سونداي-اق، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الاردان ءسال بۇرىنىراق ءاليحاننىڭ اتاقورىمى تالدى­بەيىتتەگى جانە توقىراۋىن وزەنىنىڭ بويىنداعى دايىر تورەنىڭ مازارىنداعى كەزىندە سماحان بوكەيحانوۆ ورناتقان كوكتاستارداعى جازۋلاردى ءوشىرۋ ماقساتىمەن قاراعاندىدان ارنايى كەلگەن جانسىزدىڭ، ونداعى جوو-نىڭ ءبىرىنىڭ پروفەسسورىنىڭ ەسىمدەرى جۇرت جادىندا. «قۇدايسىزدار قوعامىن» قۇرعان كەڭەس وكىمەتىنىڭ جاندايشاپتارىنىڭ جانتۇرشىگەرلىك ارەكەتتەرىنىڭ سالدارى جالعىز بۇل ەمەس. بۇگىندەرى ەلىمىزدە 87 قالا، 160-تان استام سەلولىق اۋدان، مىڭداعان ۇساق ەلدى مەكەن بار. سولاردىڭ ىشىندە جالعىز اقتوعاي اۋدانىندا ءمايىتتى تاڭ اتپاي جەرلەۋ ءراسىمى قالىپتاسقان. ونى باسىندا جەرگىلىكتى مولدالارعا «حاديستە ءمايىتتى كۇن شىقپاي جەرلەۋ كەرەك» دەگەندى ايتقىزعان دا، كەيىنىرەك جۇرت جۇمىستان قالماسىن دەگەنگە جاتقىزعان دا سول زاماننىڭ «شولاق بەلسەندىلەرى».
وسىندايدا ءا.بوكەيحاننىڭ جازبا­لارىنداعى: «قۇدايدان كەيىنگى كۇشتى نارسە – عىلىم، عىلىمنان كەيىنگى كۇشتى نارسە – ءداستۇر»، دەگەن تۇجىرىمى ەرىكتەن تىس ەسكە تۇسەدى. جالپى، ارۋاقتارمەن ارپا­لىسقانداردىڭ وڭعانىن ەشكىم كورگەن ەمەس…
ءاليحان مەن ونىڭ تۋعان ءىنىسى سماحان باستاپقىدا نۇرمۇحاممەدوۆ بولىپ جازىلىپ، كەيىندە ءاليحان­نىڭ ءوز ءوتىنىشى بويىنشا بوكەيحانوۆ بولىپ ءوز­گەر­تىلگەنى جونىندە كوپ ايتىلا بەرمەيدى. ونىڭ ءتۇپ توركىنى جايىندا قىسقاشا بايانداساق، ايگىلى جوشى حاننىڭ كوكجال باراقتان تارايتىن ۇرپاعى بوكەيحان 1815 جىلى ورتا ءجۇز حانى بولىپ جاريا­لانادى. مىنە، وسى ايگىلى باباسىنىڭ ەسىمىن الۋ ءالي­حان­نىڭ ءوزىنىڭ تۇپكى تەگىن تىرىلتپەك ويىنان تۋسا كەرەك.
بوكەيدىڭ توعىز ۇلىنىڭ ءبىرى با­تىر­دان تۋعان ءتورت ۇل – ءاشىمتاي، رۇستەم، بەكسۇلتان، مىرزاتاي. رۇستەم مەن مىرزاتاي ارقانىڭ توقىراۋىن بويىنداعى قاراكەسەك سارىم ەلىنە 1858 جىلى ورنىعادى. مىرزاتايدىڭ ءتورت ۇلى – نۇرمۇحاممەد، قوسكە، ءماتىحان (شولاق) مەن ءابدىحاننىڭ ءومىر سۇرگەن كەزەڭى كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇسىنا كەلدى دە، تاعدىرلارى دا سول قاساڭ بيلىككە تاۋەلدى بولدى. ءابدىحاننىڭ ۇلى قاسىمحان 1928 جىلى باستاپقىدا ءولىم جازاسىنا كەسىلىپ، اجالدان كەزدەيسوق امان قالىپ، 1946 جىلى الماتىدا قايتىس بولعان. ءماتىحاننىڭ ۇلى مانەرحان 1933 جىلى سىبىرگە ايدالىپ، سول بەتتە حابارسىز كەتكەن. ءماتىحاننىڭ جانە ءبىر ۇلى قوجايحان دا باسىندا جەر اۋدارىلىپ، سول جەردەن سوعىسقا اتتانىپ، مايداندا قازا بولعان. نۇرمۇحاممەدتىڭ كەنجە ۇلى بازىلحان باي رەتىندە سىبىرگە ايدالىپ، 48 جاسىندا نوۆوكۋزنەتسكىدە قايتىس بولعان.
ءاليحاننىڭ تۋعان ءىنىسى سماحان دا وتباسى مەن ۇرپاعىنىڭ تاعدىرىنا الاڭداپ، ۇزاق جىلدار بويى الماتى وبلىسىندا بوي تاسالاپ ءجۇرىپ، ستالين ولگەننەن كەيىن عانا بالقاش قالاسىنا ورالعان. ءازىحاننىڭ ۇلى رايىمجان اقساقالمەن 1992 جىلى جۇزدەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.

