…تاقيالى تۇلعالار تۋرالى ايتقاندا، الدىمەن ابايدان باستا­ماساق بولمايدى. ولاي دەيتىنى­مىز، تاقياسىن باسىنان تاستاماعان قايماقتاردىڭ ءبىرى – وسى اباي. اقىننىڭ وسى ۋاقىتقا شەيىن ساقتالعان ەكى-اق فوتوسۋرەتى بار. ەكەۋىندە دە وتباسىمەن بىرگە تۇسكەن. ءبىرىنشىسى – 1896 جىلى سەمەيدە تۇسىرىلگەن ابايدىڭ ۇلدارى اقىل­باي، ماعاۋيامەن تۇسكەن سۋرەتى. ەكىنشىسى –1897 جىلى جيدەبايدا تۇسىرىلگەن «اباي جانۇياسىمەن» دەگەن سۋرەت. قاسقايىپ قاق ورتادا اباي وتىر. الدىڭعى قاتاردا – تۇراعۇل جانە اقىلبايدىڭ بالا­لارى پاكيزات پەن اۋباكىر، ەكىنشى قاتارداعى – ماعاۋيا، ەركەجان جانە قاماليا (اۋباكىردىڭ ايەلى). ەكى سۋرەتتى دە مۇحتار اۋەزوۆ تاۋىپ، اباي مۇراجايىنا وتكىزگەن. ايتا­يىن دەگەنىمىز، وسى ەكى فوتوسۋرەتتە دە ابايدىڭ باسىندا قارا تاقياسى بار. ءتىپتى ابايدىڭ تۇڭعىش پورت­رەتىن جاساعان پاۆەل لوبانوۆ­سكيدىڭ كارتيناسىندا دا سونداي كورىنىس. لوبانوۆسكي ابايمەن تانىسا كەلە، ونىڭ پورترەتىن قارىنداشپەن سالۋعا كىرىسكەن. مىنە، سول پورترەتتە دە اباي باسىنا تاقيا، ۇستىندە قازاقى شاپان كيگەن.
تۇراعۇل ابايۇلى دا ەستەلىگىندە اكەسىنىڭ باسىنان تاقياسى تۇسپە­گەنىن جازادى. «اكەمنىڭ امسە ۇيدە وتىرعانداعى كيىپ وتىراتۇعىن، باياعى كويلەك-شتانى، باسىندا تاقياسى، ونىڭ سىرتىنان تىسقا شىققاندا كيە سالاتىن جاپەتەر، اق ەلتىرىدەن ىستەگەن، كوك ساتينمەن تىستالعان كوك بوركى. اندا-ساندا ەتى سالقىنداسا جامىلاتۇعىن سارى تونى بار. تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن، كوبىنەسە ورىستىڭ كىتابىن وقيدى دا، ارا-تۇرا جاستىقتى باۋىرىنا باسىپ، الدىندا اق قاعازى، قولىندا قارىنداشى، كۇڭىرەنىپ وتىرىپ ولەڭ جازىپ تاستايدى» دەيدى تۇراعۇل ابايۇلى.
تۇرسىنجان شاپاي «ابايدىڭ ديدارى» ماقالاسىندا: «ابايدىڭ بارشا جۇرتقا ايگىلى «رەسمي» پورترەتتەرىنە زەر سالىڭىز – تاقيا كيگەن، جۇزىندە وي بەلگىسى، سەزىم نىشانى جوق، ستاندارتتى ەگدە. ورىستار دا تولستويدى ءبىر قۇشاق ساقالسىز ەلەستەتە المايدى… نەگە؟ جالپى، جۇرتتىڭ ساناسىندا ەكە­ۋىنىڭ دە سۋرەتكەر-گەني رەتىندەگى باعا­سىنان گورى، مورالدىق گەني تۇر­عىسىنداعى بەدەلى باسىمىراق سياقتى» دەپ جازادى.
