مۇنداي ماسەلە كوتەرۋiمiزگە ەكi ماسەلە سەبەپ بولىپ وتىر. العاشقىسى، كورمەنiڭ تاقىرىبى. ول – “بولاشاقتىڭ ەنەرگيا­سى” دەپ اتالادى. بiراق بiزدە بولاشاقتىڭ ەنەرگياسى بار ما؟ اۋىلدى بىلاي قويعاندا، قالا ماڭىنداعى كەيبiر ەلدiمەكەن­دەردiڭ وزiنە جارىق تارتىلماعان. قايسىبiر اۋىلدارعا كوشە تۇسپەگەن، اۋىزسۋدى ەسەكپەن تاسىپ iشەتiن ەلدiمەكەندەر ەلiمiزدiڭ ءار قيىرىنان دا تابىلادى. سوندا بiز “بولاشاقتىڭ ەنەرگياسى” تۋرالى وزگەلەرگە نە ايتىپ، نە كورسەتەمiز؟ كورسەت­كەننiڭ وزiندە وعان جۇرت سەنە مە؟ ء“وزiڭ ديۋاناسىڭ، كiمگە پiر بولاسىڭ” دەسە، نە بەتiمiزدi ايت­تىق؟ بۇكiل الەم ەلدەرiن جيىپ، حالىقارالىق دەڭگەيدەگi كورمە وتكiزگەن سوڭ، وزگەدەن دارا تۇرعانعا نە جەتسiن؟! ىڭ­عايى كەلiپ جاتسا، شوقتىعىمىز بيiك، ەڭسەمiز تiك بولۋىن ويلاۋىمىز كەرەك.

مiنە، سوندىقتان ءوزi­مiزگە ىڭعايلى “باعىتتى” قولعا العانىمىز دۇرىس سياقتى. باسقاسى باسقا، ايتەۋiر جەڭ ۇشىنان جال­عاسۋ جاعىنان ەشكiمگە ەسە جiبەرمەيتiنiمiز انىق. ونىڭ شەت جاعاسىن سىرت­كوز ەپتەپ بiلەدi. Transpa­rency International ۇيىمى قازاقستانداعى جەمقورلىق دەڭگەيiن ۇزدiكسiز جوعارىلاپ بارا جاتىر دەپ باعالايدى. ماسەلەن، ءدال وسى ۇيىم 2001 جىلى قا­زاقستاندى الەم ەلدە­رiنiڭ iشiندە 71-ورىندا تۇر دەپ ەسەپتەگەن. 2002 جىلى 88-ورىنعا سىرعىتتى. 2003 جىلى 100-ورىنعا شىقساق، 2004 جىلى 122-ورىنعا يە بولىپپىز. 2005-تە ۇياتتىمىز – 107-ورىنعا تومەندەپپiز. 2006 جىلى 111-ساتىنى «باعىندىرىپ»، 2007-دە 150-ورىنعا ورعىدىق. سودان بەرi بiردە الاي، بiردە بۇلاي، بiراق جۇزدiك مەجەدەن اسا الىسقا ۇزامادىق. 2014-تە العان بيiگiمiز – 175 ەلدiڭ iشiندەگi 126-ورىن.

جەمقورلىققا قارسى كۇرە­سiمiز دە سۇراپىل! التى جىلدىڭ iشiندە 8 گەنەرالدى اباقتىعا جاپتىق. بۇرىنعى پرەمەردiڭ ءوزi “شiدەردە”. Iستi بولعان شەندi-شەكپەندi­لەردiڭ سانىنان جۇرت باياعىدا جاڭىلدى. جەمقورلاردىڭ جەگەنiن قۇستىرىپ، قۇس­پاعانىن كوزiن بوزارتىپ قاماپ قويدىق. تاۋبەسiنە كە­لiپ، ەل باسشىسىنان كەشi­رiم سۇراعاندارىن “ەكiنشi قايتالاما” دەپ بوستاندىققا جi­بەردiك. قايتالاسا، ءوز وبالدارى وزدەرiنە، يتتەي بوپ تاعى دا كەشiرiم سۇرايدى. سوسىن قۇستىرىپ-قۇستىرىپ قويا بەرە سالامىز. ءويت­كەنi اقشا كەرەك، ول “قۇسىق” پا، “تەزەك” پە، بiزگە ءبارi­بiر.

سوندىقتان دا شىعار، قىرۋار قارجى قۇيىلاتىن جوبالار تۇسىندا قۇلقىنىمىزعا يە بولا الماي قالامىز. مىسالى، 2011 جىلى قازاقستاندا وتكەن VII قىسقى ازيادا ويىندارىنا مەملەكەت قورجىنىنان 1,65 ملرد. دوللار اقشا ءبولiندi. سونىڭ 53 ملن. دوللارعا جۋىعى تالان-تا­راج­عا ءتۇسiپ كەتكەنi كەيiن انىقتالدى. مiنە، بۇل – نەگiزگi سەبەپ.