راياعا باستاۋىش ءبىلىمدى قارقا­رالىدا اقايدىڭ حاسەنىنەن الىپ، سەمەيدەگى گ.پوتانين اتىنداعى ەكىنشى دارەجەلى مەكتەپتە وقىعاننان كەيىن ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ قارىنداسى دامەش ەرمەكوۆانىڭ كۇيەۋى، كەزىندە تاشكەنتتەگى پەدينستيتۋتتىڭ رەكتورى بولىپ جۇرگەن تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ كەڭەسىمەن سونداعى ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيزيكا-ماتەماتيكا فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى. بىراق رايىمجان بوكەيحانوۆتىڭ الاشورداشى، «حالىق جاۋى» ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ نەمەرە ءىنىسى ەكەندىگىن جازعان «دومالاق» ارىزداردىڭ سالدارىنان ول وقۋدان شىعارىلادى. سول ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ۇلتى ارميان، ستۋدەنتتەر ءىسى جونىندەگى پرورەكتورى: «قازاقتارعا قايران قالامىن. بۇحار ءامىرىنىڭ ۇلى
ماسكەۋدە وقيدى، ال سەنىڭ فاميلياڭ ءۇشىن عانا ءوز وتانداستارىڭ تۇبىڭە جەتتى»، دەگەن ەكەن.
سونداي-اق، رايىمجان قاريانىڭ ءوز اۋزىنان: «بۇل فاميليادان مەن ءومىر بويى زاپا شەكتىم، جاسى ۇلكەن جاناشىر جانداردىڭ وزگەرت دەگەنىنە كونبەدىم، ەندى ساناۋلى كۇندەرىمدى وسى فاميليانى ماقتان تۇتىپ وتكەرەمىن. ەڭ باستىسى، ابەكەڭنىڭ ءبىرجولا اقتالعانىن، حالقىنا ءبىرجولا ورالعانىن كوزىم كوردى. ارۋاعى ريزا. اق­توعايدا ۇلان-اسىر توي وتكىزەيىن دەپ جاتىر ەكەنسىڭدەر. مەنى كارىلىك پەن اۋرۋ دەندەپ تۇر. جەتە الماسپىن. شاقىرعاندارىڭا مىڭ دا ءبىر راحمەت. بىراق مەن باقىتتىمىن. بالالارىم ءوز فاميليالارىنان سەسكەنبەي، ماقتان تۇتىپ جۇرەتىن بولدى. تويعا سولار قاتىسسا، مەن رازىمىن»، دەگەن شاتتانعان سوزدەرىن ەستىپ، جازىپ الىپ، كەزىندە ماقالا دا جا­ريالاعان بولاتىنبىز.
اقتوعايدا وتكەن سول شارالاردىڭ ەڭ ماڭىزدىسى – جاڭا زاماندا وتكىزىلگەن عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسياعا تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ بەتكە ۇستار عالىمدارىنىڭ قاتىسقانى بولدى. ولاردىڭ اراسىندا جايىق بەكتۇروۆ، گۇلنار دۋلاتوۆا، كەڭەس نۇرپەيىسوۆ، تۇرسىنبەك كاكىشەۆ، ماعاۋيا ەرمەكوۆ، انەش دايىروۆا، وسى كۇنگە دەيىن قالامدارى قولدارىنان تۇسپەي الاش تاريحىنا ۇڭعىلاي بويلاپ، زەردەلەي زەرتتەپ، جاھانعا جاريا ەتىپ جۇرگەن عالىمدار قابىلسايات ابىشەۆ، نۇرلان دۋلاتبەكوۆ، مۇحتار قۇل-مۇحاممەد، ماۋەن حامزين، جانتاس قوجاحمەتوۆ، ازات باباشەۆ جانە باسقالاردىڭ ەسىمدەرى مەن ەڭبەكتەرىن اتاۋ ءلازىم.
سول 1992 جىلدىڭ جازىندا ءاليحان­نىڭ وكى­تايدان (سەرگەيدەن) تۋعان نەمەرەسى، ماسكەۋلىك ەۆگەني مەن ونىڭ ۇلى پەتردىڭ تاباندارى تۇڭعىش رەت اتا-بابا جەرىنە – ورتالىق قازاقستان­نىڭ سارىارقا توپىراعىنا تيگەن اسا باقىتتى ءسات بولعان­دىعىن ايتپاي كەتۋگە بولماس. ولار رايىم­جاننىڭ ۇل-قىزدارى سىرىم مەن نۇرىم بوكەيحانوۆتار، سماحان قىزدارى ساۋلە، ايساۋلە شالقار مەرەيتوي كەزىندە ەلمەن بىرگە، ءاليحان ءبىر كەلگەنىندە برازيليا قاراعاشىن وتىرعىزىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن جايقالىپ ءوسىپ تۇرعان داراققا بايلانىستى تالدى­بەيىت اتانىپ كەتكەن اتاقورىمعا بارىپ، وندا ماڭگىلىك سايا تاپقان بابالارىنا ءتاۋ ەتىپ قايتتى. اقتوعايدا وتكەن شارالاردان كەيىن وكىتايۇلى ەۆگەني مەن رايىمجانۇلى سىرىممەن بىرگە ۇلىتاۋعا، الاشا حان، جوشى حان زيراتتارىنا بارۋ ءساتى ءتۇستى.

