…Taqiyalı twlğalar turalı aytqanda, aldımen Abaydan basta­masaq bolmaydı. Olay deytini­miz, taqiyasın basınan tastamağan qaymaqtardıñ biri – osı Abay. Aqınnıñ osı uaqıtqa şeyin saqtalğan eki-aq fotosureti bar. Ekeuinde de otbasımen birge tüsken. Birinşisi – 1896 jılı Semeyde tüsirilgen Abaydıñ wldarı Aqıl­bay, Mağauiyamen tüsken sureti. Ekinşisi –1897 jılı Jidebayda tüsirilgen «Abay janwyasımen» degen suret. Qasqayıp qaq ortada Abay otır. Aldıñğı qatarda – Twrağwl jäne Aqılbaydıñ bala­ları Päkizat pen Äubäkir, ekinşi qatardağı – Mağauiya, Erkejan jäne Qamaliya (Äubäkirdiñ äyeli). Eki suretti de Mwhtar Äuezov tauıp, Abay mwrajayına ötkizgen. Ayta­yın degenimiz, osı eki fotosurette de Abaydıñ basında qara taqiyası bar. Tipti Abaydıñ twñğış port­retin jasağan Pavel Lobanov­skiydiñ kartinasında da sonday körinis. Lobanovskiy Abaymen tanısa kele, onıñ portretin qarındaşpen saluğa kirisken. Mine, sol portrette de Abay basına taqiya, üstinde qazaqı şapan kigen.
Twrağwl Abaywlı da esteliginde äkesiniñ basınan taqiyası tüspe­genin jazadı. «Äkemniñ ämse üyde otırğandağı kiip otıratwğın, bayağı köylek-ştanı, basında taqiyası, onıñ sırtınan tısqa şıqqanda kie salatın japeter, aq eltiriden istegen, kök satinmen tıstalğan kök börki. Anda-sanda eti salqındasa jamılatwğın sarı tonı bar. Tañerteñnen keşke deyin, köbinese orıstıñ kitabın oqidı da, ara-twra jastıqtı bauırına basıp, aldında aq qağazı, qolında qarındaşı, küñirenip otırıp öleñ jazıp tastaydı» deydi Twrağwl Abaywlı.
Twrsınjan Şapay «Abaydıñ didarı» maqalasında: «Abaydıñ barşa jwrtqa äygili «resmi» portretterine zer salıñız – taqiya kigen, jüzinde oy belgisi, sezim nışanı joq, standarttı egde. Orıstar da Tolstoydı bir qwşaq saqalsız elestete almaydı… Nege? Jalpı, jwrttıñ sanasında eke­uiniñ de suretker-geniy retindegi bağa­sınan göri, moral'dıq geniy twr­ğısındağı bedeli basımıraq siyaqtı» dep jazadı.
Abay qalay taqiya kimesin, äkesi Qwnanbay da basınan taqiyasın tastamasa? Eger Jidebaydağı Abaydıñ mwrajayına (bwrınğı özi twrğan üyi) barğan bolsañız, mar­janmen örnektelgen köne taqiyağa köziñiz tüsedi. Bwl taqiyanı Qwnan­bay kigen. Mwnı qajı Mekkeden kiip kelgen degen de derek bar. Jädigerdi Abaydıñ Aqılbaydan tarağan şöberesi Bağwfwr Älimqwlwlı saqtap kelgen.
Säbit Mwqanovtıñ da taqiya kiip tüsken suretteri köp. Jazuşı-jurnalist Sayın Esmaği Säbit Mwqanovtıñ taqiya kigenin körge­nin jazıptı. «Men Säbit Mwqa­novtı öz közimmen kördim. Şaması 1972 jıl boluı kerek. Auıldıñ qara siraq balasımız şañdatıp oyınnıñ qızığında jürgen şaq. Jıp-jıltır birneşe qara maşina auıldıñ şetine kelip kirdi. Qarap twrmız, birinşi maşinadan orta boylı dembelşe kelgen, jası äudem tartıp qalğan ülken kisi tüsti. Basında maqpal qara taqiyası bar. «Şaymerden qayda?» dedi.
Men twrıp: «Atam nağaşı atam üyinde qımız işip otır» dedim. «Bar jügir, «Mıqanıp» keldi» dep ayt» dep küldi älgi kisi. Jarıqtıq atam «Mwqanov» demey Säbeñdi «Mıqanıp» dep otıratın. «E, sol şal kelip qalğan ekensiñ ğoy» dep oyladım da şañdatıp nağa­-şım üyine bardım» deydi Sayın Esmaği.
Birde kitaphana salasınıñ korifeyi Küläş Ayazbekqızın keziktirdik. Säbeñ kitaphanağa jii barğan eken. Barğan sayın basınan taqiyası tüspepti. «Säbeñ köbine galstuksız jüretin, qarapayım kii­netin. Qolınan tayağı, basınan ta­qiyası tüspeytin. Özi mañğaz, asıqpaytın kisi edi. Kitaphanağa kelgen sayın, barlıq bölimderdi aralap ketetin» deydi Küläş Ayazbekqızı.