ەندi ەكسپو-عا دا قيساپسىز قارجى جۇمسالىپ جاتىر. كەيبiر دەرەكتەر بويىنشا 400 ملرد. تەڭگە، ەندi بiر دەرەكتەرگە قاراعاندا 5,2 ملرد. ەۋرو. قازiردiڭ وزiندە ونىڭ قانشاسى تويىمسىز كومەيلەردەن ءوتiپ كەتكەنiن ەشكiم بiلمەيدi. جانە بۇل – قازاقستان ءۇشiن جازىلماعان زاڭدىلىق. ءشومiش ۇستاعاندار وزدەرi ەكi اساعاندا وزگەلەرگە بiر اساتىپ قويۋعا ءماجبۇر. ءبولiسiپ جەمەسە، بولiنەدi.

وسىنىڭ ءبارiن ەسكەرسەڭiز، “جەمقور-2017” – حالىقارالىق كورمەنiڭ اتاۋىنا ابدەن لايىق. جەمقورلىق كورسەتكiشi بويىنشا قازاقستانمەن قاتارلاس كەلە جات­قان گوندۋراس، ۋگاندا، لاوس باسشىلارى استاناعا ەڭ قۇر­مەتتi قوناق رەتiندە شاقىرىلسا، قۇبا-قۇپ. “تەڭ تەڭiمەن، تەزەك قابىمەن” دەگەن، پارا العان شەندiنi اتىپ تاستايتىن قىتاي مەن جەمقورلىقتىڭ نە ەكەنiن ۇقپايتىن دەموكراتيالىق ەلدەر باسشىلارى “كەلمەيمiز” دەسە، وزدەرi بiلەر. بiرەۋدiڭ كەلمەگە­نi­نەن كورمەنiڭ قادiرi كەمiمەيدi. بiز جەمقورلىقتىڭ “ەنەرگياسىمەن” دامي بەرەمiز. حالىقارالىق دەڭگەيدەگi الاپات جيىندا كورمەنiڭ وتۋiنە دە، ونىڭ اتاۋىنا دا ەڭبەك سiڭiرگەنi ءۇشiن كەز كەلگەن شەنەۋنiكتi جولدان توقتاتىپ الىپ، ماراپاتتاي بەرۋگە بولادى. ارينە، باستى ماراپات ءنومiرi بiرiنشi ماقتانشاقتىڭ وزiنە بەرiلۋi تيiس.

بۇدان ارتىق نە كەرەك؟ جيىن وتكiزەسiڭ، باستىسى – كوڭiلiڭ توق. قوجايىنىڭ دا رازى. ايتەۋiر بۇكiل الەمگە ساۋىن ايتىپ، قوناق شاقىرعاندا قىرۋار قارجى سالىپ تۇرعىزعان “قۇجىراڭ” “قوسوبا” قۇساپ قۇلاپ قالماسا، بولدى دا.

 ق. بايان.

قازاقستان سونشا اۋرە-سارساڭعا ءتۇسiپ وتكiزەتiن كورمەنi بiزگە دەيiن ۇيىمداستىراتىن ەلدەر قانشا اقشا شىعىندايدى؟ 2016 جىلى تۇركيانىڭ انتاليا قالاسىندا “بالالار جانە گۇلدەر” دەگەن تاقىرىپپەن وتەتiن ەكسپو حالىقارالىق كورمە­سiنە 2 ميلليون ەۋرو جۇمساپ، 4 ميلليارد ەۋرو پايدا تابۋدى كوزدەيدi. تۇرiك ۇكiمەتi كورمەگە 100 ەلدەن 5 ميلليونعا جۋىق تۋريست كەلەدi دەپ كۇتەدi. ۇيىمداستىرۋشىلار تۇركيانىڭ جەرورتا تەڭiزi ايماعىندا وسەتiن گۇلدەر، اعاشتار، شوپتەر، وسiمدiكتiڭ ءتۇر-ءتۇرiن كورمەگە قويادى.

بيىل ميلاندا وتەتiن ەكسپو كورمەسiنە 29 ميلليون تۋريست قاتىسادى دەپ كۇتiلۋ­دە. ميلانداعى كورمەنiڭ تاقىرىبى – “عالامدى تاماقتاندىرۋ. ومiرگە قاجەتتi ەنەرگيا”. اتى ايتىپ تۇرعانداي، كورمە تاماق، ازىق-تۇلiك، دەنساۋلىققا پايدالى قورەك كوزدەرi, تاماقتاندىرۋداعى يننوۆاتسيالارعا ارنالادى. يتاليا ۇكiمەتi كورمەگە 13,2 ميلليارد ەۋرو جۇمسادى.