اباي قالاي تاقيا كيمەسىن، اكەسى قۇنانباي دا باسىنان تاقياسىن تاستاماسا؟ ەگەر جيدەبايداعى ابايدىڭ مۇراجايىنا (بۇرىنعى ءوزى تۇرعان ءۇيى) بارعان بولساڭىز، مار­جانمەن ورنەكتەلگەن كونە تاقياعا كوزىڭىز تۇسەدى. بۇل تاقيانى قۇنان­باي كيگەن. مۇنى قاجى مەككەدەن كيىپ كەلگەن دەگەن دە دەرەك بار. جادىگەردى ابايدىڭ اقىلبايدان تاراعان شوبەرەسى باعۇفۇر الىمقۇلۇلى ساقتاپ كەلگەن.
ءسابيت مۇقانوۆتىڭ دا تاقيا كيىپ تۇسكەن سۋرەتتەرى كوپ. جازۋشى-جۋرناليست سايىن ەسماعي ءسابيت مۇقانوۆتىڭ تاقيا كيگەنىن كورگە­نىن جازىپتى. «مەن ءسابيت مۇقا­نوۆتى ءوز كوزىممەن كوردىم. شاماسى 1972 جىل بولۋى كەرەك. اۋىلدىڭ قارا سيراق بالاسىمىز شاڭداتىپ ويىننىڭ قىزىعىندا جۇرگەن شاق. جىپ-جىلتىر بىرنەشە قارا ماشينا اۋىلدىڭ شەتىنە كەلىپ كىردى. قاراپ تۇرمىز، ءبىرىنشى ماشينادان ورتا بويلى دەمبەلشە كەلگەن، جاسى اۋدەم تارتىپ قالعان ۇلكەن كىسى ءتۇستى. باسىندا ماقپال قارا تاقياسى بار. «شايمەردەن قايدا؟» دەدى.
مەن تۇرىپ: «اتام ناعاشى اتام ۇيىندە قىمىز ءىشىپ وتىر» دەدىم. «بار جۇگىر، «مىقانىپ» كەلدى» دەپ ايت» دەپ كۇلدى الگى كىسى. جارىقتىق اتام «مۇقانوۆ» دەمەي سابەڭدى «مىقانىپ» دەپ وتىراتىن. «ە، سول شال كەلىپ قالعان ەكەنسىڭ عوي» دەپ ويلادىم دا شاڭداتىپ ناعا­-شىم ۇيىنە باردىم» دەيدى سايىن ەسماعي.
بىردە كىتاپحانا سالاسىنىڭ كوريفەيى كۇلاش ايازبەكقىزىن كەزىكتىردىك. سابەڭ كىتاپحاناعا ءجيى بارعان ەكەن. بارعان سايىن باسىنان تاقياسى تۇسپەپتى. «سابەڭ كوبىنە گالستۋكسىز جۇرەتىن، قاراپايىم كيى­نەتىن. قولىنان تاياعى، باسىنان تا­قياسى تۇسپەيتىن. ءوزى ماڭعاز، اسىقپايتىن كىسى ەدى. كىتاپحاناعا كەلگەن سايىن، بارلىق بولىمدەردى ارالاپ كەتەتىن» دەيدى كۇلاش ايازبەكقىزى.
ءيا، جازۋشى قايدا بارسا دا، تاقياسىن تاستاماعان ەكەن. تا­قياسىن كيگەن كوستيۋمىنە ۇيلەستىرىپ تىكتىرىپتى. 1956 جىلى «اققان جۇلدىز» كىتابىن جازۋ ءۇشىن ومبىعا بارعاندا ۇستىنە اقشىلتىم كوستيۋم، باسىنا تاقيا كيىپ جۇرگەنىن كور­گەندەر بار. ءتىپتى جوعارعى كەڭە­سى­-ءنىڭ دەپۋتاتى بولعان كەزدە دە كوستيۋمى­نە لايىقتى تاقيا تىكتىرىپ كيىپ جۇرگەنى كوپ ايتىلادى.
