şekara mäselesinde qanday wstanımdardı basşılıqqa aldıñız? İsti neden bastadıñız?

– Napoleonnan qalğan qanattı söz köp qoy. Solardıñ biri – «Memlekettiñ sayasatın onıñ geografiyası ayqındaydı» degen sözi. Öte däl aytılğan. Mısalı, bizdiñ teñizge şığa almaytın memleket retindegi sipatımız bükil ekonomikalıq sayasatımızğa däyim äser etetin boladı. Sondıqtan da biz teñizge şığa alatın körşilerimizben qarım-qatınasqa erekşe qwnttılıqpen qarauğa tiispiz. Bwl jöninde men Wlıtaudağı swhbatımda aytqanmın. «Bizdiñ «teñizimiz» – Resey territoriyası. Bizdiñ «teñizimiz» – Qıtay territoriyası. Osı eki memleketti teñiz dep sanasaq, biz solardıñ jağasında twrmız, degenmin. Ärine, ol aytqanım – beyneli söz. Ekonomikalıq integraciya arqılı şekara şepterin keñeyte alatınımızdı bildirgenim. Biraq, Qazaqstannıñ teñizge tikeley şığatın mümkindigi joq memleketter qatarında qala beretindigi de anıq. Sondıqtan biz üşin şekaranıñ mäni tipti bölek. Şekara mäselesi, yağni eliñniñ sırtqı şepteriniñ qay memleketpen şektesetindigi tikeley memlekettiligiñniñ tağdırın ayqınday alatın mäsele. Sondıqtan da biz täuelsizdigimizdiñ tañsäri şağında-aq geosayasi jağdayımızdıñ özindik erekşeligi eldiñ qauipsizdigin qamtamasız etude eñ aldımen sayasi qwraldarğa, onıñ işinde kökeyge qonımdı, sarabdal diplomatiyağa arqa süyeudi talap etetinin naqtı tüsindik. Söyttik te wlttıq qauipsizdik strategiyasınıñ negizgi qağidattarı eldiñ memlekettik jäne aumaqtıq twtastığın bärinen bwrın beybitsüygiş sayasat, qalıptasqan şekaralardıñ mızğımastığın qorğau arqılı qamtamasız etu boluğa tiis dep belgiledik. 1991 jılğı alasapıran kezinde bet-betimen ketudiñ az-aq aldında twrğan keñestik res­pub­likalar basşılarınıñ basın Alma­tıda qostırıp, Täuelsiz Memle­ketter Dostastığın qwrğan Almatı Dek­laraciyasında keñesten keyingi respub­likalardıñ memlekettik şekaraları KSRO tarağan kezdegi bwrınğı keñestik respublikalardıñ äkimşilik-aumaqtıq şekaraları boladı dep körsetiluine qol jetkizdik. Resmi türde belgilengen, bekitilgen şekaranı qay memlekettiñ de bir jaqtı bwzuı nemese qayta qarauğa tırısuı halıqaralıq qwqıqqa qayşı keledi degen wstanımmen Almatı Dek­la­ra­ciyasına qol qoyuşılardıñ bäri de kelisti.  Ekinşi düniejüzilik soğıstan keyin­gi älemniñ sayasi kartası negizinen bel­gi­lenip bolğannan keyin de qanşama ter­ri­toriyalıq qaqtığıstar ötkeni mälim. KSRO tarih sahnasınan ketuge ja­qın­dağan kezde radikalistik wstanımdağı sayasatkerler, aşıqtan-aşıq wltşıldıq bağıttağı qayratkerler bir kezde ädiletsiz bölingen dep sanağan şekaralardı qayta qaraudı talap etip jattı. Şekara dauların kelissöz jolımen retteudiñ mümkindigi tabılmağan twstarda tipti bir eldiñ işindegi, tipti «erkin elderdiñ mızğımas odağı» dep sanalıp, gimnde şırqap kelgen KSRO-nıñ özindegi respublikalar arasındağı şielenisti qarım-qatınastar tikeley qaqtığıstarğa soqtırdı. Taulı Qarabaq jeri üşin bastalğan armyan-äzerbayjan qaqtığısı solay tuındağan edi. Onıñ 1991-1994 jıldarda kädimgi keñ auqımdı soğıs qimıldarına wlasqanı belgili.

– Iä, siz El'cin ekeuiñiz sol twsta Ar­meniyağa, Äzerbayjanğa barıp, ara­ağayındıq missiya ja­sa­ğandarıñız este. Mäskeu äuejayına tüsken bette bir telejurnalistiñ sizge: «Qay kon'yak­tı köbirek wnatasız? Armyan kon'ya­gın ba? Äzerbayjan kon'yagın ba?» dep swraq qoyğanı da este. Sonda Ciz: «Men orıs arağın köbirek wnatamın», dep äzil sözben wstatpay ketken bolatınsız.

– Qitwrqı swraqqa solay jauap beru kerek. Mäsele kon'yaktıñ däminde emes ekeni belgili ğoy. Sözdi tüsinetin adam meniñ de sol eki arada orıs arağın maqtay qalmağanımdı wğadı. Aytqanday, bizdiñ ol missiyamız däl sol twsta naqtı nätije bermegenimen, keyingi kelissözderge jol aşqanı, söytip Taulı Qarabaqtağı qandı qırğındı toqtatuğa septigin tigizgeni anıq. Jañağı «İsti neden bastadıñız?» degen saualıña biz bwl isti täuelsizdiktiñ al­ğaşqı künderinen öz elimizdiñ halıq­aralıq qwqıqtıñ barlıq normaları men qağidattarın tolıq saqtaytının mälimdeuden bastadıq der edim. Ökinişke oray, ötken zamandarda jalpı halıqaralıq qarım-qatınastarda, sonıñ işinde biz qwramında bolğan Resey imperiyasında, odan keyingi Keñes Odağında şekara mäselelerine tiisinşe köñil bölingen joq. Mısalı, Qıtaydıñ Reseyge territoriyalıq talap qoyuı sonau Cin imperiyası ıdırağan kezden beri jalğasıp keldi. San türli ğasırlarda Qıtay bükil Baykal boyı men Qiır Şığıstıñ talay jerine köz salumen bolğan. Patşalıq Resey olardıñ eşqaysısın eskergen emes. Ol sayasattı bol'şevikter de jalğastırdı. Leninniñ «Dlya internacionalista vopros o granicah vtorostepennıy, esli ne desyatistepennıy», degen sözi belgili. Qolı jetken jerin qosıp ala bergen patşa ökimeti de, birese Finlyandiyanıñ bir bwrışın, birese Pol'şanıñ bir bwrışın kesip ala bergen, qalasa Qırımdı Ukrainağa, qalasa Bostandıqtı Özbekstanğa sıylay salıp jürgen keşegi keñestik ökimet te şekaranı öktemdik jolmen şeşip kelgeni mälim. «SSSR s kem hoçet, s tem i graniçit», degen qıljaq söz solay şıqqan ğoy. KSRO sındı alıp memlekettiñ ıdırauı oñay bolğan joq. Toqsanınşı jıldardıñ basında bwrınğı KSRO-nıñ küngey şekaraları twraqsızdıq pen äskeri şielenister şebine aynalıp şığa keldi, Auğanstandağı soğıs şekaranı attap ötip, Täjikstandağı azamattıq janjaldarmen jalğastı. Onıñ ber jağında Qazaqstan qol sozım jerde twrğan edi. Jauapsız sayasatşılardıñ bauırlas halıqtar – özbekter men qırğızdardı bir-birine aydap salğanın da, qırğız-täjik şekarasında su men jer üşin äldeneşe qaqtığıs bolğanın da kördik. Osınıñ bäri şekara mäselesin tübegeyli şeşu qajettigin tüpkilikti körsetti.

– Endi aynalamızdağı şeka­ralardıñ jayına naqtıraq toqtaluğa auıssaq. Qıtaymen şekaranı alayıq. Eñ qiın mäsele osı boldı ğoy?

– Solay deuge boladı. Bizge KSRO-dan qalğan auır mwra köp edi. Solardıñ işindegi eñ auırınıñ biri – şekara mäselesiniñ şeşilmegendigi edi. Bizge qalğan auır mwranıñ eñ ülkeni Qıtaymen eki aradağı şekara mäseleleri edi. 1700 şaqırımğa sozılğan şekaranıñ ön boyına bwrın qaptağan qarulı küş şoğırlandırılğan-dı. Qıtay-keñes şekaraları wzaq jıldar boyı şielenis şebi bop kelgeni belgili. Qıtay men KSRO-nıñ arasındağı şekara dauınıñ äbden şegine jetken jeri Daman aralındağı 1969 jılğı qaqtığıs. Onda jüzdegen adam oqqa wşqan. Sonday qaqtığıstardıñ biri qazaq jerinde de orın aldı. Däl sol jılı Jalañaşkölde sovet jäne qıtay äskerleriniñ qandı wrısı bolğanın da wmıta qoyğan joqpız. Semey aymağında Qıtay äskeri şekaranı bwzıp, bizdiñ jerimizge kirip ketken edi.