–             جوعارعى شەندi شەنەۋ­نiك­تەر، iرi بيزنەسمەندەر شا­تىل­عان جەمقورلىق داۋلارىنىڭ ارتىندا الدىمەن ەليتالىق توپتاردىڭ قاقتىعىسى جاتادى. قازاقستاننىڭ قىمبات يميد­جدiك جوبالارىندا بۇعان دەيiن شىن مانiندەگi جەمقورلىق iستەرi, كولەڭكەلi سحەمالار بول­عانى راس. بۇل رەتتە ازيادانى ەسكە تۇسiرسەك تە جەتكi­لiكتi. ازيا ويىندارىنان كەيiن جەم­قورلىق iستەرi اشكەرە بولدى. سوندىقتان ەكسپو-نى وتكiزە­مiز دەگەن باستاما قولعا الىنعاننان كەيiن-اق، ونى iسكە اسىرعاندا دا ءداستۇرلi كولەڭكەلi سحەمالار شىعادى دەگەن كۇمان تۋدى.

ەلدەگi ەكونوميكالىق-الەۋ­مەتتiك احۋالعا كوز جۇگiرتسەك، مەملەكەتتiڭ كوپتەگەن ەكونوميكالىق-الەۋمەتتiك جوبالارى قىسقاردى، كەيبiر نىساندار توقتاتىلدى. پرەزيدەنت وتكەن جىلدىڭ اياعىندا، بيىلعى جىلدىڭ باسىندا ۇنەمدەۋگە كوشۋ كەرەك، مەم­لەكەتتiڭ شىعىنىن ازايتۋ كەرەك دەپ مالiمدەدi. وسىنىڭ ءبارi قولعا الىندى، تەك ەكسپو-عا بولiنگەن قارجى ازايعان جوق. سول سەبەپتi وسى رەسۋرسقا اۋىز سالعىسى كەلە­تiن­دەر كوپ بولعانى تۇسiنiكتi. بۇل پرەزيدەنتتiڭ، ەلدiڭ يميدجi ءۇشiن كەرەك جوبا بول­عاندىقتان، وعان بولiنەتiن اقشانى ەشكiم ازايتپادى. وسى تۇر­عىدان العاندا، جەمقورلىق داۋ­لارىنىڭ ارتىندا بەلگiلi بiر توپتاردىڭ باسقا توپتى ىعىستىرىپ، ءوز ادامدارىن قويۋ ءمۇد­دەسiن كوزدەدi دەپ بولجاۋعا بولادى. بiراق ولار ماقساتىنا جەتتi دەپ كەسiپ ايتۋعا بولماس. ادiلبەك جاقسىبەكوۆ “استانا ەكسپو-2017” ۇلتتىق كومپانياسىنىڭ جەتەكشiسi بولىپ تاعايىندالدى. ول مۇنى استانا اكiمi قىزمەتiمەن قوسا اتقارادى. لوگيستيكالىق جاعىنان العاندا، بۇل دۇرىس شەشiم سياقتى. ويتكەنi ەكسپو استانا قالاسىنداعى ينفراقۇرىلىمدىق جوبا رەتiندە قولعا الىنعان. ەكسپو اياقتالعاننان كەيiن دە بۇل ينفراقۇرىلىم قالا بالانسىندا قالا بەرەدi. قالا اكiم­شiلiگiنiڭ قاتىسۋىنسىز بۇل جوبا iسكە اسپايتىنى بەلگiلi ەدi. سوندىقتان قالا اكiمدiگi مەن ەكسپو جەتەكشiلە­رiنiڭ اراسىندا مايلى شەلپەككە تالاس، تەكەتiرەس بولدى دەگەندi جوق­قا شىعارۋعا بولمايدى.

ءا.جاقسىبەكوۆتi جاڭا قىزمەتكە تاعايىنداۋ بۇل رەتتە زاڭ­دى، ويتكەنi جوعارىدا ايتىپ وتكەنiمدەي، حالىقارالىق كورمە – استانا قالاسى ينفراقۇرىلىمدىق دامۋىنىڭ بiر بولiگi iسپەتتi. ونىڭ ۇستiنە جاڭا قىزمەت – ءا.جاقسىبەكوۆكە پرەزيدەنت بiل­دiرگەن تاعى بiر سەنiم مانداتى. بۇل رەتتە ءا.جاقسىبەكوۆتi پرەزيدەنت داعدارىس مەنەدجەرi دەپ باعالاعانداي. بۇعان دەيiن پرە­زيدەنتتiڭ داعدارىس مەنەد­جەرi تiزiمiندە كارiم ءماسiموۆ پەن يمانعالي تاسماعامبەتوۆ بول­عان. پرەزيدەنتتiڭ پiكiرiنشە، ءا.جاقسىبەكوۆ قازiر تابان استىندا بۇكiل ماسەلەنi شەشiپ، جوبانى از ۋاقىتتىڭ iشiندە iسكە قوسۋى قاجەت. ءا.جاقسى­بەكوۆتiڭ ەكسپو باسشىلىعىنا بارۋى وندا ءوز ادامىن قويعىسى كەلگەن توپتاردىڭ كوڭiلiنەن شىقتى دەپ ويلامايمىن. سوندىقتان پرەزيدەنت بۇل جەردە ت.ەرمەگياەۆتى ىعىستىرعىسى كەلگەن الگi توپتاردىڭ ويىنىن بۇزعان بولۋى مۇمكiن.