تاقيانى ۇنەمى كيگەننىڭ ءبىرى وزبەكالى جانىبەك ەدى. ءوزى عانا كيىپ قويماي، سونىڭ ناسيحاتشىسى بولدى. تاقيا كيگەن ادام كورسە، توقتاتىپ الىپ قولىن الادى ەكەن. تاقياسى قازاقشاعا كەلىڭكىرە­مەي­تىندەردى سىناپ تا العان. اسىرەسە، ايتىسقا قاتىساتىن اقىنداردىڭ ۇلتتىق كيىم كيىسىن ءوزى قاداعالاپ ءجۇرىپتى. ايتىستا جەتپىسكە كەلىپ قالعان ءبىر اقىن اپامىزدىڭ قوس ەتەك كويلەك كيىپ جۇرگەنىن كورىپ قالىپ: «ون سەگىز جاسار قىزدار كيەتىن كويلەكتى كيىپ، جەتپىسكە كەلگەن قاريا-اۋ، سىزگە نە بولدى؟» دەپتى. ءسويتىپ، ءوزى باس بولىپ اقىن­داردىڭ كيىمىن ۇسىنعان شەبەرلەرگە ۇلتتىق كيىمنىڭ قالاي تىگىلەتىنىن كورسەتىپ بەرگەن ەكەن.
ءوز-اعاڭ بارعان جەرىنەن قازاققا قاتىستى جادىگەرلەردى جيناپ، كەيىن مۋزەيگە تاپسىرىپ وتىرعان. ادە­بيەت جانە ونەر مۋزەيiنە قازاق تاقياسى ۇلگiلەرىن وتكىزگەن. ءسويتىپ، تاقيانى سول ۇلگى بويىنشا، تىكتىرۋ كەرەكتىگىن باسا ايتقان. ءتىپتى بىرەۋىن قولىنا ۇستاپ تۇرىپ: «مىناۋ توبەسi دوڭگەلەنگەن تاقيا – ناعىز قازاقى تاقيانىڭ ۇلگiسi. قازiرگi توبەسi شاناق، ويۋ-ورنەكتەرi دورەكi سالىن­عان باسقا قونىمسىز، جارامسىز تاقيالار ۇلتتىق ۇلگiمiزگە جات­پايدى» دەگەن. ءوز-اعاڭ تاپسىرعان تاقيا ۇلگىلەرى مۋزەيدە ءالى دە بار شىعار. سولاردى تاۋىپ الىپ، ناعىز قازاقى تاقيانى تىكتىرسەك قوي، شىركىن!
ءيا، وزبەكالى اعامىز تاقياعا اسقان ساقتىقپەن تاڭداعان. اسىرەسە، ويۋىنا ەرەكشە ءمان بەرگەن. تاقيانى «ءمۇيىز»، «اتەرىن»، «شىرماۋىق»، «شۇعىلا» سياقتى ويۋ-ورنەكتەرمەن كەستەلەتكەن. سوسىن «تاڭداي»، «يرەك»، «قابىرعا» سەكىلدى تىگىستەرى­مەن ادەمىلەپ سىرعىزعان. ويۋدىڭ قاي ءتۇرىن تاقياعا سالۋعا بولادى، قايسىسىن سالۋعا بولمايتىنىن ايتىپ تا ءجۇردى. مىسالى، تاقياعا كوبىنە شۇعىلا ويۋىن سالدىرعان. اعامىزدىڭ ايتۋىنشا، تاقياداعى شۇعىلا ويۋى «كۇن توبەڭنەن كەتپە­سىن، كۇننىڭ استىندا جاۋقازىن­داي قۇلپىرىپ جۇرە بەر» دەگەندى بىلدىرەدى ەكەن. وزبەكالى جانىبەك قازاقتىڭ قولونەرى ءۇشىن تالماي ەڭبەك ەتتى. ءسويتىپ، قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمنىڭ ءداستۇرلى ۇلگىلەرىنىڭ ساقتا­لىپ، اسەمدىگىن جوعالتپاي ۇلتتىق قۇندىلىق رەتىندە بىزگە جەتۋىنە زور ەڭبەك ءسىڭىردى. سول ماقساتتا «قازاق­تىڭ ۇلتتىق قول ونەرى»، «قازاق كيىمى» سەكىلدى كىتاپتار جازىپ قالدىردى.
