قازاقتىڭ وتجۇرەكتى اقىنى ءابدىراشتىڭ جاراسقانى ءبىر جىرىنىڭ ءتۇيىنىن: «قۇلپىتاس قويار-قويماس باسىمىزعا، ول جاعىن ۋاقىتتىڭ ءوزى بىلەر!..» دەپ ءبىر قايىراتىنى بار. وسى ارقىلى اقىن ءوزىنىڭ عانا ەمەس، بۇرىنعى بابالاردىڭ اماناتىن دا جەتكىزىپ تۇرعانداي. زادىندا حالىق اتىنان دا قۇلپىتاس ءوزى ايرىقشا قۇرمەتتەگەن، ەلگە ەڭبەگى سىڭگەن تۇلعاسىنا قويادى ەمەس پە. جاراسقان اقىن ايتقان «ۋاقىتتىڭ» استارىندا ۇرپاق پارىزى قوسا ءورىلىپ جاتىر. ويتكەنى، ۋاقىت وتكەن سايىن ناعىز تۇلعالاردىڭ ەل الدىنداعى مارتەبەسى دە بيىكتەي تۇسپەكشى. سول ارقىلى يگى جاقسىلاردىڭ ەڭبەگى ۇرپاق ساناسىندا قايتا جاڭعىرادى، ۋاقىت ولشەمى وسىلايشا «كىمنىڭ كىم ەكەندىگىن» تارازىلاپ بەرەدى. وتكەنىنە قۇرمەتپەن قارايتىن ۇرپاق قانا ومىردەن وتكەن يگى جاقسىلارى مەن جايساڭدارىنا لايىقتى قوشەمەت كورسەتە الادى. ارينە، ول ءۇشىن اۋەلى تەكتىلەرىمىزدى تۇگەندەپ الۋ، ولاردىڭ ەلگە سىڭىرگەن ەڭبەگىن سارالاۋ ماسەلەسى الدان شىعاتىنى بەلگىلى.

…ەستە جوق ەسكى زاماندا بابالارى­مىزدىڭ ءبىرى ءبىلىم ىزدەپ، ءىلىم قۋىپ شام شاھارىنا جول تارتسا، ەندى ءبىرى تاعدىردىڭ تاۋقىمەتىمەن قۇلدىققا ساتىلىپ، مىسىر ەلىنەن ءبىر-اق شىققان. ولاردىڭ تۋعان جەردەن، وزدەرى ءومىر بويى اڭساپ وتكەن جۋساندى دالاسىنان جىراقتا ماڭگىلىك قونىس تەبۋىنە وسىنداي جاعدايلار سەبەپ بولعان. نە دەسەك تە، عۇلاما عالىم، «شى­عىس­تىڭ اريستوتەلى» اتانعان ءال-فارا­بي مەن اتاقتى قولباسشى، مىسىرعا بيلىك جۇرگىزگەن سۇلتان بەيبارىستىڭ قازىرگى قازاق ەلى دەپ اتالاتىن ىرگەلى جۇرت­­تىڭ پەرزەنتى ەكەنى – تاريحتا تۇبە­گەيلى تاڭبالانعان اقيقات. باسقا جۇرت ولاردىڭ ۇلان-عايىر ۇلى دالانىڭ ۇلانى ەكەندىگىنەن، سول دالانى قازاق دەگەن حالىق مەكەندەيتىنىنەن بەيحابار بولىپ جاتسا، ول – بۇگىنگىلەردىڭ كەمشىلىگى. قازىرگى كەزدە الەمدە «توعىزىنشى تەرريتوريا» سانالاتىن قازاق دالاسىنان ءال-فارابي، سۇلتان بەيبارىس، مۇحاممەد حايدار دۋلاتي سىندى دانالار شىققاندىعىن عالامعا تانىتا الماي جاتساق، ول دا ءالى ورنى تولماي جاتقان وسال تۇسىمىز.

جات جۇرتتا جەرلەنگەن اتالارىمىزدىڭ تاعى ءبىرى ەميگراتسيادا ءجۇرىپ دۇنيەدەن ءوتتى. تۋعان حالقىنىڭ، قازاق ەلىنىڭ عانا ەمەس، ءيسى تۇركى جۇرتىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن ارپالىسقان، توتاليتارلىق جۇيەنىڭ قىسى­مىنا شىداماي، ەميگراتسياعا كەتۋگە ءماجبۇر بولعان الاش ارىسى مۇستافا شوقاي سىرتتا ءجۇرىپ تە ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسىن جالعاستىرا بەردى.