ولاردىڭ قازاقستانعا كەلگەن سول ساپارىنداعى ەستەن كەتپەس كەزدەسۋلەرى، ونىڭ ىشىندە باتىر ۇرپاعى، قارت ۇستاز، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى، ءاليحان ۇرپاعىن سارىلا كۇتۋدەن جۇرەك تالماسى ۇستاپ، ەمحاناعا تۇسكەن قاسەنحان التىنبەكوۆپەن (ايگىلى رەستاۆراتور قىرىم التىنبەكوۆتىڭ اكەسى) سالەمدەسۋى ۇمىتىلماس اسەر قالدىرعانى سونشا، ەۆگەني بوكەيحانوۆ توپتاما ولەڭدەر جازىپ، ماسكەۋگە ورالعان سوڭ «پوتروگات ەتوت ستراننىي مير» جيناعىن شىعاردى. ال سىرىم بوكەيحانوۆ بوكەي ۇرپاعىنىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن، ونىڭ ىشىندە ۇلى باباسى ءاليحاننىڭ ءومىرى، قىزمەتى، ءوزى كوزىن كورىپ، تاربيەسىن العان اليحانقىزى ەليزاۆەتا، ونىڭ جارى سادۋاقاسۇلى سماعۇل، سەرگەيۇلى ەۆگەني، تاعى باسقا­لاردىڭ ازاپتى دا ايشىقتى تاعدىرلارى جايىندا ارحيۆ دەرەكتەرىنە، ەستەلىكتەرگە نەگىزدەلگەن «نەلزيا و پروشلوم پوزابىت» اتتى كىتاپ جازىپ، قازاق ءتىلى­نە اۋدارتىپ، وڭدەپ، تولىقتىرعان ءۇش با­سىلىمىنىڭ شىققانىن كورىپ ۇلگەردى. وسى تۇستا ەۆگەنيدىڭ «جوشى حان زيراتىندا» اتتى ولەڭىندەگى ىشكى تولعانىستارىن وقىرماننىڭ قوسا سەزىنە ءتۇسۋى ماقساتىندا قازاق تىلىندەگى اۋدارماسىنان ءۇزىندى كەلتىرۋدى ءجون كوردىك:
جوشى حان زيراتىندا
شەتسىز-شەكسىز ۇلى دالا ايمالاپ،
ءبىر ساعاتتا جەتى عاسىر ءوتىپپىز،
كىسىنەۋ مەن قيقۋ كەرنەپ اينالا،
تۇرعاندايمىز ات ءدۇبىرىن ەستىپ ءبىز.

كۇن شىجىپ تۇر وتتى شارداي بالقىعان،
وتكەلدەردە قيىرشىق تاس شىقىرلاپ،
تالتۇستەگى اڭىزاقتان قالقىعان
دەم جەتپەگەن سايىن ساعىم تىپىرلاپ.

مازار ءىشى، مولاداعى تاقتالار
سالقىنىمەن سابىرلى ويعا جەتەلەپ،
ەسكە العاندا ۋاقىت ءبىر ءسات توقتالار،
ۇمىتىلعان ۋاقيعالار توتەلەپ.

وزگەردى ادام جانە دە بار تىرشىلىك،
جەر قوينىندا مۇردەڭ سەنىڭ، حان يەم،
مەن دە سەنىڭ سۇڭقار قياق بۇرشىگىڭ،
ماڭگى بايگى جولعا سالعان جان يەم.

ارامىزدا جىلدار، جاندار، داۋىرلەر،
ۋاقىت سەلى – نەتكەن دۇلەي كۇپتى ەگەس!
جەر-انانىڭ ولشەمى ءىرى، ءتاۋىر دەر،
ماڭگى شەكسىز ۇعىم ءۇشىن تۇك تە ەمەس.

بويدى باۋراپ كۇيكى تىرلىك قاس-قاعىم،
نازىك ءومىر كورگەن مامىق تۇسىمدەي،
ماڭگىلىكپەن بۇركەلگەندە باستاعى ءۇن،
سەن دە وتەرسىڭ ءفاني تۇستى تۇسىنبەي.

دالا بولسا ماڭ قالپىندا باياعى،
كوزىم كورگەن سۋرەت الدان توسىپ تۇر،
كونە مازار، قۋراپ قالعان ساياعى،
باس سۇيەكتى كوكتەپ جۋسان ءوسىپ تۇر.

قايتار جولى بۇيىرعاندار باقىتتى،
كوزدەن عايىپ بولدى كۇمبەز الىستاپ،
كوكتەي ءسۇزىپ كەرى قاراي ۋاقىتتى،
كەلەمىز ءبىز جەر بەتىمەن قارىشتاپ.
ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ: «ءتىرى بولسام، حان بالاسىندا قازاقتىڭ حاقىسى بار ەدى، قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن»، دەگەن تۇجىرىمى ونىڭ ومىرلىك ۇستانىم-سەرتىندەي بولدى جانە ودان قايعىلى ازاپتى قازاعا ۇشىراعان سوڭعى دەمىنە دەيىن ءبىر ساتكە دە اينىعان ەمەس. ونىڭ بارلىق سانالى عۇمىرىنداعى ءاربىر وي-تولعامىن، ءاربىر ءىس-قيمىلىن، ۇيىمداستىرۋ قابى­لەتىن قازاق حالقىنا، الاش جۇرتىنىڭ كەلەشەگىنە جۇمىلدىرىپ كەلگەنىن تاريح دالەلدەدى. ونىڭ: «كەيىنگىلەر عيبرات الارلىق ۇلگى تاستاپ العىس الارمىز با؟ جوق، دالاعا لاعىپ، ءجونسىز كەتىپ قارعىس-لاعىنەت الامىز با؟ كەۋدەسىندە كوزى بار ادام كوپ ويلانارلىق جۇمىس. تۇرىك بالاسى ء(اليحان)» دەگەن سوزدەرى قازىرگى زامانداستارىمىزدى دا تەرەڭ ويعا جەتەلەيتىن تاعىلىمدى ساۋالدار ەكەنىنە ەشكىم كۇمان كەلتىرە قويماس.
بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ شيرەك عاسىر­عا جۋىق تاريحى ءا.بوكەيحان يدەيالارىنىڭ ءومىر­شەڭدىگىنە كوز جەتكىزدى. قازاقتىڭ تۇڭعىش ۇلتتىق-دەموكراتيالىق «الاش» پارتياسى، ۇلتتىق كەڭەس – الاشوردا ۇكىمەتى جەر تۇتاستىعى ساقتاۋلى، مەملەكەتتىك شەكاراسى بەكىتىلگەن، دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارعا سۇيەنگەن، مەملەكەتتىك قۇرىلىمى حالىقتىڭ تۇرمىسى مەن تىرشىلىگىنە لايىقتالعان اگروونەركاسىپتىك الەمدىك دەڭگەيدەگى مەملەكەت قۇرۋدى ماقسات ەتتى. بىراق بۇل ادەمى مۇراتتىڭ ورىندالماۋىنا اۋمالى-توكپەلى زامان­نىڭ، ەڭ الدىمەن، ءستالينشىل اكىمشىل-ءامىرشىل جۇيەنىڭ زاردابى تيگەنى، الاشىنىڭ اسقاق بولاشاعىن ارمانداعانى، ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن اڭساعانى، وعان جەتۋ جولىندا ناقتى ءىس-قيمىلدارعا بارعانى ءۇشىن ساياسي قۋعىنعا ۇشىراعانى، ازاپتى اجالدى قاسقايىپ قارسى العانى تاريحقا ءمالىم.
ال وسى ۇلت-ازاتتىق كۇرەستىڭ اسا ءبىر كۇردەلى كەزەڭى مەن ونىڭ تەوريالىق جانە پراكتيكالىق نەگىزى مەن ماڭىزى، سول ۇدەرىستەرگە ۇيىتقى بولعان تولاعاي تۇلعالار جايىندا ىزدەنىستەر جاساپ، عىلىمي تۇجىرىمدار جاساۋعا ىنتا بارعان سايىن ارتا تۇسۋدە.
البەتتە، ءوز زامانىنىڭ ەڭ كۇرمەۋى قيىن، كۇر­دەلى سۇراقتارىنا جاۋاپ ىزدەگەن كاردەن ءبىلىمدى ءاليحاننىڭ جازبا مۇراسى اتان تۇيەگە جۇك بولارلىق اسىل دۇنيە ەكەنى كۇن وتكەن سايىن وزەكتىلىگىن دالەلدەي تۇسۋدە. ونىڭ قوعامدىق دامۋدىڭ زاڭدىلىقتارى مەن قازاقستاننىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە جاساعان تالداۋلارىنىڭ تەرەڭدىگىنە، لوگيكالىق پايىمدارىنىڭ تاپجىلماس قيسىندىلىعىنا تاڭدانباسقا لاج جوق. وسى تۇستا مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، بەلگىلى تاريحشى بۇركىت اياعانمەن پىكىر الماسقانداعى كەلتىرگەن سالىس­تىرما ۋاجدەرىنە سۇيەنىپ كورەلىك. ماركسيزمنىڭ مۇراگەرى ۆ.لەنين ەكونوميكا ساياساتقا بايلانىستى بارلىق كاسىپورىنداردى مەملەكەتتىك دەپ جاريا­لاپ، جەكەمەنشىك دەگەندى تۇبىرىمەن جويۋ كەرەك دەيدى. ال ءا.بوكەيحان «الاش» پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىندا ەكونوميكانى دامىتاتىن نەگىزگى كۇش جەكەمەنشىك ەكەندىگىن ەسكەرىپ، ونى جويۋعا تۇبەگەيلى قارسى بولدى. ۆ.