جەمقورلىق iسiنiڭ بولعان-بولماعانىن تەك تەرگەۋ كورسە­تەدi. دەسەك تە مۇنداي iرi جوبالاردا قاشاندا دا استاۋدان اقشانى قارپىپ قالۋعا دامەلەنۋ ارەكەت­تەرi بولادى. وكiنiشكە قاراي، كوپتەگەن جاقسى باستامالاردىڭ ارتى وسىنداي جاعىمسىز دۇنيەلەرگە ۇلاسادى. ەندi مiنە، حالىقارالىق كورمەدەن گورi جەمقورلىق داۋلارى ەلدiڭ ەسiندە كوبi­رەك قالاتىن بولدى. “ەكسپو-2017-نi” ەسكە العاندا جۇرت ونىڭ اشىلۋ سالتاناتى مەن قىزىقتى كورمە جوبالارىن ەمەس، جەمقورلىق iستەرiن اۋىزعا الادى. وكi­نiشكە قاراي، بۇل – قازاقستاننىڭ شىنايى كورiنiسi. قازاقستان جاعدايىندا جەمقورلىقپەن كۇرەسۋ ارەكەتi استى-ۇستiنە قولعا الىنعانىمەن، جەمقورلىقتىڭ ءوزi نومەنكلاتۋرالى يدەولوگياعا اينالدى. ياعني، مەملەكەت قانشا جەردەن جەمقورلىقپەن كۇرەسسە دە، كاسiپكەرلەر مەن شەنەۋنiك­تەر ءبارiبiر جەمقورلىق تۇزاقتارىنا تۇسە بەرەدi. ويتكەنi ولار باسقا ويىن جۇرگiزە المايدى. سەبەبi ەگەر سەن جەمقورلىق سحەمالارىنا قاتىسپاساڭ، جۇيەدەن ءتۇسiپ قالاسىڭ. ءبولiسۋ كەرەك دەگەن قاعيدانى ەشكiم جويعان جوق. بiراق بولiسكەن كۇننiڭ وزiندە بۇل سەن ىقپالدى ويىنشىلاردىڭ قولىنداعى پەشكاعا اينالىپ، ساعان ايىپ تاعىلمايدى، سوتتالىپ، تەمiر توردىڭ ار جاعىنان شىقپايسىڭ دەگەنگە كەپiلدiك بەر­مەيدi.

– ەلوردا استاناعا كوشiرiل­گەندە، قالاعا اكiم بولعان جاقسىبەكوۆ ءوزiن پرەزيدەنتتiڭ كوز الدىندا جاقسى جاعىنان كور­سەتسە كەرەك. پرەزيدەنت تە ادام، ونىڭ دا بەلگiلi بiر ستە­رەو­تيپتەرi بار. مىنا شەنەۋ­نiكتەر ءوزiن جاقسى كورسەتتi دەپ ەسەپ­تەيدi. قازاقستانداعى جەم­قورلار ەكi توپقا بولiنەدi. بiرi – ۇرلايدى، بiراق تۇك بiتiر­مەيدi. ەكiنشiسi – ۇرلايدى، بiراق ايتەۋiر بiر نارسە تىندىرادى. ەكiنشi توپ، بiرiنشiدەن از، ارينە. بiراق قاشاندا ەكi توپتىڭ اراسىنان جاعىمدىسىن تاڭدايدى. تاعى كولەڭكەلi سحەمالار بولسا دا، جوبا ءبارiبiر iسكە اسادى دەسە كەرەك.

–             كiشi ەرمەگياەۆتi ۇيقاماققا الۋ جەمقورلىققا قارسى كۇرەس ناتيجەسi دەپ كورسەتiلگەنiمەن، مۇنىڭ استارىندا قارجىلىق رەسۋرستار ءۇشiن ەليتالىق تالاس جاتىر دەپ ەسەپ­تەيمiن. ونىڭ ۇستiنە ەرمەگياەۆقا قارسى اقپاراتتىق ناۋ­قاننىڭ باستالۋى مۇنىڭ ەليتالىق تالاس-تارتىس ەكەنiن دالەلدەيدi. “ماتريتسا” ۆەب-پاراقشاسىندا ەرمەگياەۆتiڭ شاتاققا تولى وتكەنi جونiندە ماتەريال جاريالاندى. ونى قاماۋعا العانعا دەيiن بۇل اقپاراتتىق پورتالدىڭ جۋرناليس­تەرiن ونىڭ بيوگرافياسى قىزىقتىرعان جوق، ونىڭ ۇستiنە كiشi ەرمەگياەۆ ەكسپو-عا دايىندىقتى بiر جىلدان بەرi باسقارىپ ءجۇر.