بۇگىندە جات جۇرت سانالاتىن ەلدەردە جەرلەنگەندەردىڭ كەلەسى ءبىر توبى – اتا­مەكەنىنىڭ توپىراعى بۇيىرعاندار. تاشكەنتتى بيلەگەن تولە بي، سامارقانعا بيلىك ايتقان ءجالاڭتوس ءباھادۇر وسىنىڭ ايعاعى. اردا قازاق كەڭ ءجۇرىپ، ەن جايلاعان نۇراتادا (وزبەكستاننىڭ ناۋاي وبلىسى) ايتەكە ءبيدىڭ جەرلەنۋى دە وسىنى دالەل­دەيدى. قۇرمانعازىنىڭ سۇيەگى دە اتا-بابالارى ات ويناتقان رەسەيدىڭ استراحان وبلىسىنىڭ اۋماعىندا جاتىر. ەدىل مەن جايىق وزەندەرىنىڭ اراسىنداعى قازاقتىڭ اتاقونىسىن رەسەي پاتشاسى ءىى پاۆەلدىڭ جارلىعىمەن زاڭداستىرىپ بەرگەن بوكەي حان دا اتالعان وبلىستىڭ شەڭبەرىندە ماڭگىلىككە دامىلداعان.

زامانالار داۋىلىنان، توڭكەرىستەر توپا­لاڭىنان باعزى بابالارىمىز كەڭ جايلاعان قونىسىمىزدىڭ ءورىسى تارىل­دى. ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەن­نىڭ اۋزىندا كەتتى دەمەسەك تە، سۇرقاي ساياسات­تىڭ كەسىرىنەن باسقانىڭ قانجى­عاسى­نا بوكتەرىلگەنى اشىق ماسەلە. رەسەي، قىتاي، وزبەكستان اۋماعىندا جاتقان بابالاردىڭ سۇيەگى وسىعان كۋا. ارينە، اۋماقتىق تالاپ قويعالى وتىرعان ءبىز جوق. مۇمكىندىگى بولسا، سۇيەگى جات جۇرتتا قالعان ۇلىلارىمىزدىڭ باسىنا ەسكەرتكىش-بەلگى ورناتىپ، جاقسىلارىمىز بەن جايساڭدارىمىزدى ۇلىقتاۋ – باستى پارىزىمىز. ەڭ بولماسا، ولاردىڭ قاي جەردە جەرلەنگەنىنەن حاباردار بولۋ، سونى كەلەر ۇرپاققا اماناتتاۋ دا تاريحي تانىمنىڭ باستاۋى بولماقشى. ءبىز كوتەرىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ ماڭىزى دا وسىعان سايادى. «ءولى رازى بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەگەندى بابالارىمىز وسىعان قاتىستى ايتقان شىعار-اۋ.

تاۋەلسىزدىك تۇسىندا ارعى-بەرگى تاري­حىمىزعا جاڭاشا كوزقاراستىڭ قالىپتاسۋى كەسەك تۇلعالاردىڭ تراگەديالى ءھام تاعى­لىمدى تاعدىرىن تارازىلاپ، ەڭبەكتەرىن سارالاۋعا مۇمكىندىك بەردى. ءال-فارابي، بەيبارىس سۇلتان، تولە ءبيدىڭ كەسەنەسى قالپىنا كەلتىرىلىپ، قۇرمانعازىنىڭ، ايتەكە ءبيدىڭ، بوكەي حاننىڭ كەسەنەلەرى بوي كوتەردى. ءبىز ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعى قارساڭىندا اتاجۇرتتان جىراقتا جەرلەنگەن تۇلعالاردى ەسكە العاندى ءجون كورگەن ەدىك.

  سيريا

ءابۋ ناسىر ءال-فارابي – وتىراردا تۋىپ، الەمگە داڭقى جايىلعان شىعىستىڭ ۇلى ويشىلى. فيلوسوف، ماتەماتيك، استرونوم، فيزيك، بوتانيك، لينگۆيست، لوگيكا، مۋزىكا زەرتتەۋشىسى. ءال-فارابي بابامىز 970 جىلى شام شاھارىندا، قازىرگى سيريانىڭ داماسك قالاسىنداعى باب ءاس-ساعير زيراتىنا جەرلەنگەن. كەسەنەسى 2010 جىلى قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ ات سالى­سۋىمەن قايتا قالپىنا كەلتىرىلدى.