لەنين مەملەكەتتىك قۇرىلىم جونىندە ورتالىقتاندىرىلعان، تەك جۇمىسشى تابىنىڭ ۇستەمدىگى باسىم، كوممۋنيستىك پارتيا باسقاراتىن مەملەكەت بولۋ كەرەك دەدى، ونى كۇشپەن قۇردى دا. بۇل جوبانىڭ اياعى توتاليتاريزمگە ۇلاستى. «الاش» پارتياسى بولسا «رەسەي دەموكراتيالىق، فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكا بولۋى ءتيىس. وندا ءار مەملەكەتتىڭ ىرگەسى بولەك، ىنتىماعى ءبىر بولادى. ارقايسىسى ءوز تىزگىنىن ءوزى ۇستايدى» دەگەن كوزقاراستى ۇستانادى. كسرو-نى كومپارتيالىق نومەنكلاتۋرا باسقاردى. ءبىر پارتيالىق جۇيە جەكە باسقا تابىنۋعا، تولاسسىز رەپرەسسياعا ۇلاستى، دەموكراتيالىق ۇدەرىستەر تاباناستى بولىپ، اياۋسىز جانشىلدى. ال ءا.بوكەيحان قۇرعان «الاش» پارتياسىنىڭ پىكىرىنشە ۇكىمەت باسىندا قۇرىلتاي جينالىسى مەن مەملەكەتتىك دۋمانىڭ قالاۋىنشا كەسىمدى جىلعا سايلاناتىن پرەزيدەنت بولۋ كەرەك. پرەزيدەنت حالىقتى مينيسترلەر ارقىلى باسقارادى. ول مينيسترلەر قۇرىلتاي جينالىسى الدىندا جاۋاپتى بولۋعا ءتيىس. دەپۋتات تەگىس (جاپپاي دەگەن ماعىنادا، – ق.س.), تەڭ، توتە، ءھام قۇپيا سايلاۋمەن سايلانادى. سايلاۋ حۇقىندا حان، ءدىن، ەر-ايەل تەڭ دارەجەلى بولۋ كەرەك.
مۇقيات زەر سالساڭىز ءا.بوكەيحان مۇراسىندا بۇگىنگە دەيىن قۇندىلىعىن ءبىر مىسقال دا جويماعان قاعيدالار جەتىپ-ارتىلادى. «وقۋ وردالارىنىڭ ەسىگى كىمگە بولسا دا اشىق، ءھام اقىسىز بولۋ; جۇرتقا جالپى وقۋ جايىلۋ. باستاۋىش مەكتەپتەردە انا تىلىندە وقۋ; قازاق ءوز تىلىندە ورتا مەكتەپ، ۋنيۆەرسيتەت اشۋ; وقۋ جولى ءوز الدى اۆتونوميا تۇرىندە بولۋ» دەگەن قاعيدالارى وسى كۇنگە ارنالعانداي ە
ستىلەدى. ماعىناسى اسا سالماقتى، تاريحي مىندەتى اۋىر دا ماڭىزدى جەر ماسەلەسى جونىندە ايتقاندارى دا اي­نا-قاتەسىز كەلدى. سونداي-اق، جەر بەتىندەگى جانە ونىڭ قويناۋىنداعى بايلىعى مەملەكەتتىكى بولۋى ءتيىس، جەر سىباعاسى الدىمەن جەرگىلىكتى جۇرتقا بەرىلسىن، ودان ارتىلعان جەر زەمستۆو قولىندا بولسىن، ولاردى ادىلدىك جولمەن پايدالانۋ كەرەك دەگەن ويلارى ايقىندىعىمەن ەرەكشەلەنەدى جانە ولاردىڭ قيسىندىلىعىن، ومىرشەڭدىگىن ۋاقىت دالەلدەدى.
وسى تۇستا ءا.بوكەيحاننىڭ ۇلى مۇراتتاردى ىسكە اسىرۋدا ماڭايىنا الاشتىڭ ماڭدايالدى، كىلەڭ ۇلتجاندى، ءبىلىمدى، ءار سالادا اسا بىلىكتى، ارلى دا نامىستى ازاماتتارىن توپتاستىرعانى ءسۇيىن­دىرەدى. ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ 29 جاسقا جاڭا ىلىككەن شاعىندا الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ۆيتسە-پرەمەرى رەتىندە ۆ.لەنين توراعالىق ەتكەن كوميسسيا ماجىلىسىندە ستولىپين تۇسىندا ەرتىس بويىنداعى، كاسپي تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىنداعى قازاق جەرلەرىن ءجون-جوسىقسىز تارتىپ العاندىعىن، ونى يەلەرىنە قايتارۋ كەرەكتىگىن جانە بۇل تالاپ ورىندالمايتىن بولسا ەكى ەل اراسىندا ۇلت ارازدىعى تۋاتىندىعىن ايتىپ، كوميسسيانى داۋلى جەرلەردى قايتارۋ جونىندە شەشىم قابىلداۋعا يلاندىرعانى تاريحتان ءمالىم. سول كەزدە ماسكەۋدە كومينتەرننىڭ كونگرەسىنە قاتىسۋعا كەلگەن احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ تۇرار رىسقۇلوۆقا: «ءبىزدىڭ الىمحانمەن وسىنشا ۋاقىت تەڭ سويلەسە الاتىن ورىستان دا ءبىر ۇل تۋعان ەكەن-اۋ»، دەيتىنى جۇرت جادىندا.