Iä, jazuşı qayda barsa da, taqiyasın tastamağan eken. Ta­qiyasın kigen kostyumine üylestirip tiktiripti. 1956 jılı «Aqqan jwldız» kitabın jazu üşin Ombığa barğanda üstine aqşıltım kostyum, basına taqiya kiip jürgenin kör­gender bar. Tipti Joğarğı keñe­si­-niñ deputatı bolğan kezde de kostyumi­ne layıqtı taqiya tiktirip kiip jürgeni köp aytıladı.
Taqiyanı ünemi kigenniñ biri Özbekäli Jänibek edi. Özi ğana kiip qoymay, sonıñ nasihatşısı boldı. Taqiya kigen adam körse, toqtatıp alıp qolın aladı eken. Taqiyası qazaqşağa keliñkire­mey­tinderdi sınap ta alğan. Äsirese, aytısqa qatısatın aqındardıñ wlttıq kiim kiisin özi qadağalap jüripti. Aytısta jetpiske kelip qalğan bir aqın apamızdıñ qos etek köylek kiip jürgenin körip qalıp: «On segiz jasar qızdar kietin köylekti kiip, jetpiske kelgen qariya-au, sizge ne boldı?» depti. Söytip, özi bas bolıp aqın­dardıñ kiimin wsınğan şeberlerge wlttıq kiimniñ qalay tigiletinin körsetip bergen eken.
Öz-ağañ barğan jerinen qazaqqa qatıstı jädigerlerdi jinap, keyin muzeyge tapsırıp otırğan. Äde­biet jäne öner muzeyine qazaq taqiyası ülgilerin ötkizgen. Söytip, taqiyanı sol ülgi boyınşa, tiktiru kerektigin basa aytqan. Tipti bireuin qolına wstap twrıp: «Mınau töbesi döñgelengen taqiya – nağız qazaqı taqiyanıñ ülgisi. Qazirgi töbesi şanaq, oyu-örnekteri döreki salın­ğan basqa qonımsız, jaramsız taqiyalar wlttıq ülgimizge jat­paydı» degen. Öz-ağañ tapsırğan taqiya ülgileri muzeyde äli de bar şığar. Solardı tauıp alıp, nağız qazaqı taqiyanı tiktirsek qoy, şirkin!
Iä, Özbekäli ağamız taqiyağa asqan saqtıqpen tañdağan. Äsirese, oyuına erekşe män bergen. Taqiyanı «müyiz», «aterin», «şırmauıq», «şwğıla» siyaqtı oyu-örnektermen kesteletken. Sosın «tañday», «irek», «qabırğa» sekildi tigisteri­men ädemilep sırğızğan. Oyudıñ qay türin taqiyağa saluğa boladı, qaysısın saluğa bolmaytının aytıp ta jürdi. Mısalı, taqiyağa köbine şwğıla oyuın saldırğan. Ağamızdıñ aytuınşa, taqiyadağı şwğıla oyuı «Kün töbeñnen ketpe­sin, Künniñ astında jauqazın­day qwlpırıp jüre ber» degendi bildiredi eken. Özbekäli Jänibek qazaqtıñ qolöneri üşin talmay eñbek etti. Söytip, qazaqtıñ wlttıq kiimniñ dästürli ülgileriniñ saqta­lıp, äsemdigin joğaltpay wlttıq qwndılıq retinde bizge jetuine zor eñbek siñirdi. Sol maqsatta «Qazaq­tıñ wlttıq qol öneri», «Qazaq kiimi» sekildi kitaptar jazıp qaldırdı.
Säken Seyfullinniñ de taqiya kiip tüsken biraz sureti bar. Äsirese, özbektikine keletin taqiyası bol­ğanın bilemiz. Ol taqiyanı Säken 40 jasqa tolğanda özbek aqındarı sıyğa tartıptı. Özbek aqındarı sonday-aq Säkenge şapan da japqan. Säkenniñ taqiyası törtbwrıştı, konus beynesinde jasalğan. Türli-tüsti jibek jipten tigilgen eken. Säken bwl taqiyanı köbine üyde jürgende, öziniñ tuındıların jazğan kezde kiipti. Büginde sol taqiya men şapan S.Sey­fullin mwrajayında saqtau­lı twr. Aytpaqşı, osı mwrajayda Säken Seyfullinniñ 1934 jılı Mäskeudegi jazuşılar odağınıñ s'ezi turalı tüsirilgen derekti fil'mdegi beynesureti de saqtalğan. Osı fil'mde de Säken qazaqı taqiya kiip twr.