 ەگيپەت

بەيبارىس سۇلتان – 1223-1277 جىلدارى مىسىردا بيلىك قۇرعان. قىپشاق دالاسىندا تۋعان داڭقتى ءامىرشى كايردە جەرلەنگەن. 2010 جىلى قايتا قالپىنا كەلتىرىلگەن 6 تاريحي نىساننىڭ تىزىمىندە بەيبارىس بابامىزدىڭ دا كەسەنەسى بار.

قايتپاي (تولىق نىسپىسى – ءال-ءاشراف سەيىت اد-دين قايتپاي) 1416 (18) جىلى دەشتى قىپشاق توپىراعىندا كىندىگى كەسىلگەن. قايتپاي مىسىر مەن شامنىڭ (سيريا) ماملۇكتەردەن شىققان ون سەگىزىن­شى سۇلتانى (1468-1496) بولعان. ول مەككە، ءمادينا، كاير، قۇدىس (يەرۋساليم), داما­شىق (داماسك), حالەب (الەپپو), الەك­­ساندريا سەكىلدى شاھارلاردىڭ قۇرى­لى­سىندا ءوز قولتاڭباسىن قالدىردى. سۇلتان 1496 جىلى دۇنيەدەن ءوتتى. سۇيەگى ءوزى سالدىرعان قايتپاي كەشەنىنە جەرلەنگەن.

قاۋام اد-دين ءال-يتقاني(يقاني) ءال-فارابي ات-تۇركىستاني (1286-1357) تۇركى­­ستان قالاسىنىڭ شىعىسىندا 20, وتى­­راردان سولتۇستىككە قاراي 40-50 شاقى­رىم­داي جەردەگى، ورتا عاسىرلاردا يتقان (اتقان), قازىرگى ۋاقىتتا يقان دەپ اتا­لاتىن كەنتتە دۇنيەگە كەلگەن. ول وتىزدان اسقان شاعىنا دەيىن وتىراردا يمام بولعان. سونان سوڭ ءبىلىم ىزدەپ اۋەلى سامارقان مەن بۇحاراعا، كەيىن داماسكىگە ساپار شەككەن. باعدادتا 25 جىل قازيلىق ەتكەن ءال-يتقاني سوندا ۇيلەنىپ، بالا-شاعالى بولعان. ءومىرىنىڭ سوڭىندا كايرگە قونىس اۋدارىپ، سوندا باقيلىققا اتتانعان.

  ءۇندىستان

مۇحاممەد حايدار دۋلاتي (1499-1551) – ايگىلى تاريحشى، ادەبيەتشى، موعول­ستان مەن وعان ىرگەلەس ەلدەردىڭ تاريحى جونىندە اسا قۇندى دەرەكتەر بەرەتىن «تاريحي راشيدي» كىتابى مەن «جاحانناما» داستانىنىڭ اۆتورى. ءۇندىستاننىڭ كاشمير شتاتىنداعى «مازاري-ي سالاتين» قورىمىندا جەرلەنگەن.

  تۇركيا

حاسەن ورالتاي (1933-2010) – شەتەل­دەگى قازاقتاردىڭ ازاتتىق ءۇشىن كۇرەس سيم­ۆولىنا اينالعان تۇلعا. ەۋروپاداعى «ازاتتىق» راديوسىنىڭ قازاق ءبولىمىن 40 جىلعا جۋىق باسقارعان، ازاتتىق يدەيا­سىن جەر جۇزىندەگى قازاق بالاسىنا ۇزاق جىلدار بويى ناسيحاتتاعان. بەيىتى – ءتۇ­ر­كيا­نىڭ ساليحلى قالاسىنداعى مۇسىلمان زيراتىندا.

مۇستافا وزتۇرىك (1954-1995) – تاەك­ۆون-دو سپورتىنان الەمنىڭ التى دۇركىن چەمپيونى، 6-شى دان يەگەرى. مۇسىل­مان الەمىندەگى وسىنداي بيىكتىكتى باعىندىرعان جالعىز ادام. اتامەكەنىنە ورالعان اردا ازامات 1995 جىلى الماتىدا بەلگىسىز جاع­داي­دا كوز جۇمدى. سۇيەگى ىستامبۇلداعى زيراتتا.