– Bwl twsta «bizdiñ jerimizge» deu däl keledi. Al Daman aralı jönindegi äñgime basqaşalau bolıp şıqtı. Jüzdegen adamnıñ ölimimen ayaqtalğan ol qırğın qaqtığıstıñ soñı aqır ayağında araldıñ Qıtayğa tıp-tınış jağdayda berile saluımen ayaqtaldı.

– Solay ayaqtalatın jöni bar eken. Demokratiyalıq ürdister ornığıp, ha­lıq­aralıq qarım-qatınastarda zañdı­lıqqa toqtau beleñ ala bastağan kezde jürgizilgen jaña kelissözder barısında Daman aralınıñ Qıtayğa tiesili ekeni anıqtalğan. Söytip, Daman Qıtayğa ötken. Ol aral qazir basqaşa ataladı.  Resey-Qıtay şekarasında nemiz bar, biz öz mäselemizdi söz eteyik te deu­ge de bo­la­tın siyaqtı körinedi. Biraq, olay dey al­maymız. Öytkeni, bizdiñ Qıtaymen şeka­ra­mızdıñ belgilenui negizinen Resey-Qıtay, KSRO-Qıtay şekaralarınıñ qalay qalıptasqanına tikeley baylanıstı. Qazaqstan-Qıtay şekarasınıñ ay­qındalu tarihı wzaq. Keminde üş ğasır­day uaqıttı alıp jatır. Al jalpı qağaz jüzinde, qwjat küyinde resimdele bastaluınıñ özine 150 jıldan astı. Qazaq jeri Resey imperiyasınıñ qwramında bolğan kezde Resey men Qıtay arasındağı memlekettik şekara alğaş ret zañdı twrğıdan qwjattalğan. Onıñ özi Resey men Cin imperiyasınıñ Ortalıq Aziyadağı geosayasi müddelerine tikeley baylanıstı. Sol twsta Jetisu jerine tört jaqtan birdey dämeliler şıqqan edi. Bwl qwyqalı aumaqqa osı jerdiñ bayırğı iesi retinde qazaqtar, jerdiñ biraz böligin naqtı basıp alğan Qoqan handığı, Joñğariyanı jeñgen, söytip, onıñ qol astındağı aumaqqa ielik etuge qwqım bar dep sanağan Qıtay, qazaq handarınan orıs memleketine adaldıqqa ant qabıldağan Resey talastı. Osınday jağdayda Reseydiñ de, Qıtaydıñ da sol jerdegi özderiniñ ielikterin tañbalaytın şekaralıq şepterdi belgilep aluğa müddeli boluı zañdı edi. Onıñ üstine qazaq jeriniñ Qıtay jaq beti de tınış emes bolatın. Şıñjañdağı bitpeytin de qoymaytın wlttıq köterilisterden qajığan Qıtay da İle ölkesindegi şekarasın zañdastırıp aluğa ıqılas tanıttı. Resey men Qıtay arasındağı aumaqtıq şekteu jönindegi kelissözder Şäueşekte 1862 jılı bastalğan eken. Onıñ hattamasına 1864 jılı qol qoyılıptı. Şäueşek hattaması boyınşa qazaqtar aumaqtıq şekteu bekitilgen kezde olardıñ köşip barğan jerleri qay eldiñ aumağında qalsa, sol eldiñ bodandarı sanalatın bolıp belgilengen. Qazaqtıñ köptegen rularınıñ bölinip, ol elde de, bwl elde de twrıp kelgeni sodan. Älgi qilı kezeñnen mınanday bir äñgime aytıladı. Resey jağınan, Qıtay jağınan şekara belgileuşiler kelip: «Memleketter jerdi belgilep aldı, şekara mına jerden ötedi, qay auıl qay jaqta qalatının şeşip, sol jaqqa köşsin», degen siyaqtı äñgime aytqanda asıp-sasqan qazaqtardıñ biri: «Taqsır, osı biz eşkimge qaramaytın bolsaq, osı jerde özimizben özimiz twra bersek qaytedi?» deytin körinedi… Bwl da bolsa şekara belgileudiñ halıqtar tağdırına, adamdar tağdırına qanday äser etetinin körsetetin jay ğoy. Şäueşek hattamasınıñ tez orın­dal­mauınıñ bir sebebi – Şıñjañdağı dwñğandar men wyğırlardıñ köterilisi. Aqır ayağında 1871 jılı Resey äskerleri Joñğariyanıñ strategiyalıq twrğıdan mañızdı sanalatın İle ölkesine enip, onıñ ortalığı – Qwljağa bekinip aladı. Mwnıñ soñı Cin imperiyası ükimetiniñ İle ölkesin özine beru turalı mäsele köteruimen, ilelik wyğırlar men dwñğandardıñ Resey bodandığına ötu jöninde ötiniş bildiruimen, soğan baylanıstı eki eldiñ arası edäuir uşığuımen, 1881 jılı Peterburg şartına säykes şamamen 70 mıñday wyğırlardıñ, dwñğandardıñ, qazaqtardıñ Resey jerine köşuimen ayaqtalğan. Sol oqiğalar twsında ekonomikalıq twrğıdan da, äskeri twrğıdan da anağwrlım küşti Resey imperiyasınıñ şekara belgileu kezinde talay jerde belden basıp jibergeni, tipti şekaranı Qıtay jağına qaray 10-15 kilometrge deyin jıljıtıp qoyuğa deyin barğanı belgili. Äsirese, 1917-1922 jıldardağı azamat soğısı kezinde memlekettik şekara qarausız qalıp, şekaralıq bağanalar joyılğan. Mısalı, Maqanşı men Alaköl mañayında 20 şekara belgisi qwrtılıp, bwl keyinnen keñes şekaraşılarına Qıtay aumağına biraz jerge deyin swğına kiruge mümkindik bergen. Panfilov audanındağı Qorğas özeniniñ bastauı jağında, Alaköl audanındağı Sarışilde özeniniñ twsında şekara Qıtay jerine edäuir jıljıtılıp jiberilgen.

– Ol twsta kädimgi anekdot deytindey jağdaylar da wşırasıptı. Sırtqı ister ministrligi şığarğan «Pravda o gosudarstvennoy granice Respubliki Kazahstan» degen kitapta mınanday bir oqiğa aytıladı. Fride degen bir komissar-demarkator patşağa ötiniş jazıp, on altı bötelke şampannıñ şığının tölettirip berudi swraptı. Söytse ol şekaranı birge belgilep jürgen qıtaylıq äriptesin jañağı on altı bötelke şampanmen qayta-qayta suarıp, ol wyıqtap jatqan kezde şekaranı Reseydiñ paydasına jıljıtıp kelgen körinedi… Tağı bir reseylik komissar-demarkator öziniñ kündeligine qıtaylıq äriptesi apiındı tarta-tarta esinen aua qwlağanın, äri qaray özi jeke ketip, şekaranı qalağanınşa belgilep alğanın jazıptı…

– Ötken ğasırdıñ alpısınşı jıldarında, yağni Mäskeu men Beyjiñniñ arasındağı ideologiyalıq teketires äbden asqınğan kezde keñes-qıtay şeka­rasındağı jağday da öte qiındağan. 1964 jılı bastalğan kelissözder aqırı üzilip qalğan. Qıtay Halıq Respublikasınıñ Memlekettik Keñes Prem'eri Çjou En'lay şekaradağı talastı uçaskeler jönindegi mäseleniñ şeşilmeui qantögiske soqtırmay qoymaydı dep mälimdegen bolatın sol kezde. 1967 jıldan bastap KSRO şekarasın bwzu jiilep, onıñ ayağı bağana aytqan Daman aralı men Jalañaşköldegi qaqtığısqa soqtırğanı belgili. Bwl mäseleniñ keşegi keñestik kezeñde uşıqqanı sonşalıq, 1967 jılı QHR sırtqı ister ministri Çen' I keñes-qıtay qarım-qatınastarın üzu jäne soğıs jariyalau mümkindigi jöninde mälimdeuge deyin barğandığı, al Çjou En'lay AQŞ-pen soğıstan bwrın Qıtay men KSRO arasında şekara soğısı bas­taluı mümkin ekendigin añğartqandığı belgili. 1969 jılğı eki qandı qaqtığıstan keyin yadrolıq qaruğa ie eki iri socialistik derjavanıñ soğıstıñ erneuine kelip tirelgenin bärimiz bilemiz.