ساكەن سەيفۋلليننىڭ دە تاقيا كيىپ تۇسكەن ءبىراز سۋرەتى بار. اسىرەسە، وزبەكتىكىنە كەلەتىن تاقياسى بول­عانىن بىلەمىز. ول تاقيانى ساكەن 40 جاسقا تولعاندا وزبەك اقىندارى سىيعا تارتىپتى. وزبەك اقىندارى سونداي-اق ساكەنگە شاپان دا جاپقان. ساكەننىڭ تاقياسى ءتورتبۇرىشتى، كونۋس بەينەسىندە جاسالعان. ءتۇرلى-ءتۇستى جىبەك جىپتەن تىگىلگەن ەكەن. ساكەن بۇل تاقيانى كوبىنە ۇيدە جۇرگەندە، ءوزىنىڭ تۋىندىلارىن جازعان كەزدە كيىپتى. بۇگىندە سول تاقيا مەن شاپان س.سەي­فۋللين مۇراجايىندا ساقتاۋ­لى تۇر. ايتپاقشى، وسى مۇراجايدا ساكەن سەيفۋلليننىڭ 1934 جىلى ماسكەۋدەگى جازۋشىلار وداعىنىڭ سەزى تۋرالى تۇسىرىلگەن دەرەكتى فيلمدەگى بەينەسۋرەتى دە ساقتالعان. وسى فيلمدە دە ساكەن قازاقى تاقيا كيىپ تۇر.
قاجىمۇقاننىڭ دا باسىنا تاقيا كيىپ تۇسكەن سۋرەتى بار. بۇل سۋرەتتىڭ تاريحى دا بار ەكەن. قال­ماقان ابدىقادىروۆ «قاجىمۇ­قان» حيكاياتىندا: «مۇقان ءبىر كۇنى ىستامبۇلدىڭ ۇلكەن مەشىتىن كور­گەلى بارعاندا، تۇرىكتىڭ يشانى باسىنا شاشاقتى قىزىل تاقيا كيگىزىپ: «بۇل بارلىق مۇسىلمان­داردىڭ مەشىت­تەرىنىڭ اناسى، بۇعان كىرگەن كىسى «قاجى» بولادى، ەندى سەن قاجى-مۇقان بولدىڭ» دەپ تاقيالى سۋرەتىن گازەتكە باسىپ شىعارادى» دەپ جازعان. ابدىقادىروۆ سۋىرت­پاقتاپ جازعان بۇل مەشىت مەككەنىڭ ءال-حارام مەشىتى بولاتىن. قا­جى­مۇقان تۇرىكتىڭ چەمپيونى نۇرۋل­لانى جەڭگەندە ىستامبۇلدىڭ اكىمى شاكىر پاشا مۇقاندى قاجىلىق ساپارعا اپارعان. وسىلايشا، مۇقان قاجىمۇقان اتانادى. قاجىلىقتان كەلگەننەن كەيىن باسىنا ۇنەمى تاقيا كيىپ ءجۇرىپتى.
باسىنان تاقياسى تۇسپەگەن عالىمداردىڭ ءبىرى قازاققا ءال-ءفارابيدى تانىتقان اقجان ماشا­ني اتامىز ەدى. ءماشانيدىڭ شاكىرتى، جازۋشى-عالىم ءشامشيدين ءابدىرامان ءبىر سۇحباتىندا ۇستازى­مەن قالاي تانىسقانى جايلى ايتادى. «قازىرگى «قازاقستان» قو­ناق­ۇيىنىڭ جانىندا جاتاقحانا بار بولاتىن. سوندا بارسام باسىنا تاقيا كيگەن، كويلەگىنىڭ جاعاسىن اعىتىپ قويعان،  بىر كىسى وتىر. ءجو­نىمدى ايتىپ ەم، ەكەۋمىز تەز-اق ءتىل تابىسىپ كەتتىك» دەيدى. پروفەسسور اقجان ماشاني كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا مەشىتكە بارىپ ناماز وقىپتى. باسىنان تاقياسىن شەشپەپتى. ءتىپتى ءبىر كەزدەرى ول كىسىگە «اقجان ماشاني باسىنا سالدە تاققان مولدانى (رەد. ءال-ءفارابيدى) ناسيحاتتاپ ءجۇر» دەگەن ايىپ تا تاعىلعان ەكەن.