Qajımwqannıñ da basına taqiya kiip tüsken sureti bar. Bwl surettiñ tarihı da bar eken. Qal­maqan Äbdiqadırov «Qajımw­qan» hikayatında: «Mwqan bir küni Istambwldıñ ülken meşitin kör­geli barğanda, türiktiñ işanı basına şaşaqtı qızıl taqiya kigizip: «Bwl barlıq mwsılman­dardıñ meşit­teriniñ anası, bwğan kirgen kisi «qajı» boladı, endi sen Qajı-Mwqan boldıñ» dep taqiyalı suretin gazetke basıp şığaradı» dep jazğan. Äbdiqadırov suırt­paqtap jazğan bwl meşit Mekkeniñ äl-Haram meşiti bolatın. Qa­jı­mwqan türiktiñ çempionı Nwrul­lanı jeñgende Istambwldıñ äkimi Şäkir paşa Mwqandı qajılıq saparğa aparğan. Osılayşa, Mwqan Qajımwqan atanadı. Qajılıqtan kelgennen keyin basına ünemi taqiya kiip jüripti.
Basınan taqiyası tüspegen ğalımdardıñ biri qazaqqa äl-Farabidi tanıtqan Aqjan Maşa­ni atamız edi. Maşanidiñ şäkirti, jazuşı-ğalım Şämşidin Äbdiraman bir swhbatında wstazı­men qalay tanısqanı jaylı aytadı. «Qazirgi «Qazaqstan» qo­naq­üyiniñ janında jataqhana bar bolatın. Sonda barsam basına taqiya kigen, köyleginiñ jağasın ağıtıp qoyğan,  bir kisi otır. Jö­nimdi aytıp em, ekeumiz tez-aq til tabısıp kettik» deydi. Professor Aqjan Maşani Keñes ökimeti twsında meşitke barıp namaz oqıptı. Basınan taqiyasın şeşpepti. Tipti bir kezderi ol kisige «Aqjan Maşani basına sälde taqqan moldanı (red. äl-Farabidi) nasihattap jür» degen ayıp ta tağılğan eken.
Ataqtı sazger Şämşi Qaldaya­qov de sändi qızıl taqiya kigen. Onısın öziniñ töbel taz ekenin bılayğı jwrtqa bildirmes üşin kigen deydi. Sazgerdiñ közindey bolğan sol taqiya büginde tuğan qarındası Rayhannıñ üyinde saqtaulı eken. Asqar Toqpanovtıñ da taqiya kigeni aytılıp jür. Toqpanovtıñ ükili türki, qara şoşayma taqiyaları bolıptı. Mıñbay Räş «Asqar turalı añız» maqalasında: «Basında ükili tür­ki taqiya, tekşe mwrttı, qolında imek tayağı bar, tomağası jaña ğana suırılğan qıranday qiyağa qarap qanatın qomdağan, alıstı boljağış, jaqındı jalğağış ozıq oylı öner tarlanı twğırınan tayğan joq» dep jazadı. Belgili ğalım Şora Sarıbaev ta – ala taqiyasın basınan tastamaytın­dardıñ biri. Bir qızığı, Şora atamız taqiyasın özi tigip alıptı. Taqiyasına qızıqqandar da, wnatpağandar da köp bolğan. Şora Sarıbaevtı bastıq qılıp ta­ğayındar aldında, basındağı taqiyasın tastaudı swraptı. Biraq ol kisi könbegen eken. Ataqtı aqın Mwzafar Älimbaev ta taqiyanı bala kezden kiipti. Qalijan Bekhojin bir esteliginde: «Qırqınşı jıl­darı Estay änşiniñ janında basına oyulı taqiya kigen, közi badıraq, sarı bala jürdi. Ol ataqtı aqınnıñ auzınan şıqqan ärbir sözdi qağıp alıp, ündemey-aq qağaz betine tımpıldatıp tüsirip otıratın» dep jazıptı. Sol taqiyalı «sarı bala» Mwzafar Älimbaev eken. Quanarlığı, Mwz-ağañ toqsanğa kelgen toyında da basına qızıl taqiya kiip törde qasqa­yıp otırdı.

Iä, basınan taqiyasın tasta­mağan twlğalar bizde köp bolğan. Bärin tügel jazıp, maqalağa sıy­dıru mümkin de emes. Şäkärim Qwdayberdiwlı, Mäşhür-Jüsip Köpeev, Jambıl Jabaev, Mir­jaqıp Dulatov, Säduaqas Ğılmani, Älkey Marğwlan, Isa Bayzaqov, Jwmağali Sain sekildi qaymaq­tarımızdıñ qazaqtıñ wlttıq bas kiimin qadir twtıp, ünemi kiip jürgenin bilemiz. Olay bolsa, bizge ne jorıq? Wlılar kigen wlttıq bas kiimdi nege kimeske?

Serikbol HASAN

aikyn.kz