– Keñes Odağı men Qıtay sol twsta soğısqa şındap dayındaldı deuge bola ma?

– Äbden boladı. Şekaranıñ eki betine jer qayısqan qalıñ äsker toptastırılğan edi. Sol twsta Türkistan äskeri okrugine qosa jañadan Ortalıq Aziya äskeri okrugi qw­rıl­ğanı mwnıñ naqtı däleli. Tyan'-Şan'­nıñ eki betindegi talay asularğa äske­ri tehnika toltırılıp, bekinister, ae­ro­dromdar men arsenaldar salınğanı belgili.

– Osıdan biraz jıl bwrın Narın­qolğa barğanımızda kädimgi dzottardı kör­genbiz. Öte qalıñ etip qwyılıp, tört jağınan oq atatın tesikter qal­dırıladı eken.

– Qazaqstan sonday teketirestiñ nağız ötinde twrğan edi. Äyteuir, ülken janjaldıñ örti örşi qoyğan joq abıroy bolğanda. Söytip, Resey imperiyası da, Keñes Odağı da Qıtaymen şekaranı tüpkilikti anıqtamağan küyi tarih sahnasınan ketti. Soñdarına dau-damay şığatınday köp mäseleni qaldırıp ketti. Ol tüyinniñ bärin bizdiñ tarqatuımızğa tura keldi. – Bwl tüyinniñ tamaşa tarqa­tıl­ğanı büginde barşağa belgili. Endi osı irgeli istiñ naqtı atqarıluı turalı aytsañız deymin.

– Qazaqstan-Qıtay şekarasınıñ bar­lıq mäseleleriniñ halıqaralıq zañ­nama talaptarına säykes rettelui – bizdiñ diplomatiyamızdıñ jarqın jetistigi. Qa­zaqstan nebäri on jıldıñ işinde Qıtaymen territoriyalıq mäseleni tolıq rettestire aldı. Demarkaciyalanğan şekaranıñ jalpı wzındığı 1783 kilometrdi qwradı. Ötken ğasırdıñ 60-şı jıldarında bas­talıp, älemniñ eki iri yadrolıq derjavasın qarulı qaqtığısqa jetkizgen, onı bılay qoyğanda kädimgi soğısqa jaqındatuğa deyin barğan talas jaña jağdayda tolıq şeşildi. Şekara sızığın belgileu jönindegi jwmıs eki kezeñnen twrdı. Äuelde, 1994 jılı şekaranıñ wzına boyındağı sı­zıq­tıñ ötui turalı kelisimge qol qoyıl­dı. Talas tudıratın uçaskeler ğana ol kelisimnen sırt qaldırıldı. Mwnıñ özi eki jaqtıñ şetin mäsele boyınşa kelisuge äzirligin quattağan ülken qadam edi. – Sayasi ädebiette sizdiñ sol kezdegi Qı­tay basşısı Czyan Czemin'men jeke qarım-qatınasıñız eki eldiñ ara­sın­dağı şekara mäselesin şeşudiñ ülken fak­torı boldı degen pikir jii aytıladı, jazıladı. Bwl jöninde Siz ne der ediñiz?

– Mwnday ülken sayasi mäsele tek jeke qarım-qatınas arqılı şeşildi deu qate bolar edi. Kelissözderde är memleket öz müddesin qorğauğa tırısadı. Bwl iste tek bilim, naqtı argumentter kerek. Eki elge de tiimdi wsınıstar jäne kompromiss qajet. Osılardan keyin jeke qarım-qatınastıñ kömegi boluı mümkin. Meniñ Qıtay eline alğaşqı resmi saparım 1993 jıldıñ qazanında jasaldı. Qıtay tarapı ol saparğa erekşe män berip, el basşılığı bölekşe qonaqjaylılıq tanıttı. Sonda Qıtay basşılığı halıqaralıq isterde barlıq memleketterdiñ, olar ülken bolsa da, ortaşa bolsa da, tipti kişi bolsa da, teñ qwqıqtı qarım-qatınas jasauın tabandı türde jaqtaytının körsetti. Qazir de körsetip keledi. Qıtay tarabı meniñ eki el arasındağı şekaranı delimitaciyalauğa kirisuge, sonday-aq, kezinde Qıtay Halıq Respublikası men Keñes Odağınıñ arasında bastalıp, üzilip qalğan qarulı küşterdi qısqartu jäne şekara mañındağı senimdi nığaytu, eki el arasında dostıq qarım-qatınas ornatu jönindegi kelissöz üderisin jalğastıruğa şaqırğan wsınısımmen de tolıq kelisti. Qıtay basşısı Czyan Czemin' şekaranı zañdıq twrğıdan qağazğa tüsiru jönindegi wsınıstı da birden qoldadı. Kelissöz kezinde ol Qıtay Qazaqstanğa territoriyalıq talaptar qoymaydı, şekara mäseleleri bizge tarihtan mwrağa qalğan, al olardı kelissöz jolımen, teñ qwqıqtılıq qağidatı, mämilege kelu jäne özara jol beru negizinde şeşuge boladı degen öte mañızdı mälimdeme jasadı.

– Qasım-Jomart Toqaevtıñ «Nwr men köleñke» attı kitabında Sizben bir kezdesuinde Czyan Czemin'niñ şekara problemasın tım sürley bermey şeşu kerek, basşılardıñ keler buındarı bwl mäseleni şeşe almauı mümkin, onday jağdayda biz özimizdiñ wrpaqtarımızğa köp qiındıqtar qaldıramız degenin keltiredi. Bwl jöninde ne aytar ediñiz?

– Solay bolğanı ras. Bir kezde sonau Balqaşqa deyingi jerlerdi Aspanastı eline tiesili dep karta şığarılğan memlekette jaña geosayasi ahualmen sanasu beleñ alğanı üşin, sonday jağdayğa jetkizgen täuelsizdigimiz üşin täube deymin. Eñ bastı mäseleni – şekara mäselesin şeşe alğanımız eki eldiñ arasındağı dostıq qarım-qatınastı odan äri damıtuğa negiz boldı. Oğan Qıtaydıñ sol kezdegi basşısı Czyan Czemin'men iş aşısıp wzaq söyleskenim qolaylı jağday jasağanın «Ğasırlar toğısında» degen kitabımda jazğanmın. Czyan Czemin' – köpti körgen, talay ötkelekten ötken twlğa. Özi Mäskeude oqığan. Orıs, ağılşın, japon tilderin jetik biletin kisi. Orıstıñ klassikalıq ädebietimen öte jaqsı tanıs. Muzıkanı sonday jaqsı köredi. Özi än aytadı. 2002 jılı ŞIW-nıñ Sankt-Peterburgtegi sammitinde qabıldau kezinde men özimizdiñ «Dudaraydı» şırqap bergenimde ol añ-tañ qalıp edi. Menen keyin däl sol ändi özi ayttı. Qıtay tilinde ayttı. «Bizdiñ änimiz sizderge qalay jetken?» dep swrağan. Endi men añ-tañ qaldım. «Bwl bizdiñ änimiz – orıs qızınıñ qazaq jigitine ğaşıq bolıp şığarğan äni», dedim. Söytsem, «Dudaray» Qıtayda halıq äni bolıp sanaladı eken, ärine, müldem basqa mätinmen aytıladı. Atı – «Aq lalagül». Qısqası, Qıtay basşısınıñ parasattılığı, bolaşaqtıñ biiginen qaray biletindigi osı kürdeli mäseleni uaqtılı, öz deñgeyinde şeşuge septeskendigi anıq. Memleket basşılarınıñ arasındağı adamdıq jılı qarım-qatınastardıñ halıqaralıq sayasatta ülken röl atqaratın kezderi köp. Ärine, şekara belgileu siyaqtı asa mañızdı mäselede şeşuşi söz memleketter basşılarına tiesili. Eldiñ osı istegi sayasatınıñ twjırımın el basşıları ayqındaydı. Sonımen birge, strategiya­sı belgilengen şaruanıñ taktikalıq twrğıdan oydağıday jüzege asırıluı, yağni kelissözder üderisiniñ köñildegidey jürgizilui, şekaranıñ zañdıq twrğıdan minsiz resimdelui, tiisti adamdardıñ wpayımızdı jiberip almaytınday bilikti, tabandı, elşil, memleketşil boluı da öte mañızdı. Qazaqstannıñ jas diplomatiyası sol biikten tabılğanın erekşe aytqım keledi. Bwl iste köptegen jıldar boyı sırtqı sayasat vedomstvosın basqarğan Qasım-Jomart Toqaevtıñ käsibi qıtaytanuşı boluınıñ da köp ıqpalı tidi. Sırtqı ister ministrliginiñ osı jwmısqa tartılğan komandası da tamaşa biliktilik körsetti.