ال قاجىمۇرات ۇسەنوۆكە كەلسەك، ول ۇلىنا قاتىستى داۋ-دامايدان كەيiن باقىلاۋعا الىنعان سياقتى. بۇل رەتتە كiشi ەرمەگياەۆتiڭ قىزمەتتەن الىنۋىنا دا ونىڭ وقيعاسى تۇرتكi بولدى.

–             داڭعازاعا تولى بۇل iس-شارانى وتكiزۋگە جۇمساعان اقشا كiرiس تابىسىنان دا كوپ بولماق. بiزدە وتكەلi وتىرعان “ەكسپو-2017” “WORLD EXPO” سىندى جوعارى دەڭگەيدەگi كورمە ەمەس. بار بولعانى ارالىق كورمە ساناتىنداعى iس-شارا. 2010 جىلى شانحايدا وتكەن ەكسپوزيتسيالىق كورمەگە قاتىستىم. كەيبiر پاۆيلوندارعا كiرۋ ءۇشiن سول كەزدە ساعاتتاپ تۇرعانىمىز ءالi ەسiمدە. شانحاي تۇرعىندارىنىڭ سانى قازاقستان حالقىنىڭ سانىنان الدەقايدا كوپ. سوندىقتان ول جاقتا وتكەن كورمەدەن ۇيىمداستىرۋشىلار ۇلكەن پايدا كوردi. ارينە، بiزدەگi بيلiكتە­گiلەر مەملەكەتتiڭ يميدج ماسەلەسiن الدىڭعى كەزەككە شىعارۋدا. استانادا وتەتiن “ەكسپو-2017” كورمەسiنە 5 ميلليون ادام قاتىسادى دەپ سەنۋ بەكەرشiلiك. ءارi كەتسە، 500 مىڭ ادام بارار. ويتكەنi قوناقتاردى قابىلداۋعا 5000 قوناقۇيدiڭ عانا مۇمكiندiگi بار. قورىتا ايتقاندا، ەكسپو – قازاقستاننىڭ كەزەكتi شىعىنعا تولى، داۋرىقپا iس-شارالارىنىڭ بiرi عانا.

–             ەلدە جەمقورلىقپەن كۇرەس جوق، ول جۇرگiزiلمەيتiنi دە بارشاعا تۇسiنiكتi. ناقتى كۇرەستەن گورi جالاڭ ۇران بار. سوندىقتان ەكسپو توڭiرەگiندەگi جاعداي جەمقورلىقپەن كۇرەستiڭ سالدارى ەمەس، ودان گورi جەمقورلىقپەن كۇرەس ۇرانىن جامىلىپ، مۇددەلi توپتار مايلى شەلپەككە اينالعان نىسانعا تالاسىپ وتىرعانىن كورسەتەدi.

–             بۇل جوبادا جەمقورلىق بولاتىنى ءاۋ باستان بەلگiلi بولعان     سي­ياق­­تى. ويتكەنi بۇل ەشقانداي الەۋ­مەتتiك جوبا ەمەس، يميدج قا­لىپ­تاستىرۋعا ارنالعان دۇنيە ەمەس پە؟

–             قىزىعى، بiر جاعىنان بiرنەشە ميلليارد دوللار وسى جوباعا قۇيىلادى. ەكiنشi جاعىنان بۇدان ناتيجە رەتiندە شىعاتىن ەشقانداي ءونiم، ينفراقۇرىلىمدىق نىسان، فابريكا، زاۋىت جوق. ياعني بۇل جەمقورلىق نىسانى ەكەنi الدىن الا بەلگiلi. ال ونداي جەردە جاۋاپكەرشiلiك دەڭگەيi اسا جوعارى ەمەس. بۇل جوبادان قانداي ناتيجە شىعادى؟ مۇنىڭ ناتيجەسi – قىسقا ۋاقىتتا عانا وتە شىعاتىن iس-شارا عانا. ينفراقۇرىلىمدىق، ونەركاسiپتiك جوبالاردان ايىرماسى، ونىڭ اقىرعى ناتيجەسi جوق. سوندىقتان جاۋاپكەرiشiلiكتەن سىتىلىپ كەتۋ دە وڭاي. ەكسپو-دان كەيiن بوس عيماراتتار عانا قالادى.

–             بiراق ەكسپو وتەتiن اۋماققا ۇلتتىق بانك پەن قازاقستان قور بيرجاسىن كوشiرەيiن دەپ جاتىر عوي.