  گەرمانيا

مۇستافا شوقاي (1890-1941) – كور­نەك­تى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، تۇركى دۇنيەسىنىڭ داڭقتى كۇرەسكەرى. قىزىل يمپەريانىڭ قىسىمىنان ەلدەن بەزىپ، الدىمەن گرۋزيا، سونان سوڭ تۇركيا ار­قىلى گەرمانياعا، ودان فرانتسياعا بارىپ ورنىعادى. الاش جۇرتىنىڭ قايسار پەرزەنتى 1941 جىلى 27 جەلتوقساندا بەرليندە جۇمباق جاعدايدا قايتىس بولدى. سۇيەگى بەرليندەگى «تۇرىك شاھيتلىگى مەشىتى» اۋماعىنداعى شاعىن زيراتقا جەرلەنگەن.

ءماجيت ايتباەۆ (1914, قىزىلوردا وبلىسى – 1945, درەزدەن) – اقىن، پۋبليتسيست. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا اۋىر جارالانىپ، نەمىستەردىڭ تۇتقىنىندا بولعان. توپىراق درەزدەن قالاسىنان بۇيىردى.

ماحمەت قۇلماعامبەتوۆ (1930-2008) – ورتا ازيادان شىققان تۇڭعىش ديسسيدەنت. ساياسي كوزقاراسى ءۇشىن جازىقسىز باس بوستاندىعىنان ايىرىلىپ، جەتى جىل تۇرمەنىڭ ءدامىن تاتقان. قازاقستان تاۋەل­سىز­دىك العاننان كەيىن، جوعارعى سوتتىڭ ۇكىمىمەن اقتالدى. ميۋنحەندە كوز جۇمدى.

  قىتاي

زۇقا ءسابيتۇلى (1866-1928) – قوعام قايرات­كەرى، باتىر. جەرگىلىكتى قازاقتاردى قىتاي ۇلىقتارىنىڭ قىسپاعىنان قور­عاۋ­عا كۇش سالعان. 1928 جىلى قىتاي اسكەر­لەرىنىڭ قولىنان زۇقا باتىر مەن ونىڭ سەرىكتەرى قاپىدا قازا تابادى. «وكىمەتكە قارسى شىققانداردىڭ كورەتىنى وسى» دەپ جەرگىلىكتى قازاقتاردى ۇرەيلەندىرۋ ماق­ساتىمەن سارسۇمبە قالاسىنداعى كوپىر­گە زۇقا باتىردىڭ باسىن ءىلىپ قويادى. ەرلىگىن قۇرمەتتەيتىن حالىق كەيىن ونى بەلقۇدىققا جەرلەپ، باسىنا ۇلكەن قورعان تۇرعىزعان.

اقىت ءۇلىمجىۇلى (1868-1940) – قىتاي، موڭعوليا قازاقتارى اراسىنان شىق­قان كورنەكتى اقىن، اعارتۋشى، قوعام قايراتكەرى. قۇراندى تۇڭعىش رەت قازاق تىلىنە اۋدارعان. حالىق كوتەرىلىسىنە بەل­سەنە قاتىسقانى ءۇشىن تۇتقىنعا الىنىپ، كىتاپتارى ورتەلىپ، تۇرمەدە ازاپتالىپ ولتىرىلگەن.

وسپان باتىر (1899-1951) – شىعىس تۇركىستاننىڭ ۇلت ازاتتىعى جولىنداعى كوسەمى، ەل باسقارعان ايگىلى باتىر. 1943 جىلدىڭ كۇزىندە قىزىلقيا دەگەن جەردە جۇرتشىلىق ونى اق كيىزگە وتىرعىزىپ حان كوتەرگەن. باتىردى قىتاي كوممۋنيستەرى قاپىدا قولعا تۇسىرگەن. 1951 جىلى 28 ساۋىردە ۇرىمجىدە اتىلعان.

اسەت نايمانبايۇلى (1867-1923) – ءاي­گىلى اقىن، ءانشى، سازگەر. «اسەتتىڭ كەم­پىر­باي­­مەن قوشتاسۋى»، «ماقپال»، «قارا كوز»، «ماي­دا قوڭىر»، «قوڭىر قاز»، «قىسىمەت»، «ار­داق» سەكىلدى اندەرى حالىق ارا­سىنا كەڭى­نەن تانىمال. اڭداۋسىزدا الماسپەن ۋلانعان دارىن يەسى قاپىدا كوز جۇمدى. قابىرى قحر، قۇلجا ءۋالاياتىنىڭ كوكقامىر جايلاۋىندا.

جۇسىپبەك شايحىسلامۇلى (1854-1936) – قيسساشى، قازاقتىڭ اۋىز əدەبيەتى ۇلگى­لەرىن جيناۋشى، باستىرىپ تاراتۋشى، ناسيحاتتاۋشى. اراب، پارسى تىلدەرىن جەتىك بىلگەن. 1936 جىلى شىڭجاڭ ولكەسى، ىلە اۋدانىنىڭ تاۋ باۋرايىندا قايتىس بولعان.