– Äñgimeniñ basındağı bir söziñizde äuelde talas tudırğan uçaskeler tura­lı aytıp qalıp ediñiz. Sol uçaske­lerdiñ jayı qalay boldı? – Bwl jayında «Pravda o gosudarstvennoy granice Respubliki Kazahstan» degen kitapta egjey-tegjeyli jazılğan, soqırğa tayaq wstatqanday naqtı körsetilgen. Ol kitaptı oqığan adamnıñ Qazaqstan men Qıtay arasındağı memlekettik şekaranı belgileu kezinde bizdiñ eşqanday esemiz ketpegenine közi jetedi. Naqtı aytsam bılay. Qazaqstan tarabı Şağan-oba jäne Baymırza asuları mañındağı uçaskeni territoriyanıñ 70 payızı Qazaqstanğa, 30 payızı Qıtayğa qaraytınday etip böludi wsındı. Al Sarışilde özeniniñ mañayında bwl araqatınastı kerisinşe etu, yağni talastı jerdiñ 30 payızın Qazaqstanğa qaldırudı, 70 payızın Qıtayğa qaratudı wsındı. Eki wsınıs ta biraz talqılaudan keyin qabıl alındı. Ol wsınıstar jasalardıñ aldında jañağı jerlerdiñ barlıq mälimetterin tiisti adamdar mağan äkelip körsetken. Ol jerlerde şekara belesi bolğandıqtan eldi mekender joqtığı, qazba baylıqtarınıñ tabılmağandığı, şaruaşılıq qızme­tiniñ jüyeli jürgizilmeytindigi anıq­talğan. Uçaskelerdi bölu nätijesinde Şağan-oba töñiregindegi orman alqabı, al Sarışilde özeniniñ töñiregindegi şabındıq, jayılımdıq jerlerdiñ bäri, ormandı jerlerdiñ bir böligi bizde qaldı. Naqtı aytatın bolsam, o basta kelisilmegen eki uçaskede jerdiñ 57 pa­yızı Qazaqstanğa, 43 payızı Qıtayğa tiesili bolıp şeşildi.

– Men Siz aytıp otırğan kitaptan sol uçaskelerdiñ naqtı kölemin jazıp alğan edim. Şamamen 994 şarşı kilometr jerdiñ 537 şarşı kilometri Qazaqstanğa, 407 şarşı kilometri Qıtayğa ötken eken.

– Sonda da bizdegi baspasöz betinde «Qıtayğa biraz jerimiz berilipti» degen siyaqtı josıqsız jaylar jazılıp jattı. Keyin onday köñil-küyge Par­lamenttiñ biraz deputattarı da be­rildi. Kelisimdi ratifikaciyalau mä­selesin qarağan otırısqa osı mäsele­men tikeley aynalısqan mamandar şaqırıl­ma­ğandıqtan, öz swraqtarına tıñğılıqtı jauap ala almağan deputattar kelisim jobasın jetildiru üşin qaytarıp tastadı. Kelesi otırısta bilikti mamandardıñ jauaptarınan keyin kümän tuğızğan mäselelerdiñ bäriniñ bası aşılıp, kelisim ratifikaciyalandı. Nazar audararlıq jağday mınau. Qıtaydıñ özinde de Qazaqstanmen şekara jönindegi şarttarğa jwrttıñ bäri birdey riza bolğan joq. Aspanastı elinde Qıtay ükimeti Qazaqstanğa «jer berip qoydı» dep pikir aytuşılar da tabıldı. Olardıñ arasında äskeri adamdar köbirek boldı. Beyjiñniñ bwl istegi wstanımı Gonkong pen Tayvan' tarapınan da kezinde sınalğanınan jaqsı habardarmın. Olar Qıtay özinen äldeqayda älsiz memleketke «jol berip aldı» dep sanaytının bildirgen edi. Eki jaqtıñ sınauşılarına da mına jaydı aytu kerek. Talastı territoriyalar dep atalğan jerler – talastı territoriyalar. Ol jerlerdi bizdiñ jerimiz edi dep kesip aytudıñ da, onday jerler özge elge ötkende öz jeriñnen ayırılğanday qinaludıñ da, onday jerler öziñe ötkende özgeniñ jerine ie bolğanday qaraudıñ da reti joq. Bwnı tarihi ädildiktiñ qalpına kelui dep sanau kerek.

– Qıtay basşılığımen jaras­tı sıy­lastıq Hu Czin'tao bilikte bol­ğan twsta da, qazirgi Törağa Si Czin'­pin­men qarım-qatınasıñızda da saq­talıp kele jatqanı quanıştı. Endi basqa körşilerimizben şekara bekitudiñ jayına auıssaq. Bı­lay­şa qarağanda Qazaqstannıñ Qır­ğızstanmen, Türikmenstanmen şekara­ların delimitaciyalauda eşqanday problema tuındamauğa tiis bolıp körinedi. Solay boldı ma? – Negizinen alğanda solay boldı deu­ge keledi. Äuelde tipti is oñay jüretin siyaqtı edi. VCIK 1930 jılı qabıldağan «Qazaq jäne Qırğız ASSR-leriniñ şe­ka­raları turalı» qaulı bar eken. Qazaq­stan-Qırğızstan memlekettik şeka­ra­sın delimitaciyalau jönindegi kelis­söz üderisi sol şekaranı naqtılau jäne sızığın belgileu wstanımdarı bo­yınşa jürgizildi. Eki jaq ta bir-birine eşqanday territoriyalıq talaptar qoyğan joq. Sonıñ özinde birneşe mäsele tuındadı. Birinşisi Han Täñiri şıñınan Semenov şıñına deyingi aralıqtağı şekara sızığına baylanıstı. Bwrınğı KSRO-nıñ kartografiyalıq materialdarı boyınşa şekara jañağı eki şıñnıñ arasın tike qosatın sızıq boyınşa jüretin. Qazaqstandıq al'pinister, onıñ işinde Everestke alğaş köterilgen Qaz­bek Uäliev te bar, eki şıñnıñ arasındağı sızıqtı Qırğızstan territoriya­sına qaray birşama jıljıtudı wsın­dı, öytkeni, Han Täñirine köterilu mar­şru­tınıñ negizgi böligi batıs betpen, tau bau­rayınıñ jaydaqtau jağımen ötedi eken. Sonımen birge, şamamen eki jarım şaqı­rımday jerdi Qırğızstan territoriyası arqılı ötuge tura keledi. Äuelde qır­ğız jağı bwl wsınıstı qarastırıp köru­ge dayın ekenin bildirgen, tipti bizdiñ wsını­sımızdı eskeretin sipattamalıq joba dayın­dap ta qoyğan bolatın. Biraq keyin­nen delegaciya basşılığı Han Täñiri şıñı mañayındağı şekara sızığı­na qanday da bir tüzetu engizuge qarsı­lıq bildirdi. Nesi bar, bwl olardıñ qwqı. Aqı­­rı sol twstağı şekara sızığı bwrınğı KSRO-nıñ kartografiyalıq material­­dar­ındağı tike sızıq boyınşa belgilendi. Şekaranıñ Şu özeni boyınşa öte­tin­digine baylanıstı da biraz talastı jaylar tudı. Jañağı men aytqan VCIK-tiñ 1930 jılğı qaulısına say jasalğan kartada şekara sızığı Şudıñ arnası boyınşa dep belgilengen. Biraq odan bergi 70 jıldıñ işinde özenniñ arnası key twsta auısqan eken. Qazaqstan jağı şekaranı Şudıñ qazirgi arnası boyınşa belgileudi wsındı. Bwl wsınıs qabıl alındı. Öytkeni, Şudıñ 1930 jılğı arnasınıñ talay jeri topıraqpen kömilip te qalıptı, onıñ ornına Toqmaq qalasınıñ biraz qwrılıstarı boy köteripti. Qırğız jağı Biş­kek – Şolpanata tasjolınıñ Qa­zaqstan jeri arqılı ötetin 800 metrlik uças­kesin özderine qaratudı swrağan edi, bwl ötinişti orınday almadıq, öyt­keni jañağı 800 metrlik uçaskede qazaq­standıqtar jekemenşik qwrılıstar salıp ülgergen eken. Elder arasındağı şekara belgileude tuısqandıq, adamgerşilik jağı da eskerilip otırdı. Qırğızdarda Stepnoe degen bir selo bar. Şekara sızığı sol selonıñ däl janınan ötedi eken. Şekara anıqtau barısında sol auıldıñ qabir-qorımı Qazaqstan jağında qalatındığı anıqtaldı. Qırğızdar jañağı twstan 13 gektar jer berudi, yağni ata-babaları jatqan beyittiñ aumağın özderinde qaldırudı swradı. Men bwl ötinişke tüsinistikpen qaraudı tapsırdım. Onıñ esesine Jambıl audanınıñ biraz demalıs üyleri men sayajayları kartografiyalıq talap boyınşa qırğızdarda qalıp qoyuı kerek eken, olar bizge sol jerlerdi Qazaqstanğa qosuğa kelisti. Sonday-sonday basqa da auıs-tüyister boldı, olardıñ bäri dau-damaysız şeşildi.