–             كوشiرەيiن دەپ جاتۋ كوشiرۋ دەگەن ءسوز ەمەس. بۇل تۋرالى ءسوز قوزعاۋ ءالi ەرتە. ولاردىڭ عيماراتتارى دا ءالi دا­يىن ەمەس.

–             دەسەك تە 2017 جىلدىڭ باسىنا دەيiن قارجىلىق ورگاندار استاناعا كوشiرiلiپ، ەلوردا قارجى ورتالىعىنا اينالادى دەلiندi عوي.

–             ساياسي جانە ەكونوميكالىق باسەكە جوق مەملەكەتتە قارجى ورتالىعى بولۋى مۇمكiن ەمەس. الماتىدا قارجى ورتالىعىن قۇرۋ ارەكەتi وسىنى دالەلدەدi. ەندi باسقا قالادا قارجى ورتالىعىن قۇرۋ – سول تىرمانىڭ باسىن قايتا باسۋ دەگەن ءسوز. قارجى ورتالىعىن قۇرۋ ءۇشiن بيرجا بولۋى كەرەك. بيرجا قالىپتاسۋى ءۇشiن ەكونوميكالىق باسەكە مەن ءوز قاعازدارىن ساتاتىن كومپانيالار بولۋى تيiس. بiزدە ونداي كومپانيالار اتىمەن جوق. ياعني بiر-بiرiنە تiكەلەي بايلانىستى بۋىندار تiزبەگi بار. ءاربiر بۋىندى ورىنداعان جاعدايدا عانا قارجىلىق ورتالىق يدەياسى iسكە اسپاق. وسى تiزبەكتiڭ بەل ورتاسىندا ساياسي باسەكەلەستiك بار. ساياسي باسەكەلەستiك قانا ەكونوميكالىق باسەكەگە جول اشادى. ەكونوميكالىق باسەكەلەستiك تاۋەلسiز سوتتارعا جول اشادى. ال بۇل ءوز كەزەگiندە قولايلى ورتادا ورتا جانە شاعىن بيزنەس اشۋعا مۇمكiندiك تۋدىرادى. بيزنەس ءوز بەتiنشە ارەكەت ەتiپ، دۇرىس جۇمىس iستەي العان جاعدايدا عانا ءوز قاعازدارىن ساتۋ ءۇشiن بيرجاعا كiرەدi. قىسقاسى، مۇنىڭ ءبارi ساياسي رەفورمالارعا كەلiپ تiرەلەدi. سايا­سي رەفورمالار iسكە اسقاندا عانا ناعىز جەمقورلىقپەن كۇرەس باستالادى.

–             بارiنەن قىنجىلتاتىنى، وسى جوبا ءۇشiن كوپتەگەن الەۋمەتتiك جوبالار قىسقارتىلدى، ايىپپۇلدار ءوستi. ياعني حالىق نەسiبەسiنەن جىرىپ جوبا وتكiزبەك ەدi, ونىڭ ءوزi جەم­قورلىق شىرماۋىنا شاتىلدى.

–             بۇل جوبانىڭ وندiرiستiك، ينفراقۇرىلىمدىق ءمانi جوق، تەك كوپ اقشا جۇتاتىنى ونىڭ پايداسىز ەكەنiن كورسە­تەدi. ەكسپو-نىڭ قالاي iسكە اسىپ، قالاي وتەتiنiن بولجاۋعا ءالi ەرتە. قانشا دەگەنمەن الدا ەكi جىل بار. دەسەك تە ەكi جىل بۇرىن داۋعا شاتىلدى، باستالعانشا ءالi دە تالاي داۋدىڭ كۋاسi بولاتىن سياقتىمىز. وسىنىڭ ءوزi جوبا حالىقارالىق تالاپقا سايكەس وتە مە، ساپالى بولا ما دەگەن سۇراقتارعا جەتەلەيدi. بiر جاعىنان ەندi جوبادان باس تارتا المايتىن بولعان سوڭ، ەكسپو دۇرىس دارەجەدە وتسە، سىرتقا ماسقارا بولماساق دەيمiن. بiز ونى مەملەكەت رەتiندە ابىرويلى تۇردە اتقارا الامىز با؟ ماسەلە وسىندا.

–             مەنiڭشە، “ەكسپو-2017” جوباسى – بiزدiڭ بيلiكتiڭ و باستان قولعا العان ستراتەگيالىق-سىماق جوسپارىنىڭ بiر بولiگi. ول جوسپاردىڭ مازمۇنى مىنادا: بيلiكتiڭ سىرتقى ساياساتتاعى امبيتسياسىن ورنىقتىرا ءتۇسۋ ءۇشiن ونى مەيلiنشە ناسيحاتتاۋ، حالىقارالىق مارتە­بەسi بارلىق iس-شاراعا ارالاستىرۋ، مۇمكiندiگiنشە، ولاردى استانادا وتكiزۋ، بولماسا، قول­دان سونداي iس-شارا جاساپ الىپ، تاعى دا شەتەلدiكتەردi وزiمiزگە شاقىرىپ الىپ، جيىن وتكiزۋ. بiر سوزبەن ايتقاندا، تەلەديدارداعى بiر جاقسى كادر مەن گازەتتەگi بiر جاقسى فوتوسۋرەت.

