قاپاس ەكەۋمىزدى قوڭىرقاي داراسىنداعى بەكىنىسكە اپارىپ باقتى. قاپاس تەز جازىلىپ كەتتى. ويتكەنى وق سۇبەنى تەسىپ ءوتىپ كەتىپتى. اكەم التىن سالعان ايۋ وتىمەن 31 كۇن ەمدەپ جازىلىپ كەتتىم. 30 كىسى ەرتىپ بەرىپ سۇلۋبايدى بۇلعىنداعى جانىبەك اۋلىنا جانىبەكتىڭ تۋىن الىپ كەلۋگە جىبەردىك. سۇلۋباي تۋدى الىپ زارىققاندى ەرتىپ كۇرتىدە وتىرعان وسپانعا كەلدى.

تۋ كەلگەننەن كەيىن ارال ەلىن شاقىرىپ ات شاپتىرىپ توي قىلدىق. جانىبەك تۋىن الىپ شىعىپ بۇكىل اسكەري ادامدار مەن ەل باستىقتارى تۋدىڭ الدىندا انت بەردى. سوعىستى جالعاستىرا بەرۋگە سەرت بەرىستىك.[52]

التاي ۇكىمەتىنىڭ باستىعى گاۋ باۋيعا قاعاز جىبەردىك. ء“بىز ۇلتتىق ەزگىگە قارسى كۇرەسەمىز. ءوز تاۋەلسىزدىگىمىزدى الماي قويمايمىز. شىنجاڭ دەگەن بۇكىل تەرريتوريانى بوساتىپ الامىز. ءوز الدىمىزعا شىعىس تۇركىستان مەملەكەتىن قۇرامىز. بۇگىننەن تارتىپ بانديت شىڭ سىساي جەرىنە قايتسىن. شىڭ سىساي ءوز سوزىندە تۇرمادى. شىڭ سىساي 1933 جىلى تاققا شىققاننان بەرى جازىقسىز 15 مىڭنان استام قاتىن-بالامىزدى قىردى. قازاقتاردى، ۇيعىرلاردى ەزۋدى بانديت شىڭ سىساي ءوزىنىڭ مەنشىكتى مۇلكىنە اينالدىرىپ الدى. شىنجاڭداعى مۇسىلمان حالىقتارىن قۇلدىققا اينالدىرىپ بارادى. سۇمىراي شىڭ سىسايدىڭ 1934 جىلى جاريالاعان التى جولى شىنجاڭ مۇسىلماندارىنا پالە مەن قازا اكەلدى. ونان ءبىز ابدەن ساباق الدىق. ءبىز شىنجاڭ حالقى جىن شۋرىن اتتى قاسقىردى ەسىكتەن قۋىپ شىعىپ شىڭ سىساي اتتى جولباسىرتى شاڭىراقتان ءتۇسىرىپ العانىمىزدى ابدەن ءتۇسىنىپ بولدىق. ءبىزدىڭ ولكەمىزدىڭ نەگىزگى اتى تۇركىستان ەدى.

1919 جىلى كومينتەرن قۇرىلعاننان كەيىن شىعىس تۇركىستان دەپ اتاپ كەتكەنبىز. 1923 جىلى يان زى شىڭ قۇلجاداعى ساۋدا توقتامىن تۇركىستان – شىنجاڭ ساۋداسى دەپ اتاپ شۇي گو جىن قول قويعان ەدى. سول تۇركىستاننىڭ شىعىس تۇركىستانى ءبىز ەدىك. 1932 جىلى ءساۋىردىڭ 5 كۇنى كومينتەرن “شىعىس تۇركىستان تاۋەلسىز ەل” دەپ جاريالاپ جارناما شىعارىپ قوجانيازعا (77) حالىقارالىق ۇلكەن جاردەم بەرىلدى. بانديت شىڭ شىساي 1942 جىلى قىركۇيەكتە كومينتەرننەن قول ءۇزدىم دەپ جاريالاعاندا 1942 جىلى 20 قاراشادا كومينتەرن “شىعىس تۇركىستان تاۋەلسىز حالىق رەسپۋبليكاسى” دەپ جارناما جاريالادى. سوڭعى كەزىندە وسپان توبى وسى جارنامانىڭ نەگىزگى ورنى بولىپ قالدى. بۇنىڭ بارلىعى كەشەگى تاريحتا ەدى. وسى تاريحي قۇجاتتاردىڭ قازىرگە دەيىن سياسى كەپكەن جوق.