تاڭجارىق جولدىۇلى (1903-1947) – اقىن. 1940 جىلدان باستاپ قىتاي ۇكىمەتى قازاقتىڭ بەتكە ۇستار تۇلعالارىن اياۋسىز باسىپ-جانشىعان تۇستا تۇرمەگە قامالىپ، جان توزگىسىز ازاپقا ۇشىرايدى. 1947 جىلى اۋىر ناۋقاستان كوز جۇمدى. زيراتى قحر-دىڭ ىلە ايماعىنىڭ كۇنەس اۋدانىنداعى شاپقى جايلاۋىندا.

دالەلحان سۇگىربايۇلى (1906-1949) – ساياسي قايراتكەر. قىتايداعى التاي ايما­عىنىڭ ءۋاليى (گۋبەرناتور), التاي اتتى اسكەرلەر پولكىنىڭ كومانديرى. 1949 جى­لى بەيجىڭگە مەملەكەتتىك دارەجەدەگى ار­نايى جيىنعا ۇشىپ بارا جاتىپ، ۇشاق قۇلاپ، قازا تاپتى.

جاقىپبەردى سولتانبەكۇلى (1884, الماتى وبلىسى، رايىمبەك اۋدانى – 1932, قحر، جانبۇلاق قورىمى) – باتىر، مەرگەن. كەڭەس جانە قىتاي وكىمەتى تاراپىنان قۋ­­عىن­عا ۇشىراعان تاريحي تۇلعا. 1916 جى­لى قارقارا كوتەرىلىسىندە تۇتقىنعا الىن­عان ەل اعالارىن بوساتىپ الۋ ءۇشىن اتقا قونعان حالىق جاساعىنا باسشىلىق جاساعان. 1933 جىلى كۇرە قامالىندا قى­تاي اسكەرى قاسىندا 24 ادامى بار جاقىپ­بەردى مەر­گەندى وققا بايلايدى. سۇيەگى شىڭ­جاڭداعى جانبۇلاق قورىمىنا جەرلەنگەن.

مەرگەنباي جامانكوزۇلى (1882, الماتى وبلىسى، رايىمبەك اۋدانى، قاق­پاق اۋىلى – 1931, قحر، قۇرمانجان كوپىرى) – باتىر، مەرگەن. العاشقىدا قىزىل اسكەر قاتارىندا قىزمەت ەتىپ، جەتىسۋدا كەڭەس وكىمەتىن ورناتۋعا قاتىسقان. بىراق كەيىنگى اسىرا سىلتەۋشىلىك ساياسات مەرگەنبايدىڭ كوزقاراسىن وزگەرتۋگە سەبەپشى بولادى. 1931 جىلى كوش باستاپ قىتاي جەرىنە وتكەندە قالماقتارمەن شايقاستا قازا تابا­دى. باتىردىڭ دەنەسى تەكەس وزەنى بو­يىن­­داعى، قۇرمانجان كوپىرىنىڭ ءوڭتۇس­تىك-شىعىسىنداعى توبەشىككە جەرلەنگەن.

قاجىعۇمار شابدانۇلى (1925-2011) – جازۋشى. ساياسي جالامەن ءومىرىنىڭ قىرىق جىلعا جۋىعىن جازالاۋ لاگەرىندە، تۇرمەدە وتكىزگەن. «قىلمىس» تريلوگياسىنىڭ اۆ­تورى. 2011 جىلدىڭ اقپان ايىندا ءومىر­دەن وزعان قالامگەردىڭ سۇيەگى قحر-دىڭ شاۋەشەك قالاسىنداعى مۇسىلمان قورى­مىندا جاتىر.

ءمۇتالىپ امىرەۇلى (1928-1988) – ايگىلى تەاتر جانە كينو اكتەرى. «تيان-شان قىزىل گۇلى»، «قىز بەيىتى»، «جەتىم قىزدىڭ ماحابباتى» سىندى اتاقتى كينو­فيلمدەردە باستى رولدەردى سومداعان.

  تيبەت

بوكە باتىر جىرعالاڭۇلى (1846-1904) – ۇلت قايراتكەرى. حالقىنىڭ قامىن ويلاعان ەر، ارتىنا جۇرتىن ەرتىپ، تيبەت اسىپ، ءۇندىستاننىڭ شەكاراسىنا ات تۇم­سى­عىن تىرەپ توقتايدى. بوكە باتىردى 1904 جىلدىڭ جازىندا تيبەت تورەلەرى ەل استاناسى لحاسا قالاسىنا شاقىرادى. وسى ساپاردان ەلىنە ورالعان تۇستا بوكە اۋىرىپ، قايتىس بولدى. سۇيەگى تيبەت اۆتو­نو­ميالى رايونى التىنتوق اۋدانىنا جەرلەنگەن.