ال ونداي iس-شارالاردىڭ ءمان-مازمۇنى قانداي بولماق، ەلگە، ونىڭ ەكونوميكاسىنا، سىرتقى ارەناداعى شىنايى دا بوياماسىز بە­دەلiنە قانداي اسەر ەتپەك، ول جاعىن، مەنiڭ­شە، ويلاپ جاتقان ادام جوق.

ماسەلەن، قانشاما ۋاقىت بويى­نا جىل سايىن الەمدەگi دiني كونفەسسيالاردىڭ باسىن قوسامىز؟ ال وسى باسقوسۋلاردا ناقتى ەشنارسە شەشiلمەي­دi. “ايداعانى بەس ەشكi, ىسقىرىعى جەر جارادى” دەگەننiڭ كەرi. قانشاما شىعىن! قانشاما بوسقا جۇمسالعان كۇش-قيمىل مەن ارەكەت!

بiرiككەن ۇلتتار ۇيىمىنان باس­تاپ، باسقا دا بەدەلدi ينستيتۋتتار شەشە الماي جاتقان ماسەلەنi ءدال بiز شەشە قويامىز دەگەنگە مەن سەنە بەرمەي­مiن. ءاربiر دiننiڭ وزiندiك ۇستانىمى، ءاۋ باستان قالىپتاسقان ءوزارا قاراما-قايشىلىعى بار. ول، كەرەك دەسەڭiز، جالپىادامزاتتىق ءارi ماڭگiلiك سيپات الادى. ونىڭ ءبارiن بiر ساتتە استانادا وتىرىپ، شەشە سالۋ مۇمكiن ەمەس. ايتپەسە، سونداي وتىرىس نەگە ۆاشينگتون، لوندون، بەرلين، نە پەكيندە وتكi­زiلمەيدi?

ال ەكسپو توڭiرەگiندە بۇعان دەيiن دە كوپ اڭگiمە بولدى. ءاري­نە، ادiلەتكە سالساق، ەرمەگيا­ەۆ پەن ۇسەنوۆتiڭ، زاڭگەرلەرشە ايتساق، “كiنالi ەمەس­تiگiنiڭ پرە­زۋمپتسيا­سى” بار. سوندىقتان سوتقا دەيiن ولاردى جەردەن الىپ، جەرگە سالۋىمىز ارتىقتاۋ بولار.

بiراق “اۋرۋ قالسا دا، ادەت قالمايدى” دەيدi اتام قازاق. بiزدiڭ شەنەۋنiكتەر جەمەسە تۇرا المايدى. ال ەكسپو سياقتى سونشاما ميللياردتاعان قارجى كەتiپ جات­قان جوبادا بار ماسەلە تەك سول كور­مەنiڭ باسشىلىعىندا دەپ ويلامايمىن. نەگiزگi بىلىق-شىلىقتىڭ كiلتi – اسپاندا.

بيلiك ەكسپو-نىڭ بiر جاعىمدى تۇسى رەتiندە “وسى كورمە ارقىلى الەمگە تانىلامىز” دەپ جاتىر.

قازiر “جاس الاش” گازەتiنiڭ كەز كەلگەن وقىرمانىنان «وتكەن جىلى، بيىل ەسكپو قاي ەلدە ءوتتi?» دەپ سۇراڭىزشى. جاۋاپ بەرەتiن ادام نەكەن-ساياق بولار. كiم كەزەكتi ەكسپو قايدا وتكەنiن سونشالىقتى جiتi باقىلاپ وتىر دەيسiز.

بيلiك “وسى كورمە ارقىلى بiز ەلiمiزدiڭ ەكونوميكاسىنا وسىنشاما ينۆەستيتسيا تارتامىز” دەيدi.

قازiرگi زامان ينۆەستورلارى كورمە سەكiلدi تەاترعا ەمەس، ونىڭ كۋلۋارىنا، ياعني شىمىلدىقتىڭ ارتىندا نە بوپ جاتقانىنا قارايدى. ال ەكسپو باسشىلىعىن اۋىستىرىپ، ونى ۇيقاماققا جاۋىپ، بiز سول تەاترىمىزدىڭ شىنايى بولمىسىن كورسەتiپ وتىر ەمەسپiز بە؟!