ءبىر جولى ءالىمحان ەرمەكوۆ تۋعان جەرى اقتوعايعا ساپار شەگەدى. سوندا ءسوز ورايى كەلگەندە ول كىسىنى اتالاس تۋىسى، سوعىس ارداگەرى، جاستايىنان تالاي جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارعان قالكەن ماكەنباەۆ ايگىلى اعاسىنا: «الاعا، سان جىلدار بويى قاتار جۇردىڭىزدەر، ازاپتى دا بىرگە تاتتىڭىزدار، ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ازاماتتىق تۇلعاسىن قالاي باعالار ەدىڭىز؟» – دەپ سۇراق قويادى. سوندا الاعاڭ وزىنە ءتان بايىپتىلىقپەن: «قارعاشىم، قالاي دەسەم ەكەن؟ مىنا قاسيەتتى توقىراۋىن وزەنى كوكتەمدە قاتتى تاسىعان جىلدارى عانا بالقاش كولىنە زور­عا جەتەدى. كوبىنە ونىڭ تۇششى سۋى جولاي جەرگە ءسىڭىپ كەتەدى. ءبىزدى، الاشورداشىلاردىڭ ءبارىنىڭ باسىن قوسقانداعى قۋاتىمىز وسى توقىراۋىنعا جەتەر-جەتپەس قانا دەر ەدىم. ال ءاليحاننىڭ ءبىر ءوزىنىڭ ءبىلىمىنىڭ تەرەڭدىگى، ويلارىنىڭ زاڭعارلىعى، كەمەڭگەرلىگى بالقاش كولىنەن دە ۇلكەن، كوكجيەگىنە كوز جەتپەس شالقار داريا عوي! قازاقتىڭ باعىنا جارالعان، عاسىردا ءبىر تۋاتىن الىپ قوي، بەكزات ساباز ەدى-اۋ، شىركىن!» دەپ جاۋاپ قايتارىپتى.
الۋان قىرلى دارىن يەسى ءاليحان بوكەيحاننىڭ قازاقتىڭ ارعى-بەرگى تاريحى جونىندە ناقتى دەرەكتەر مەن ستاتيستيكاعا سۇيەنگەن سۇبەلى ەڭبەكتەر جازۋ­مەن شەكتەلمەي، الاشوردا ۇكىمەتى تاراتىلعاننان كەيىن ۇزەڭگىلەس قايراتكەرلەردى امانداپ قالۋمەن بىرگە، ەلدەگى ۇلتتىق مادەني-اعارتۋ جۇمىستارىن شي­راتۋعا ۇندەگەنى ءوز جەمىستەرىن بەرگەنى ءمالىم. مىسالى، ونىڭ حاكىم اباي ۇرپاعىمەن ارالاسىپ، ول جونىندە العاش زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، قازاناما جاريالاۋمەن بىرگە، جاس اۋەزوۆكە: «مۇحتارجان، ابايدى جاز. سەن سول ورتادا ءوستىڭ، ابايدى كوزى كورگەندەردەن دەرەك جينا. ول بۇكىل ادامزاتتىق دەڭگەيدەگى ويشىل اقىن. سوعان بويلا، مۇراسىن الاش جۇرتىنا تانىت. بۇل ابىرويلى ءىس سەنىڭ عانا قولىڭنان كەلەدى»، دەگەنى اسقان كورەگەندىك بولعانىن ۋاقىت دالەلدەدى.
سونداي-اق، ءا.بوكەيحان كەنەسارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى تۋرالى ورىس تىلىندە جازىلعان العاشقى زەردەلى زەرتتەۋىنىڭ تاشكەنتتە شىققان تۇڭعىش باسىلىمى ءوزىنىڭ مىناداي ورىسشا ولەڭ جولدارىمەن اشىلعان:
جىلجىپ ءوتتى جىلدار اقساپ،
ەركىن دالا اھ ۇرعان،
ايىرىلعاندا ۇلدان اسقاق –
كەنەسارى باتىردان.

بىراق ونىڭ ازات رۋحى،
ونىڭ كۇرەس قاندى ءىزى
بولدى كەدەي قازاق تۋى –
جەڭىس تەمىرقازىعى.
وسى كىرىسپە ولەڭنىڭ اياعىنا «قىر بالاسى (ك.ستەپنياك)» دەپ قول قويعان. ءاليحان بوكەي­حاننىڭ بۇل ەڭبەگىنىڭ كورنەكتى تاريحشى ەرمۇحان بەكماحانوۆتىڭ زەرتتەۋلەرىنە نەگىزگى مايەك بولعانى كۇمان تۋدىرمايدى. وسىنداي اسىل ەڭبەگى ءۇشىن بۇل اۆتوردىڭ قانشاما جىلدار بويى ازاپتى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، بەرتىندە عانا ءبىرجولا اقتالعانى وقىرمانعا بەلگىلى.