  رەسەي

دوسپامبەت جىراۋ (1490 جىلى قازىرگى رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ روستوۆ وب­لى­سىندا دۇنيەگە كەلىپ، 1523 جىلى استرا­حان ماڭىنداعى ازاۋ قالاسىندا دۇنيەدەن وتكەن) – جىراۋ، قولباسشى. دوسپامبەت جىراۋ قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭىن­دە ءومىر سۇرگەن. دەشتى قىپشاقتى كوپ ارالاعان. باقشاسارايدا، ىستامبۇلدا بول­عان. قىرىم حانىنىڭ جاعىندا كوپتەگەن اسكەري جورىقتارعا قاتىسقان. تايپا ارالىق ۇرىستاردىڭ بىرىندە قازا تاپتى.

قادىرعالي جالايري (1530-1605) – اتاقتى عالىم، شەجىرەشى. تاۋەكەل حاننىڭ سارايىندا قىزمەت ەتىپ، اقىلشى مىندەتىن اتقارعان. ورازمۇحاممەد سۇلتانمەن بىرگە رەسەي پاتشاسى بوريس گودۋنوۆتىڭ قول اس­تىندا اماناتتا بولعان. 1602 جىلى جا­رىق كورگەن «جىلنامالار جيناعىنىڭ» اۆ­­تورى. رەسەيدىڭ ريازان وبلىسى، كاسىموۆ قا­لا­سىنداعى مۇسىلمان قورىمىنا جەر­لەنگەن.

بوكەي حان نۇرالىۇلى (تۋعان جىلى بەلگىسىز – 1815) – بوكەي ورداسىنىڭ حانى. ەدىل مەن جايىق وزەندەرىنىڭ اراسىنداعى قازاقتىڭ اتاقونىسىن 1580 جىلدان رەسەي پاتشالىعى يەلەنىپ كەلگەن ەدى. بوكەي حان رەسەي پاتشاسى ءىى پاۆەلدەن قازاقتاردىڭ وسى جەرگە قونىستانۋىنا رۇقسات الىپ، بوكەي ورداسىنىڭ ىرگەسى قالانىپ، ەلىمىزدىڭ باتىسىنداعى رەسەيمەن اراداعى شەكارا شەگەن­دەلدى. بوكەي حان 1815 جىلدىڭ 21 ما­مى­رىندا كوز جۇمدى. زيراتى قازىرگى رە­سەي­­دىڭ استراحان وبلىسى، كراسنىي يار اۋدانى، «مالىي ارال» اۋىلىنا جاقىن جەردە.

ارىنعازى حان ابىلعازيزۇلى (1758-1833) – كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى، ءداۋ­لەسكەر كۇيشى. حالقىنا جاعىمدى بولعانى ءۇشىن ەل اۋزىندا «تىنىم حان» اتانعان. 1823 جىلى پاتشالىق رەسەي ۇكىمەتى ونى قاپىدا الداپ قولعا ءتۇسىرىپ، كالۋگاعا جەر اۋداردى. ارىنعازى حان ايداۋدا ءجۇرىپ بەلگىسىز جاعدايدا قايتىس بولعان.

قۇرمانعازى ساعىربايۇلى (1823-1896) – قازاقتىڭ ۇلى كۇيشىسى. «اداي»، «سارىارقا»، «اقساق كيىك»، «تورەمۇرات»، «بال­­بىراۋىن»، «قۋانىش»، «كوبىك شاش­قان»، «كىشكەنتاي» سىندى كوپتەگەن كۇي­دىڭ اۆتورى. كۇيشىنىڭ سۇيەگى استراحان وب­لى­­سىنىڭ ۆولودار اۋدانىنا قاراستى «قۇر­­مانعازى توبە» دەپ اتالاتىن جەردە جاتىر.