– Türikmen ağayındarmen şekaranı belgileu qalay ötti? Mañğıstau jaqta kezinde türikmender türip şı­ğa­rılğan delinetin jerler bar emes pe edi? – Memleketter arasındağı şekaranı belgileu jwmısı sen aytqanday «delinetin» degen sözge süyenbeydi. Ol zamanda sol jer­diñ bäri resmi türde bir eldiñ – Resey im­­pe­riyasınıñ jeri. Mına jerge deyin qazaq­tiki, mına jerge deyin türikmen­diki dep kesip, eşkimniñ qolına qağaz wsta­tılmağan.

– Degenmen, türikmen basşılığı äuelgi bette şekaranı qayta qarau jöninde wsınıs aytıp kördi emes pe?

– Onday wsınıs resmi türde aytılğan joq. Aşğabadqa resmi saparım kezindegi qabıldau üstinde Prezident Saparmwrad Niyazovtıñ: «Nwrswltan Äbişwlı, ayıp etpeseñiz kezinde auısqan jerler mäselesin de qarap qoysaq artıq bolmas edi», dep qalğanı bar. Ne aytqısı kelip twrğanı belgili. Sodan men sözin jalğastıruğa mümkindik bermey: «Saparmwrad, oyıñdı tüsindim, onday is bolsa bolğan da şığar, äyteuir, ötken is ötti. Sen odan da bayağıda adaylardıñ mına Aşğabadqa deyin tügel alıp qoymağanına quansayşı», dep äzildedim. Saparmwrad külip jiberdi. Eki jaqtıñ delegaciya müşeleri qosıla külip jatır. Sonımen, ol äñgime sol jerde bitti. Bwl söz qabıldau kezinde, yağni beyresmi jağdayda aytıldı. Türikmen jağı onday mäseleni resmi türde kötergen emes. Saparmwrad, tegi, jay tamır basıp köreyin degen siyaqtı. Negizinde, Qazaqstan men Türikmenstannıñ şekarası Üstirt oypatındağı el qonıstanbağan şöleyt dalamen ötedi, ol jerler şaruaşılıq twrğıdan igerilmegen de. Sondıqtan, memlekettik şekara köp qiındıqsız bekitildi.

– Özbekstanmen şekara belgileu jwmısı äldeqayda kürdeli jağdayda jürgen bolar? – Olay dep te ayta almas edim. Qazaqstan basşılığı da, Özbekstan basşılığı da salğan betten 1991 jılğı Almatı Deklaraciyasınıñ barlıq qol qoyuşı memleketter qazirge deyin qalıptasqan şekaralardıñ mızğımastığın moyındaydı degen wstanımına berik boldı. Eñ qiın jağdaylarda da biz ağayındas eki el­diñ dästürli dostığın, tarihi tamı­rı te­reñ tuıstastığın tu etip wstap otırdıq. Qazaqstan men Özbekstannıñ şekarası alğaş ret 1924-1925 jıldarda Ortalıq Aziya respublikalarınıñ wlttıq arajik ajıratudı jüzege asıru kezinde belgilengen. Ol kezde Qazaqstan RSFSR-diñ qwramında bolğandıqtan, äñgime RSFSR men Özbek KSR-iniñ arasındağı şekara turalı ekendigi tüsinikti ğoy. Eki respublika arasındağı qarım-qatınasqa edäuir salqının tigizgen jağday – 1956 jılı Bostandıq audanınıñ, Mırzaşöldegi biraz jerdiñ Qazaq KSR-iniñ qwramınan alınıp, Özbek KSR-iniñ qwramına berilgendigi. Ärine, ol kezdegi täsilder boyınşa aldımen Qazaq KSR Joğarğı Keñesiniñ atalğan jerlerdi Özbekstanğa beru jöninde qaulısı qabıldanğan, arada üş kün ötkennen keyin Özbek KSR Joğarğı Keñesiniñ Qazaqstannan berilgen jaña jerlerdi qabıldap alu jönindegi qaulısı qabıldanğan, arağa ay salmay jatıp KSRO Joğarğı Keñesi Qazaq KSR-i men Özbek KSR-iniñ şekaraların işinara özgertu turalı qaulı şığarğan. Bılayşa aytqanda, Mäskeu eki respublikanıñ özara kelisken uağdalastıqtarın qwjattap qana qoyğan… Soğan qarap, «E, özimiz solay şeşken ekenbiz ğoy», dey qaludıñ qajeti joq, ärine. Öytip qarasaq, 1986 jılı Qazaqstan kommunisteriniñ tañdaulı ökilderi respublika basşılığına Kolbindi özderi qalap alğanday bolıp şığadı. Sonday zaman edi ğoy. Ras, Bostandıq audanın jäne Mır­za­şöldiñ biraz jerin Özbekstanğa beru qwqıqtıq twrğıdan minsiz resimdelgen. Onı jaña ayttım. Qazaq KSR Joğarğı Keñesiniñ şeşiminde ekonomikanıñ ortaqtığı, territoriyalıq jaqındıq, şaruaşılıq jäne mädeni baylanıstardıñ tığızdığı körsetilgen. Özbek KSR-i Joğarğı Keñesiniñ şeşimin­de özbek halqınıñ atınan bauırlas qazaq halqına sol jerlerdi bergeni üşin tereñ alğıs sezimi bildirilgen. Osınau dostıq akt KOKP HH s'eziniñ direktivalarına baylanıstı şaruaşılıq qwrılısında jalpımemlekettik mindetterdi oydağıday şeşuge septesedi jäne özbek pen qazaq halıqtarınıñ mızğımas dostığın odan äri nığayta tüsedi dep körsetilgen. Qısqası, belgili bir territoriyanı ekinşi odaqtas respublikağa beru aktisi sol kezeñdegi keñestik demokratiyalıq normalar men qağidattar ayasında, barlıq konstituciyalıq erejelerdi saqtay otırıp jüzege asırılğan.

– Osı orayda esime bir jağday tüsip otır. 1992 jıl edi. Siz düniejüzi qazaq­tarınıñ qwrıltayın wyım­das­tıru jöninde tapsırma berdiñiz. Ol kezde Prezident Apparatında bölim meñ­geruşisiniñ orınbasarı edim. Bir küni Vice-prem'er Mırzatay Joldasbekov: «Sen Prezidenttiñ qabıldauına barasıñ. Arnaulı tapsırma beredi», dedi. Belgilengen uaqıtta qabıldau bölmeñizde twrdım. Bir kezde Siz kabinetten şıqtıñız da: «Menimen jür», dediñiz. Arnayı qabıldamaydı eken ğoy, asığıs bolğandıqtan tapsırmanı dälizde aytatın şığar dep oyladım soñıñızdan erip kele jatıp. Dälizge şığısımen-aq sol jaq betke bwrılıp, bwrınğı Byuro zalına kirdiñiz. «Kabinette telefon jwmıs istetpeydi», dediñiz. Sol jerde aldağı bergen negizgi tapsırmañız qwrıltayda söyleytin söziñizdiñ alğaşqı nobayın jasau boldı. Sözde qamtıluğa tiisti mäselelerdiñ bärin tezis türinde naqpa-naq aytıp şıq­tıñız. Ülgergenimşe jazıp otırdım. Bir twsta: «Şetelderden keletin ağa­y­ındar bizdegi işki jağdaydı onşa bile bermeydi, elimizdiñ köpwlttı erekşe­ligin eskermeytinderi de tabıluı mümkin. Sondıqtan, olarğa osı jaylar­dı naqtı tüsindiruimiz kerek. Eldiñ tı­nıştığın bwzu eñ aldımen qazaq­tıñ tınıştığın bwzu, özimizdiñ bo­la­şağımızğa özimiz balta şabu ekenin aytu kerek. Biz dostıq­tı, tınıştıq­tı, tatulıqtı saqta­saq qana el bola alamız. Erkindik beril­genniñ jö­ni osı eken dep täuelsiz Qazaq­stan endi ana jerdi qaytarıp aluğa tiis, mına jerdi qaytarıp aluğa tiis dep betal­dı maqala jariyalay salatın gazet­ter de şığıp jatır. Solardan körip mağan älgindey wsınıstarmen hat jaza­­tındar da bar. Osınıñ bärine mına qw­rıltayda birjolata jauap berip, mäse­leniñ basın tüpkilikti aşu kerek. Biz eşkimge territoriyalıq talabı­mız joq ekendigin mälimdegen elmiz. Öz jeri­miz özimizge jetedi. Onday aranda­tu­şı­lıqqa jol bermeymiz. Osını jaz», dediñiz.