اتاقتى سازگەر ءشامشى قالدايا­قوۆ دە ءساندى قىزىل تاقيا كيگەن. ونىسىن ءوزىنىڭ توبەل تاز ەكەنىن بىلايعى جۇرتقا بىلدىرمەس ءۇشىن كيگەن دەيدى. سازگەردىڭ كوزىندەي بولعان سول تاقيا بۇگىندە تۋعان قارىنداسى رايحاننىڭ ۇيىندە ساقتاۋلى ەكەن. اسقار توقپانوۆتىڭ دا تاقيا كيگەنى ايتىلىپ ءجۇر. توقپانوۆتىڭ ۇكىلى تۇركى، قارا شوشايما تاقيالارى بولىپتى. مىڭباي ءراش «اسقار تۋرالى اڭىز» ماقالاسىندا: «باسىندا ۇكىلى ءتۇر­كى تاقيا، تەكشە مۇرتتى، قولىندا يمەك تاياعى بار، توماعاسى جاڭا عانا سۋىرىلعان قىرانداي قياعا قاراپ قاناتىن قومداعان، الىستى بولجاعىش، جاقىندى جالعاعىش وزىق ويلى ونەر تارلانى تۇعىرىنان تايعان جوق» دەپ جازادى. بەلگىلى عالىم شورا سارىباەۆ تا – الا تاقياسىن باسىنان تاستامايتىن­داردىڭ ءبىرى. ءبىر قىزىعى، شورا اتامىز تاقياسىن ءوزى تىگىپ الىپتى. تاقياسىنا قىزىققاندار دا، ۇناتپاعاندار دا كوپ بولعان. شورا سارىباەۆتى باستىق قىلىپ تا­عايىندار الدىندا، باسىنداعى تاقياسىن تاستاۋدى سۇراپتى. بىراق ول كىسى كونبەگەن ەكەن. اتاقتى اقىن مۇزافار الىمباەۆ تا تاقيانى بالا كەزدەن كيىپتى. قاليجان بەكحوجين ءبىر ەستەلىگىندە: «قىرقىنشى جىل­دارى ەستاي ءانشىنىڭ جانىندا باسىنا ويۋلى تاقيا كيگەن، كوزى بادىراق، سارى بالا ءجۇردى. ول اتاقتى اقىننىڭ اۋزىنان شىققان ءاربىر ءسوزدى قاعىپ الىپ، ۇندەمەي-اق قاعاز بەتىنە تىمپىلداتىپ ءتۇسىرىپ وتىراتىن» دەپ جازىپتى. سول تاقيالى «سارى بالا» مۇزافار الىمباەۆ ەكەن. قۋانارلىعى، مۇز-اعاڭ توقسانعا كەلگەن تويىندا دا باسىنا قىزىل تاقيا كيىپ توردە قاسقا­يىپ وتىردى.

ءيا، باسىنان تاقياسىن تاستا­ماعان تۇلعالار بىزدە كوپ بولعان. ءبارىن تۇگەل جازىپ، ماقالاعا سىي­دىرۋ مۇمكىن دە ەمەس. شاكارىم قۇدايبەردىۇلى، ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەەۆ، جامبىل جاباەۆ، ءمىر­جاقىپ دۋلاتوۆ، سادۋاقاس عىلماني، الكەي مارعۇلان، يسا بايزاقوۆ، جۇماعالي ساين سەكىلدى قايماق­تارىمىزدىڭ قازاقتىڭ ۇلتتىق باس كيىمىن قادىر تۇتىپ، ۇنەمى كيىپ جۇرگەنىن بىلەمىز. ولاي بولسا، بىزگە نە جورىق؟ ۇلىلار كيگەن ۇلتتىق باس كيىمدى نەگە كيمەسكە؟

سەرىكبول حاسان

aikyn.kz