سوناۋ وتكەن زامان تاريحىن الىپ ايتساق ونى قىتايدىڭ ءوزى بەلگىلەپ 17 ولكەسىن كەسىپ 300 جىلدىق جاساعان ۇزىن قورعانى بار ەدى. وسى قورعاننىڭ سىرتىنىڭ بارلىعى تۇركىستان جەرى، شىنجاڭ دەگەن ءسوز 1738 جىلى مانچۋ حاندىعىنىڭ شىنجاڭعا جىبەرىلگەن گەنەرالى زو زۇ تاڭ قويىپ العان ەسىمى ەدى. سول كەزدەن بۇرىن دا، جانە كەيىن دە وسى ءبىز ايتىپ وتىرعان شىعىس تۇركىستان ولكەسى جۇنعاريا – قاشقاريا بولىپ ەكى اكىمشىلىك رايون ارقىلى ءىس جۇرگىزىپ كەلدى. قاشقاريا، ياعني التىشار ۇيعىر حالقىنىڭ مەكەنى، ال جۇنعاريا قازاق حالقىنىڭ اتامەكەنى بولىپ كەلە جاتىر. سوناۋ 552 جىلى قازاقتاردىڭ ءۇيسىن حاندىعىنىڭ ورتالىعى قازىرگى جەمسارى اۋدانىنداعى قاعانبۇت قالاسى ەدى. سوندىقتان بىزدەر شىنجاڭ دەگەن جەر اتىن تانىمايمىز. ول كەزدەگى جۇنعاريا – التاي، تارباعاتاي، ىلە، ءۇرىمجى، قۇمىل، گانسۋدىڭ جۋ جۋان ايماعى ەدى. ءبىز توڭكەرىسشىلەر وسى جەرلەردى داۋلاماي تۇرا المايمىز. ۇكىمەتتەرىڭىزگە جوعارعى قولباسشىلارىڭىزعا جەتكىزىپ قوياسىزدار” دەپ ، سادۋاقاس موللانى جىبەردىك.

مومىنباي بي بۇقپاتايۇلى

وسى وكىلدەردى قورعاپ بۇركىتباي باتىر الىپ بارىپ سارسۇمبە قالاسىنا ەنگىزىپ جىبەردى. قايتارىندا ەرتىس بويلاپ شىبەتى ورلەي كەلە جاتىپ جاۋ قولىنا ءتۇسىپ كەتىپ 13 ادامدى بانديت شىڭ شىساي 1943 جىلى 18 قىركۇيەكتە سارسۇمبە قالاسىنا اپارىپ اتتى.[53] وسى جىلدىڭ جازىندا 12 ادامدىق ءبىر شولعىنشى جىبەرىلدى. سارسۇمبەگە دەيىنگى ەكى اراداعى جەر تازالىعىن تەكسەرۋگە كەتىپ ەدى. شىڭ سىساي باندىلارى التايداعى مونعولدان بۋرىل باستىق 19 ادامدى شاڭىراقتى قىزىلداعى قاراۋىلعا جىبەرىپ ول جەردەگى وسپان قاراۋىلىن تالقانداپ كەلۋگە بۇيىرىپتى. كامەل، قاپاس قاتارلى ادامدار (78) بۇل قاراۋىلدى قيراتىپ 18 مىلتىق، ات-كولىكتەرىن ءتۇسىرىپ كەلدى. تەك بۋرىل دەيتىن ءبىر مونعول قاشىپ قۇتىلعان بولاتىن.

“نۇرعوجاي باتىر ەستەلىكتەنىنەن”

دايىنداعان جۇماباي ءمادىبايۇلى