– Solay degenmin. Qwrıltaydağı sözimde bwl jağın şegelep twrıp ayttım da.

DÄYEKTEME: «Kezinde Qazaqstanğa qarağan keybir audandardı respublikağa qaytaru jönindegi talaptarğa qatıstı mınanı aytuğa boladı. Mwnday oylan­­bay aytılğan sözder, jauapsız jazıl­ğan gazet materialdarı bauır­las halıqtardıñ arasına jik salıp, onsız da uşığıp twrğan wlt­aralıq qatınastardı şielenis­tir­gennen basqa eşteñe de bermeydi. Biz täuelsiz memleketterdiñ aumaq­tıq twtastığın jaqtaymız, bügingi qalıptasqan şekaralardıñ mızğı­mauğa tiis ekenin quattaymız, aranda­tu­şılıqqa ermeymiz. Qazir bizdiñ wltımızdıñ aldında twr­ğan eñ bastı mindet, eñ qiın mindet – Qazaqstannıñ egemen memleket re­tinde qalıptasuı men damuınıñ negizgi bağıt-bağdarın däl ayqındap, sol maq­satqa neğwrlım tezirek jetu­diñ jolında ayanbay eñbek etu. Ekono­mikalıq däuletimiz artpayınşa, ruhani säuletimiz de artpaytının anıq wğınuımız qajet». Nwrswltan NAZARBAEV, Düniejüzi qazaqtarınıñ İ qwrıltayında söylegen sözinen. «Tañdamalı sözder», İİ tom, 178-179-better.   – Qalıñ qazaq wyısıp otırğan Bostan­dıqtı bılay qoyğanda, Taş­­kent­­­tiñ özinde de, töñireginde de qazaq­­tar öte köp bolğan ğoy. 1924-1925 jıldarda Ortalıq Aziya respubli­ka­larınıñ wlttıq arajik ajıratuı barısında Taşkentti qazaqqa astana etu mäselesine deyin qaralğan, kädimgidey qızu talas-tartıs bolğan eken. Leonid Levitinniñ 2001 jılı Mäskeudiñ «Vagrius» baspasınan şıqqan «Uzbe­kistan na istoriçeskom povorote» degen kitabında: «Ves'ma aktivno debatirovalsya vopros o peredaçe Taşkenta Kazahstanu na tom osnovanii, çto v rayonah, raspolojennıh vblizi Taşkenta, projivalo znaçitel'noe çislo kazahov. Esli bı ya sam ne çital sootvetstvuyuşie arhivnıe dokumentı, ne poveril bı, çto takoy absurd mog imet' mesto», dep jazılıptı. Avtor qanşa jerden «absurd» dese de, osı mäseleniñ aytıs arqauına aynalğanınıñ özi köp jaydı añğartpay ma?