ەندىگى جەردە يۋنەسكو شەشىمى شىقتى، ءا.بوكەي­حان سەكىلدى بارشا الاشتىڭ ارداقتى ارى­سىنىڭ مەرەيتويىن حالىقارالىق دەڭگەيگە لايىق قالاي وتكىزەمىز، نەدەن باستاۋىمىز كەرەك، شارالاردىڭ باستىلارى قايسى، كىم، قايدا نە اتقارعانى ءجون دەگەن الۋان سۇراقتاردىڭ كەس-كەس­تەۋى مۇنداي جاۋاپتى ىستەر لەگىندەگى زاڭدى قۇبىلىس.
وسى ماقساتتا ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋر­ازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باستاماسىمەن رەس­پۋبليكاداعى بەلگىلى الاشتانۋشى عالىمداردىڭ باسقوسۋ جينالىسىندا ءبىراز ىسكە اسىرۋعا لايىقتى شارالار بەلگىلەندى. ەڭ باستىسى، ءاليحان بوكەي­حاننىڭ باي مۇراسىن تىرنەكتەپ جيناپ، عىلىمي جۇيەگە كەلتىرىپ، كوپتومدىعىن شىعارۋداعى وسى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ الاشتانۋ ورتالىعىنىڭ باسشىسى سۇلتانحان اققۇلىنىڭ تالاي جىلعى تەڭدەسسىز دە تولاسسىز، باعا جەتپەس جەمىستى ەڭبەگىنە العىستان باسقا ايتارىمىز جوق. عالىمنىڭ تىنىمسىز ىزدەنۋىنىڭ ارقاسىندا وسى كۇنگە دەيىن ءا.بوكەيحان ەڭبەكتەرىنىڭ 9 تومى جارىق كوردى.
جانە ءبىر اۋقىمدى دا ابىرويلى، اسا جاۋاپتى ىسكە – «ءاليحان بوكەيحان» ەنتسيكلوپەدياسىن شىعارۋ جۇمىسىنا سەمەي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمدارى كىرىسۋگە بەت الدى. البەتتە، بۇل شارۋاعا سەمەيلىك عالىمدار ەلىمىزدەگى باسقا دا الاشتانۋشىلاردى بارىنشا تارتادى دەگەن ۇمىتتەمىز. مىسالى، ءاليحان بوكەيحان جانە ونىڭ ۇرپاقتارى مەن جاقىندارى جونىندە ناقتى دەرەكتەردى بىلەتىن جاندار تىم از. سولاردىڭ قولىنداعى قايتالانباس مالىمەتتەر نازاردان تىس قالماۋى ەنتسيكلوپەديا قۇندىلىعىن ارتتىرا تۇسەتىنىنە سەنىمدىمىز.
سول سياقتى، بيىل ءاليحان بوكەيحاننىڭ نەمەرە ءىنىسى سىرىم بوكەيحانوۆتىڭ كىتابىنىڭ وڭدەلگەن، تولىقتىرىلعان سوڭعى نۇسقاسى جانە سماحان بوكەيحانوۆتىڭ ەستەلىكتەرى بىرىكتىرىلىپ، «وتكەن كۇندە بەلگى بار» – «نەلزيا و پروشلوم پوزابىت» اتاۋىمەن قازاق جانە ورىس تىلدەرىنە اۋدارىلىپ، تۇتاس ءبىر كىتاپ ەتىپ شىعارۋعا ازىرلەنۋدە. بۇل ىستە مارقۇم سىرىم رايىمجانۇلىنىڭ جەسىرى، ەليزاۆەتا اليحانقىزىنىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى ساعاتتارىنا دەيىنگى ازاپتى كۇندەرى جانىندا بولعان الەكساندرا بوريسوۆنا بوكەي­حانوۆانىڭ ىنتاسى مەن ىجداھاتتىلىعى، اۋلەت­تىڭ رۋحاني مۇراسىنا ادالدىعى مەن اسقان جاۋاپ­كەرشىلىگىنە ريزاشىلىعىمىزدى ءبىلدىرۋدى ازاماتتىق پارىزى­مىزعا سانايمىز. مۇنىمەن قوسا سىرىمنىڭ ماسكەۋدە تۇراتىن تۋعان ءىنىسى، حيميا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اۋەسقوي سۋرەتشى نۇرىم بوكەيحانوۆ پەن وسى اعايىندى ەكەۋىنىڭ سۋرەتشى قىزدارى «بۋكەيحانوۆى» اتتى جيناق قۇراستىرىپ، مەرەيتوي تۇسىندا قازاقستاندا باستىرۋ جولدارىن قاراستىرۋدى وتىنگەن بولاتىن. وسى جۇمىستى اتقارۋعا الاش ارداقتىلارىنىڭ جەرلەستەرى قۇل­شىنا كىرىسۋگە ازىرلىگىن بىلدىرگەنى قۋانتادى.