سالىمگەرەي ءجانتورين (1864-1926) – ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى، مەتسەنات. اتاقتى «عاليا» مەدرەسەسىن سالۋ­عا قارجىلاي ىقپال ەتكەن، «ءال-عالا­مي ءال-يسلامي» (مۇسىلمان الەمى) ءدىني-ساياسي گا­زەتىنىڭ قۇرىلتايشىسى ءھام يدەيالىق با­عىتتاۋشىسى بولعان. «الاش» پارتياسىنىڭ كوسەم­دەرىمەن ارا­لاسىپ، ولارعا قولداۋ كور­سەتكەن. 1926 جىلى جۇمباق جاعدايدا ومىردەن وزعان ءسالىم­گەرەي ءجانتورين ۋفادا جەرلەندى.

ءاليحان بوكەيحانوۆ (1876-1937) – ۇلت تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىرعان الاشوردا كوسە­مى، قازاق جەرىنىڭ استىنداعى، ۇستىندەگى، كوگىن­دەگى بار بايلىعى قازاققا قىزمەت ەتۋىن ارمانداپ وتكەن اسا كورنەكتى تۇلعا. 1937 جىلدىڭ تامىزىندا ناقاق جالانىڭ قۇر­بانى بولىپ ماسكەۋدە اتۋ جازاسىنا كەسىلدى.

جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ (1889-1931) – قازاق حالقىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەس­كەن ۇلت قايراتكەرى، كلاسسيك جازۋشى، اعارتۋشى عالىم. 1929 جىلى «ۇلتشىل ۇيىممەن بايلانىسى بار» دەگەن جالامەن تۇتقىندالىپ، 1931 جىلى اتۋ جازاسىنا كەسۋ تۋرالى سىرتتاي ۇكىم شىعارىلدى. ماسكەۋدە جەرلەنگەن.

نىعمەت نۇرماقوۆ (1895-1937) – كور­نەكتى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، قالام­گەر پۋبليتسيست. الاش ارىسى ءاليحان بوكەيحانوۆپەن ءبىر كۇندە، ءبىر ستاتيامەن ماسكەۋدە اتىلعان.

سۇلتانبەك قوجانوۆ (1894-1938) – مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، عالىم، پۋب­­ليتسيست. استانانى ورىنبوردان قىزىل­­­ورداعا كوشىرۋدە، بۇرمالانىپ كەل­­گەن «كيرگيز» دەگەن اتتى «قازاق» دەپ تۇزە­تۋ­دە ەرەن قايرات كورسەتكەن.

ءنازىر تورەقۇلوۆ (1892-1937) – مەم­لەكەت جانە قوعام قايراتكەرى. قازاقتان شىققان العاشقى كاسىبي ديپلومات. كسرو-نىڭ ساۋد ارابياسىنداعى وكىلەتتى وكىلى بولعان، دۋايەن لاۋازىمىنا (سول ەلدەگى ەلشىلەرگە باسشىلىق جۇرگىزەتىن دارەجە) جەتكەن تۇڭعىش قازاق. ۇلت مۇددەسىن ءوز ومىرىنەن بيىك قويعان ارداقتى ازامات 1937 جىلى اتۋ جازاسىنا كەسىلدى.

تۇرار رىسقۇلوۆ (1894-1938) – مەملە­كەت جانە قوعام قايراتكەرى. حالىق كوميس­سارلارى كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىن­باسارى دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلدى. 1937 جىلى 21 مامىردا كيسلوۆودسكىدە دەمالىستا جۇرگەن جەرىندە «پانتۇرىكشىل»، «حالىق جاۋى» دەگەن ايىپپەن تۇتقىنعا الىندى، ماسكەۋدە اتىلدى.

احمەت ءبىرىمجانوۆ (1871-1927) – الاش جۇرتىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكەن تۇلعا. رەسەيدىڭ ءى جانە ءىى مەملەكەتتىك دۋمالارىنا دەپۋتات بولىپ سايلانىپ، مۇسىلمان فراكتسياسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعان. سۇيەگى لەنينگرادتاعى «ۆولكوۆ» زيراتىندا.

قامبار مەدەتوۆ (1901-1938) – اتاق­تى كۇيشى، ونەر قايراتكەرى. كۇيشىلىك تالانتىمەن ءستاليندى تاڭعالدىرعان. 1937 جىلى رەپرەسسياعا ۇشىراپ، سولتۇستىك قيىر شىعىستا قايتىس بولدى.

عاني مۇراتباەۆ (1902-1925) – ورتا­لىق ازيا مەن قازاقستان جاستار قوز­عا­لىسىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى، كوممۋنيستىك جاستار ينتەرناتسيونالىنىڭ قايراتكەرى. وكپە اۋرۋىنان قايتىس بولىپ، ماسكەۋدەگى «ۆاگانكوۆ» قورىمىنا جەرلەندى.