– Mwndayda qazaqtıñ «Önbes daudı bolmas jigit quadı» degen sözine toqtau kerek. Kezinde Qoqan handığına qarap twrğan edi dep bizdiñ biraz jerimizge olar köz tikse ne aytar edik? Öyte berseñ kezinde Qaraqalpaqstannıñ Qazaqstan qwramında bolğan kezi de bar, Qazaq sovettik avtonomiyalıq respublikası bolıp twrğanında. Sondıqtan, onday-onday äñgimeniñ bärine barlıq taraptar salauat aytuğa tiis. Enşimiz bölinbey twrğan zamandarda Taşkentte ortaq tarihımızdıñ talay betteri jazılğanı ras, jiırmasınşı ğasırdıñ basındağı ziyalı qauımımızdıñ talay iri twlğaları Taşkentte bilim alğanı, tipti alğaşqı joğarı oqu ornımız – Qazaq pedagogika institutınıñ negizi Taşkentte qalanğanı ras. Bauırlas eki halıqtıñ ortaq qazınası az emes. Islam Karimovtıñ 1993 jılı Ordabası biiginde twrıp: «Bizdiñ bazarımız da bir, mazarımız da bir», degeni sondıqtan. Qazaq-özbek şekarasına qatıstı birqatar mäseleler qordalanıp qalğan bolatın. Aytalıq, Şardara su bögeni mañayında kezinde Özbekstanğa uaqıtşa paydalanuğa berilgen jerler bar edi. Eki eldiñ arasındağı eñ qiın tws Qazığwrt baurayındağı Bağıs pen Turkestanec eldi mekenderiniñ mäselesi bolıp şıqtı. Kezinde bekitilgen topografiyalıq kartalardı qaytadan däldep, salğastıra kelgende memlekettik şekara osı eki eldi mekendi kesip ötetini anıqtalğan. 1940 jılı bekitilgen kartağa Bağıs tüspegen, ol kezde poselok atımen bolmağan eken, al 1963 jılı bekitilgen kartada poselok bar bolsa da belgilenbey qalıptı. Onıñ üstine eki eldi mekenniñ twrğındarı da tügeldey Qazaqstan aumağında qalğıları keletinderin aytqan. Özbek jağı Bağıs eldi mekenine eşqanday dau aytpağanımen, Turkestanec poselkesiniñ KSRO tara­ğannan keyin Özbekstan Respublikası Qorğanıs ministrliginiñ qarauına berilgenin eske saldı. Osı eki arada wlttıq intelligenciyanıñ keybir toptarınıñ mäseleni qoldan uşıqtıruımen dau-damay qıza tüsip, aqır ayağında tipti Bağıs twrğındarı özderiniñ «täuelsiz Bağıs Qazaq Respublikasın» jariyalap, «prezidentin» saylap ta jiberdi. Bwl twsta da barlığın salqın sabırğa saluğa tura keldi. Bağıs pen Turkestanecke ükimettik delegaciyanıñ müşelerin, Parlament deputattarın arnayı jiberdim. Olar jergilikti twrğındarmen qayta-qayta kezdesip, özbek jağımen şekaranıñ osı talastı uçaskeleri boyınşa jürgizilip jatqan kelissöz üderisiniñ mänin tüsin­dirdi. Aqır ayağında Bağıs Qazaqstan jağı­na qaradı da, Turkestanecte twrıp, Özbek­stan aumağında qalğısı kelmegen qan­das­tarımız köşirilip alındı. Bağıs mañ­ındağı 517 gektarlıq tau biigin­degi jayılımdıq jerler Qızılorda oblısındağı Nısan-1, Nısan-2 jäne Baymwrat atalatın jartılay şöleyt aymaqtağı eldi mekender aymağına auıs­tırıldı. Mwnday mäseleler Arnasay su bögeti mañayında da jönimen qaras­tırıldı. 2002 jılğı 9 qırküyekte Qazaq­stan Respublikası men Özbekstan Respub­likası arasındağı memlekettik şekaranıñ jekelegen uçaskeleri turalı şartqa qol qoyılıp, wzındığı 2351 şaqırımdıq şekaranı delimitaciyalau mäselesi birjolata şeşildi. Bwl iste Özbekstan Prezidenti Islam Karimovtiñ osı mäseleni wdayı nazarda wstauınıñ mäni de ülken boldı.  – Endi teriskeydegi wlı körşimizben – Reseymen memlekettik şekaranıñ belgilenuiniñ jayına kelsek. Bwl mäsele oñaylıqpen şeşilmegenin jaqsı bilemiz. Sözime bir dälel keltireyin. «Resey özge respublikalardan, so­nıñ işinde Qazaqstannan jer mäsele­sin qayta qaraudı talap etui kerek dep oy­lay­­sız ba?» – körşi elimizdegi bir sayasi qay­­rat­kerge ötken ğasırdıñ toqsanın­şı jıldarında osınday swraq qoy­ılğan. Ol bılay dep jauap qay­tarğan: «Ärine, olar bwğan moyın­swnar edi. Qazaqstannıñ bayırğı jeri – Şımkent, Jambıl, Qızılorda. Barlığı qazaqtıñ atamekeni. Biraq Qazaqstannıñ soltüstigi – Oral men Oñtüstik Sibirdiñ olarğa eş qatısı joq. Tipti, 150 jıl bolğan Almatınıñ orısşa atauı – Vernıy. Reseydiñ Aziya­dağı senimdi bekinisi degen söz. Onda birde-bir qazaqtıñ üyi bolmağan, taza orıstardıñ qonısı. Semey, Öskemen, Petropavl – barlığı Reseydiki». Söz saptauınan bayqap otırsız, bwl – kä­dim­gi Jirinovskiy. Bi­raq, Ji­ri­novs­kiy ğoy, ol osılay söylemegende qalay söyleydi dep qoya saludıñ jöni joq. – Täuelsizdiktiñ alğaşqı belesinde bizge territoriyalardı qayta qarauğa baylanıstı neşe türli wrınşaq sözder aytıla bastağanı bir bwl emes edi. Gorbaçevtiñ özi bilikten ketip bara jatıp Qazaqstannıñ teriskeydegi bes oblısı Reseyge tiesili edi degen sıñayda söylep salğanı, Amerikadan qaytıp oralğan Soljenicınnıñ «Qazaqtar malınıñ twyağı ilikken jeriniñ bärin öziniki sanay bergen», degeni sol jıldarda edi. Mwnday sözderge baylanıs­tı jauabımdı tez-aq qaytaruğa tura keldi. B.El'cinge joldağan jedelhatımda men Reseydiñ özimen şekaralas respublikalarğa territoriyalıq talabınan ayqın twjırımdardan bas tartuı osı kezge deyin baspasöz betinde es­tilmeuine baylanıstı Qazaqstanda sal­darın boljap bilgisiz jwrtşılıq qar­sılığı küş alıp kele jatqanın aşıq jazğanmın. Osınday qauipti saya­si oyındar Qazaqstanda aşu-ıza tuğı­zıp otırğanın, osılay kete berse bwl bärimiz üşin de jağımsız jay­larğa soqtıratının habarlağanmın. Sol jedelhatım Kreml'ge jetkennen keyin-aq Resey sayasatkerleriniñ sol kezdegi vice-prezident A.Ruckoy basqar­ğan ülken tobı Qazaqstanğa keldi. Resey de­legaciyası bizben ekijaqtı kelisim­ge qol qoydı jäne Resey bizdiñ terri­to­riyamızğa dämeli emes äri eşqaşan dämelik etpeydi degen mälimdeme jasadı. Sonday qadamdarımızdıñ arqa­sında Qazaqstannıñ öz wpayın wttır­maytınına, wrımtal twsta eşkimge wrın­bay-aq öz poziciyasın berik qorğaytınına täuelsizdikke jıl tolmay jatıp-aq barşa jwrt köz jetkize aldı.   DÄYEKTEME: «Nwrswltan Nazarbaev öziniñ poziciyasın aşıqtan-aşıq bılay dep bildirdi: «Qazaqstanğa (jalpı, kez kel­gen basqa da respublikağa) qan­day da bir şekaralıq talap qoyu qantö­giske soqtırmay qoymaydı. Men bwl aytqanımnıñ jwrtqa jetke­nin qalaymın. Eger kimde kim Nazar­baev qorıqqanınan dostasadı, Qazaq­stan­nan territoriyanıñ bir böligin tartıp aluğa boladı dep oylasa, ol adam qattı qatelesedi. Büginde ärkim öziniñ täuelsiz memleketiniñ müddesin qorğauğa dayın».  Ol'ga VIDOVA,  «Nursultan Nazarbaev»,  M., «Eksmo», 2014, 205-bet. Mwnday tamır basıp, sınap köru äre­ket­teri odan keyin de birneşe ret qayta­landı. Solardıñ arasında Resey Fede­raciyası Memlekettik Dumasınıñ 1996 jılğı 15 naurızdağı qaulısın eleuli türde nazar audararlıq qwjat dep qaramasqa bolmaydı. Ol qaulıda Mem­lekettik Duma RSFSR Joğarğı Keñe­siniñ 1991 jılğı 12 jeltoqsandağı KSRO-nı qwru turalı şartınıñ küşin joyu jöninde şeşim qabıldağan edi. Onı moyındau şın mäninde KSRO-nı qalpına keltiruge kirisu degen söz bolatın. Bwl, ärine, RSFSR-diñ öz işindegi mäsele emes, öytkeni KSRO bir Resey Federaciyasınıñ aumağında qalpına kele almaytını özinen özi tüsinikti. 1996 jılğı 17 naurız küni men respublikalıq televiziya arqılı söz söylep, körşiles eldiñ zañ şığaruşı organınıñ bizdiñ täuelsizdigimizge nwqsan keltirerlik qadamına tiisti bağa berdim. Onda TMD-ğa qatısuşı memleketter basşılarınıñ qañtardıñ 19-ındağı mäjilisiniñ özinde-aq arnau­lı mälimdeme jasağanın, onda Keñes Odağın qalpına keltiru jönindegi qanday da bir ärekettiñ auır zardaptarı bolatını jayında saqtandırğanın eske salıp öttim. Sol sözimde mwnday äreketterdiñ TMD aumağındağı ahualdı twraqsızdandırıp, tipti qantögiske aparıp soqtıruı mümkin ekeni de aytıldı. Osı mälimdemede Qazaqstan öziniñ egemendigi men täuelsizdigin eşqa­şanda qoldan bermeytini, alayda inte­graciyanı tereñdetu üşin ortaq küş-ji­gerdiñ qajet ekendigi atap körsetil­gen. Mälimdemede Qazaqstannıñ täuel­siz­digine onıñ Konstituciyasında kepil­dik berilgeni atap körsetildi. Sayasi qozğa­lıstardıñ, partiyalardıñ nemese jekelegen adamdardıñ Konstituciyağa qayşı keletin, elimizdegi jağdaydı twraqsız­dandırudı közdeytin kez kelgen äreketteri zañsız dep tanıladı jäne olarğa batıl toytarıs beriletin boladı. Elimizdiñ Kons­tituciyasın bwzuğa eşkimniñ de qaqı­sı joq jäne men, el Prezidenti retin­de, onıñ mültiksiz saqtaluın qatañ qadağa­laytın bolamın dep kesip ayttım. Stilis­tikası jağınan qatqıl şıqqan bwl m­älimdeme elimizdegi sayasi ahualdı tez tw­raqtandıruğa şeşuşi ıqpal etti. Köp wzamay reseylik deputattar da artıq qa­damdarın moyındap, raylarınan qayttı. Qazaqta «Bası qattı bolsa, ayağı tätti boladı» degen söz bar. Qazaqstan-Re­sey memlekettik şekarasın delimitaciya­lau mäselesine baylanıstı osı sözdi eske tüsire alamız. Täuelsizdiktiñ bastap­qı belesinde Resey Prezidenti Boris El'­cinniñ memlekettik şekaranı belgileudiñ mañızdılığına tiisinşe köñil bölip, san türli sayasi oyındarğa qatıstı oñdı-soldı aytıla beretin joğarıdağıday jaysız jaylardı mümkindiginşe retteu­ge tırısqanın aytu jön.

– Boris Nikolaeviçpen qarım-qatı­nasıñızdıñ jaqsı bolğanın bile­miz. Qazaqstan men Reseydiñ arasındağı memlekettik şekara turalı äñgime jaña qozğala bastağan twsta orındı äziliñizdi osı mäselede de paydalanğan jayıñız bar eken… Onı Mahmwt Qa­sımbekov «Jan jadıratar jasın söz» degen kitabında keltirgen. Sonda da öz auzıñızdan estisem deymin.

– Ol bılay boldı. Täuelsizdiktiñ al­ğaş­qı jıldarındağı äñgime ğoy. Eki­jaqtı qarım-qatınastardıñ är qırın talqılap otır edik, äñgime mwnay, gaz ke­nişterine auısqan twsta Boris Niko­laeviçtiñ ayaq astınan, bas joq, köz joq, «Nwrswltan Äbişwlı, osı Teñizdi Reseyge berseñizşi…» dep qalğanı. Teñiz ken ornında mwnay men gazdıñ keremet qorı bar ğoy. Äuelde qaljıñı şığar dep oylağanmın. Joq, oyı tamırımdı basıp köru siyaqtı. Qayter eken dep: «Onda bizge Orınbordı oblısımen qosıp bere qoyıñızdar?» dedim. Ol şorşıp tüsti. «Sonda qalay, Qazaqstannıñ Reseyge territoriyalıq talabı bar bolğanı ma?» dedi. Türi özgerip şığa keldi. Jandı je­rine tiip ketkeni körinip-aq twr. «Reseyge territoriyalıq talabımız joq. Jäy, Orınbordıñ bir kezde Qazaqstannıñ alğaşqı astanası bolğanın aytqanım ğoy…» dedim. Tauıp aytqan söziñe tänti bolatın er minezdi kisi edi ğoy, jañağı sözime qarqıldap külip jiberdi. Men de külip jatırmın. Odan keyin bwl taqırıptı qozğamaytın boldıq. Menimen telefon arqılı söyleskende Memlekettik Duma qabıldağan qau­lı­lardıñ Resey Federaciyasınıñ halıq­aralıq qwqıq sub'ektisi retindegi märte­besine qatısı joqtığın jäne halıq­aralıq şarttardıñ küşin toqtatu mäse­leleri mwnday nısanda jüzege asırılmaytının, kerisinşe tiisti zañdardı qabıldau jolımen şeşiluge tiis ekenin, Duma qaulılarınıñ qanday da bir qwqıqtıq saldarı bolmaytının quattağan adam da naq Boris Nikolaeviç bolatın. Eki el basşılarınıñ osı mäse­lede salğan betten til tabısuı köptegen mäse­lelerdi asıqpay-saspay, tarihi qwjat­tar negizinde, jönimen qarastıruğa mümkindik berdi. Qazaqstan Respublikası men Resey Fede­raciyasınıñ memlekettik şekarasın delimitaciyalau jönindegi kelissöz­der 1999 jıldıñ qırküyek ayında bas­talğan. Kelissözderdiñ Astanada, Mäskeu men Almatıda ğana emes, Qazaq­stan­nıñ şekara şebindegi jeti oblıs orta­lıqtarında, Semeyde, Reseydiñ şeka­ralıq öñirlerindegi toğız qalasında, sonday-aq, Sankt-Peterburgte ötkizilgeni mäseleni sol jerde naqtı qarauğa, sayasi, ekonomikalıq, zañdıq, geografiyalıq, tarihi, mädeni, wlttıq jäne basqa da qırlarınan egjey-tegjeyli taldauğa jağday jasadı.