وسىنداي جەمقور ۇيىم جاساپ جاتقان كورمەگە ءوز-ءوزiن سىيلايتىن ءارi بىلىققا باتقىسى كەلمەيتiن، كiرشiكسiز حالىقارالىق بەدەلi بار كومپانيا كەلە مە؟

–             جوعارى مiنبەرلەردەن ەكسپو دەپ الاۋلاتىپ، جالاۋلاتىپ-اق جاتىر. وكiنiشكە قاراي، قاراپايىم حالىقتىڭ باسىم بولiگi      ەكسپو-نىڭ نە ەكەنiن، بiزگە قانداي قاجەتi بارىن جەتە ءتۇسiنiپ جات­قان جوق. ونسىزدا قوس بۇيiردەن قارجىلىق داعدارىس قىسقان ۋاقىتتا مۇنداي iس-شارا وتكiزۋ بiر كiسiنiڭ اتىن شىعارۋدىڭ جولى ەكەنi بەلگiلi. تابيعي جاعدايى قولايسىز استانادا كورمە وتكiزiپ، تۋريزمدi دامىتامىز دەۋ – بوس دالباسا. قوش، حالىقارالىق دەڭگەيدەگi ەكسپو كورمەسi ءوتتi دەلiك. كورمەدەن كەيiن قالاي بولماق؟ ميللياردتاعان قارجىعا سالىنعان نىسانداردى قالاي پايدالانباق؟ سۋرەت كورمەسiنە اينالدىرا ما، الدە مۇراجاي ەتەمiز بە؟ ەكسپو-عا ارناپ سالىنعان عيماراتتاردى ءۇيسiز قاڭعىعان حالىققا بەرمەسi بەسەنەدەن بەلگiلi. قايبiر كەزدەرi كوممۋنيست جامبىل احمەتبەكوۆ: “بومجدار بiزدiڭ قوعامنىڭ اۋرۋىنا اينالدى! ولار استانامىزدىڭ  كەلبەتiن بۇزىپ جاتىر! جاقىندا “ەكسپو-2017” وتەدi, وعان شەتەلدiك تۋريستەر كەلەدi. سوندا بiزدiڭ ۇيسiزدەر قايىر سۇراپ جۇرسە، تۋريستەردiڭ ساناسىندا بiزدiڭ گۇلدەنگەن ەل تۋرالى قانداي وي قالىپتاسادى؟ مiنە، مىنالارىڭ ەكسپو وتكiزiپ جاتىر، ال  حال­قى كەدەيلەنiپ، ءۇيسiز ءجۇر دەمەي  مە؟ بۇعان جول بەرۋگە بولمايدى!” – دەگەنi ەل ەسiندە. وسىنىڭ ءوزi بۇل كورمەنiڭ كiم ءۇشiن جانە نەگە وتكەلi جاتقانىن انىق اڭعارتىپ تۇر. بەس ميلليارد ەۋرودان استام قارجى قۇيىلاتىن ەكسپو قازاقستاندىقتارعا ەمەس، بيلiكتەگiلەرگە قاجەت. سول قارجىنى تولتىرۋ ءۇشiن اقوردالىقتار بارىن سالۋدا. جول ءجۇرۋ ەرەجەلەرiنە قاتىستى ءتۇرلi ايىپپۇلداردى ويلاپ تاۋىپ، ەكسپو-نىڭ قارجىلىق قازىناسىن تولتىرۋعا جانتالاسۋدا. ەكسپو وتەكiزەمiز دەپ باسقا شارۋالار شەتكە ىسىرىلدى. ەلiمiزدەگi ماڭىزدى نىسانداردىڭ قۇرىلىستارى قاڭتارىلىپ، اۋرۋحانا، مەكتەپ سالىنۋدىڭ ورنىنا بارلىق اقشا كورمەنiڭ كومبەسiنە اعىپ جاتىر. مىسالى، 1939 جىلى نيۋ-يوركتە وتكەن الەمدiك كورمەدە جۇرت ال­عاش رەت تەلەەكراندى ءوز كوزiمەن كورiپ، تاڭدانىستى. ال سول تەلەەكراننان رۋزۆەلتتiڭ بەينەسiن كورگەندە، اۋزىن اشىپ، كوزiن جۇمعاندار قانشاما! مiنە، وسى كورمەدەن كەيiن الەمدە تەلەۆيدەنيە ورiستەي باستادى. 2017 جىلعى استانادا وتەتiن ەكسپو كورمەسiندە دە وسىنداي جۇرتتىڭ تاڭدايىن قاقتىرار جاڭا، ەشكiم وسىعان دەيiن بiلمەگەن دۇنيە كورسەتiلە مە؟ ءاي، قايدام، كۇمانiم بار. كوك تيىندىق قۇنى جوق مۇنداي كورمە وتكiزگەنشە، ەڭ بولماسا ەلiمiزدiڭ جۇزدەگەن ميلليارد دوللار سىرتقى قارىزىن تولەگەنiمiز الدەقايدا تيiمدi بولار ەدi.

zhasalash.kz