تىلگە تيەك بولعان جەرلەستەرى دەپ وتىرعانىمىز، ءاليحان بوكەيحاننىڭ دۇنيەگە كەلگەن قاراعاندى وبلىسىنىڭ اقتوعاي اۋدانىنىڭ باسشىلىعى. اۋدان جۇرتشىلىعى مەرەيتويعا بايلانىستى الدەن-اق كوپتەگەن شارالار بەلگىلەپ، ولاردى ىسكە اسىرۋعا قىزۋ كىرىسىپ تە كەتتى. مىسالى، مەرەيگەردىڭ تۋعان كۇنى قارساڭىندا اۋدان ورتالىعىندا «ءاليحان ەسىمدى جاستاردىڭ وبلىستىق فورۋمىن» وتكىزۋدى مەجەلەپ وتىر. وعان وبلىستاعى ءار قالا مەن اۋداننان بەس-بەستەن ءاليحان اتتاستار باس قوسپاقشى. باستى شارالاردىڭ شىرقاۋ كەزەڭى شىلدە ايىنا تۇسپالدانۋدا.
بۇل جەردە: «كيىز كىمدىكى بولسا، بىلەك سونىكى»، دەگەن ماتەلدىڭ ورىندىلىعى ەسكە تۇسەدى. كەزىندە ءاليحان بوكەيحاننىڭ، ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ جانە جاقىپ اقپاەۆتىڭ ەسىمدەرىن ماڭگىلىك ەستە ساقتاۋ ماقساتىندا اتالعان ارىستاردىڭ توپ­تاسقان ەڭسەلى ەسكەرتكىش-كەشەنى اقتوعاي اۋدانى ورتالىعىندا بوي كوتەرگەن بولاتىن. اۆتورى – دارىندى قازاق ءمۇسىنشىسى جاۋباسار قاليەۆ. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ تاعى ءبىر ەسكەرتكىشى سەمەي قالاسىندا ورناتىلعان. ءدال قازىر الاش كوسەمىنىڭ ەندىگى ەسكەرتكىشتەرىن ەڭ الدىمەن استانا، الماتى جانە قاراعاندى قالالارىندا ورناتۋ ماسەلەسى سۇرانىپ-اق تۇر. ەلورداداعى كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ، كەنەسارىنىڭ پاتريوتتىق قۋاتى مول كوركەمدىك دەڭگەيلەرى جوعارى ەسكەرتكىشتەرىنە ءاليحاننىڭ تۇلعالى مۇسىندىك بەينەسى قوسىلعانى نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.
مۇنىمەن قوسا، قاراعاندىداعى قازتۇتىنۋ وداعىنىڭ ەكونوميكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنە ءاليحان بوكەيحان ەسىمىمەن اتاۋ جونىندە ءتيىستى ورگاندارعا ۇسىنىس بەرىلۋىن كۇتەمىز. الاشتانۋ عىلىمىنا جانە ناسيحاتتالۋىنا قوسقان سۇبەلى ۇلەسى ءۇشىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءا.بوكەيحان اتىنداعى جىل سايىنعى سىيلىعىن، ال جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءا.بوكەيحان اتىنداعى ستيپەنديالار تاعايىنداۋدىڭ رەتى كەلىپ تۇر.
سونىمەن بىرگە، ءا.بوكەيحاننىڭ جانە ونىڭ ۇزەڭگىلەستەرىنىڭ شاعىن مۇسىندەرىن، توسبەلگىلەر، مونەتالار سەرياسىن، پوشتالىق ماركالار، حاتقال­تالار، پلاكاتتار شىعارىلسا، ولاردى مەرەيتوي بارىسىندا جانە ەكسپو-2017 كورمەسىندە تاراتۋعا بولار ەدى. سول سياقتى، قاراعاندىدا وسى كۇنگە دەيىن الاشتىڭ ايگىلى ارىسىنا ءبىر كورىكتى كوشەنىڭ اتىن قيماي جۇرگەنى جەرگىلىكتى بيلىك باسشىلارىنا سالماقتى سىن ەكەندىگىن ەجىكتەي ءتۇسىندىرۋدى قاجەت ەتپەس.
ءبىر ماقالادا وسى قاستەرلى تاقىرىپتى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن قامتىپ تالداۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل ناقتى ءىس-قيمىلعا ۇندەگەن ويتۇرتكى بولۋعا دامەلى نيەت قانا. «ءاليحان مەرەيتويىنا ازىرلىك سەڭى قوز­عالدى. سەن دە قوزعال، الاش ازاماتى!» دەمەكپىز.
الەمدىك تۇلعا الاشتىڭ ءاليحانىنا ارنالعان يگى ىستەردىڭ ابىرويلى الامان بايگەسى باستالىپ كەتتى.
ىسكە ءسات، الاش ازاماتتارى!
قايىربەك سادۋاقاسوۆ.
استانا.
سۋرەتتە: ءا.بوكەيحان; الاش الىبى ۇرپاق­تارىنىڭ ماسكەۋدەن قاراعاندى وڭىرىنە كەلۋى. 90-جىلدار.