– «Pravda o gosudarstvennoy granice Respubliki Kazahstan» degen ki­tapta barlıq mäselelerdi retteu­ge jwm­salğan bes jarım jıldıñ işinde kelissözderdiñ 50 raundı, olardıñ işinde delegaciyalardıñ 26 keñeytilgen otırısı, jwmıs toptarınıñ 13 kezdesui, az adamdıq ayadağı 11 kezdesu ötkendigi jazılğan. Demek, qıruar jwmıs atqarılğan.

– Eki jaq ta mäseleni keyingi wrpaq­tarğa şeşilmegen mäsele qalmaytınday etip qarastıruğa tırıstı. Keşegi keñestik kezeñdegi basşılardıñ respub­likalar, olardıñ şekaraları degen wğımdardı tipti eleusiz etip jibergeni sonşalıq, Qazaq KSR-i men RSFSR arasındağı respublikaaralıq şekara, KSRO Konstituciyasına qayşı küyde, körşiles oblıstardıñ özara kelisilgen kezekşi kartalarına, jer ornalastıru men orman ornalastırudıñ kereğar materialdarına ğana negizdelgen bolıp şıqtı. Sonıñ saldarınan şekaranıñ biraz jerinde şaruaşılıq dauları tuındap, bir territoriyanıñ qağaz jüzinde eki respublikağa qarap kelgeni siyaqtı jaylarğa deyin anıqtaldı. Al Qa­zaq­­stannıñ jeti oblısı – Atırau, Batıs Qazaqstan, Aqtöbe, Qostanay, Sol­tüs­tik Qazaqstan, Pavlodar jäne Şığıs Qa­zaq­stan oblıstarı Resey Federa­ciyasınıñ on eki sub'ektisimen – Astra­han', Volgograd, Saratov, Samara, Orın­bor, Çelyabi, Qorğan, Tümen, Ombı, Novosibirsk oblıstarımen, sonday-aq Altay ölkesi men Altay Respublikasımen şektesetinin eske alsaq, bwl şekaranıñ älemdegi eñ wzın (7591 şaqırım!) qwr­lıqtıq şekara ekenin aytsaq, mäselelerdiñ qan­şalıqtı qordalanıp qalğanın şama­lauğa boladı. Bwl qwjattı jerine jetkizuge Re­sey Prezidenti Vladimir Putinmen or­taq til tabısa, bügingi jäne bolaşaq wrpaq­tarımızdıñ müddesin oylay otı­rıp, birlese atqarğan jemisti jwmı­sımızdıñ şeşuşi äseri boldı. Vladimir Vladimiroviç osı mäseleni wdayı nazarda wstap otırdı. Memleketter basşılarınıñ bwl iske tikeley aralasuı köp tüyindi tarqattı dey alamın. 2005 jıldıñ qañtar ayında meniñ Resey Federaciyasına resmi saparımnıñ barısında biz bwl şartqa qol qoyudıñ şın mäninde tarihi oqiğa ekendigin atap ayttıq, qadap körsettik. Men bwl şart bwrınğı keñestik keñistiktegi eñ iri eki eldiñ ıntımaqtastığın sapalı jaña beleske şığaradı dedim. Resey Prezidenti şekaradağı qarım-qatınastı retteu özara senimdi arttıratının ayta kelip, mwnıñ özi Qazaqstannıñ egemendigin Resey tarapınıñ tolıqtay tanuı ekendigin jetkizdi, şart bauırlas halıqtardıñ jan-jaqtı kemeldenuine bağıttalğan strategiyalıq äriptestiktiñ jaña kezeñiniñ bası, dedi. Iä, rasında da, sol küni biz asa ülken tarihi oqiğanıñ kuäsi bolğan edik. Öytkeni, qadım zamandardan qazaq-orıs elderi arasında şekara birinşi ret zañdı türde tartıldı. Qazaqstan men Reseydiñ ortaq tarihı qalıptasqan. Biz qay kezde de quanış pen qayğını birge bölistik. Jartı bidaydı jarıp, bütin bidaydı bölip jedik. HH ğasırda älem tarihındağı eñ zwlmat soğısta birge şayqastıq, jaudı birge jeñdik. Sondıqtan da ruhani jağınan asa jaqınbız. Şekaranı belgileu şarası Resey üşin de tarihi oqiğa, bwğan deyin imperiyalıq Resey degen ideologiya endi tüp tamırımen joyılıp, halıqtar arasındağı senim bekitile tüsti. Qazaqstan-Resey qarım-qatınastarınıñ özara senimge negizdelgen jaña kezeñi bas­taldı.

– Nwrswltan Äbişwlı, Qazaqstan öz täuelsizdiginiñ on bes jılğa jetpeytin kezeñiniñ özinde eñ iri, eñ qiın, eñ mañızdı mäseleni şeşe aldı. Osı istiñ sätimen bastalıp, sätimen ayaqtaluı bärinen bwrın sizdiñ bügingi jäne bolaşaq wrpaqtardıñ qamın oylağan sara sayasatkerligiñizdiñ arqasında mümkin boldı. Äsirese, Reseymen, Qıtaymen aradağı şekaranıñ mäñgilikke şeşilui qandaylıq tarihi şeşim ekendigin biz barınşa sergek sezinuge tiispiz. Resey men Ukraina arasındağı şekaranıñ tüpkilikti belgilenbeui qiın jağdayğa soqtırğanın körip otırmız. Kezinde olar Azov teñizi mañındağı bir kişkentay aralğa baylanıstı toqtamğa kele almaptı da, sodan kelissözder jalpı toqtap qalıptı. Siz şığıs jaq bettegi wlı körşimizben şekaranı birjolata bekitu arqılı azattıq üşin alısıp, eki eldiñ ortasında arpalısıp ötken Abılay atamızdıñ amanatın atqarıp şıqtıñız. Täuelsizdiktiñ bes jıldığına arnalğan saltanattı jinalısta söylegen söziñizde sol bir qilı kezeñ jayındağı Mağjan jırın keltirgen ediñiz. Endigi jerde qazaq balası, qazaqstandıqtar «Alıstan orıs, qıtay auır salmaq, Jaqınnan tınşıtpaydı qalıñ qalmaq. Artı – or, aldında – kör, jan-jağı jau, Dağdarğan Alaş endi qayda barmaq?!» degen aqın sözin tek sol zamannıñ ua­yımın jetkizgen ädebi mwra retinde ğana qarastıratın boladı.

– Dwrıs aytasıñ. Är närseniñ bağasın bilgen jaqsı. Ata-babalarımız aq bilektiñ küşimen, aq nayzanıñ wşımen qorğap qalğan baytaq jerimizdi Täuelsizdiktiñ arqasında zañdastırıp, şekaranı şegendeu arqılı wrpaqtarımızdıñ alañsız ömir sürip, jasampazdıq jwmıspen aynalasuına mümkindik beretin jağday jasay alğanımız – bağa jetkisiz baqıt. Mäñgilik El qwrudıñ bir şartı da osı.

– Äñgimeñiz üşin köp rahmet.
Qazaqstan Respublikasınıñ Prezidenti Nwrswltan Nazarbaev pen jurnalist Sauıtbek Abdrahmanovtıñ swhbat kitabınan
“Egemen Qazaqstan” gazeti