ەليزاۆەتا اليحانقىزى سادۋاقاسوۆا (1903-1971) – «الاش» قوزعالىسىنىڭ كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ قىزى، ۇلت قايراتكەرى سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ جارى. دارىگەر-تەراپەۆت، مەديتسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا ءوزى سۇرانىپ اتتانعان. ماسكەۋ قالاسىندا قايتىس بولعان.

قايىربولات مايدانوۆ (1956-2000) – اۋعانستانداعى سوعىستا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتانعان جالعىز قازاق. اۋعان جەرىندە بارلىعى 1250 تاپسىرما ورىن­داپ، 1100 ساعات ۋاقىتىن اۋەدە وتكىز­گەن. 2000 جىلى چەشەنستانداعى سوعىس­تا ەرلىك­پەن قازا تاپقاننان كەيىن رەسەي فەدە­راتسياسىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى. قازاقتىڭ قىران قاناتتى قاھارمان ۇلى سانكت-پەتەربۋرگتە جەر قوينىنا تاپسىرىلعان.

ەرىك قۇرمانعاليەۆ (1959-2007) – ايگىلى وپە­را ءانشىسى، اكتەر. 1992 جىلى «مادام بات­تەرفلياي» سپەكتاكلىندەگى باستى ءرولى ءۇشىن رەسەي­دە «جىلدىڭ ۇزدىك اكتەرى» اتانعان. اسا سي­رەك كەزدەسەتىن داۋىس يەسى 2007 جىلى كوز جۇ­مىپ، ماسكەۋدەگى «ۆاگانكوۆ» زيراتىنا جەرلەندى.

    يران

جارىلعاپ قىرىقمىلتىق (1908-1990) – يران قازاقتارىنان شىققان ايگىلى اقىن. تۋعان ەلگە دەگەن جۇرەكجاردى سەزىم­نەن تۋعان جىرلارى وتاندىق مەرزىمدى باسىلىمداردا ءجيى جاريالانعان. گۇمبەز-قاۋىس قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى قازاق اۋىلىندا ومىردەن وزدى.

  موڭعوليا

كۇلتەگىن (684-731) – تۇركى جۇرتىنىڭ داڭقتى قولباسشىسى. ەجەلگى تاريحي-پوەزيالىق جازبا دەرەكتەر بويىنشا، 7 جاسىندا جەتىم قالعان، 16 جاسىندا بەس قارۋىن اسىنىپ ەل قورعاعان. اعاسى تونىكوك دانانى تاققا وتىرعىزىپ، ءوزى ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ات ارقاسىندا عۇمىر كەشكەن. 47 جاسىندا سوعىستا قازا بولعان.

حامزا ەرزىنۇلى زايسانوۆ (1912-1966) – شەتەلدەردەگى قازاقتار اراسىنان شى­قان العاشقى قازاق گەنەرالدارىنىڭ ءبىرى، اتى اڭىزعا اينالعان اسكەري ۇشقىش. 1939 جىلى جاپونيامەن حالحين-گولدا بول­عان ۇرىستا تەڭدەسسىز ەرلىك كورسەتكەن. 1942 جىلى موڭعوليا ۇكىمەتىنىڭ قاۋلى­سى­­مەن اۋە قارۋلى كۇشتەرىنىڭ باس قولباس­شى­­سى بولىپ تاعايىندالادى. 1944 جىلى ۇلى قۇرىلتاي باسشىسىنىڭ جارلىعىمەن وعان اۆيا­تسيا گەنەرال-مايور شەنى بەرىلەدى. 1966 جى­لى قايتىس بولعان داڭقتى باتىر ۇلان-با­تور­داعى «التىن بەسىك» زيراتىنا جەرلەنگەن.

  وزبەكستان

ەر قوساي (1507-1594) – قازاق حاندىعى­نىڭ العاشقى كەزەڭىندە ءومىر سۇرگەن، قازاق مەملەكەتتىگىن نىعايتۋعا ۇلەس قوسقان تاريحي تۇلعا. ەر قوساي تۇرىكمەننىڭ ەر سارى كوسەمى­نىڭ قىزى وعىلمەڭلىگە ۇيلەنگەن. ودان جورىق جىرشىلارى، اقىندار، جىراۋلار، ونەر شەبەرلەرى قال­نياز، ابىل، نۇرىم، قاشاعان سىندى دۇلدۇلدەر تاراعان. ەر قوساي مەن وعىل­مەڭلى انا نۇكىس قالاسىنىڭ بەس­توبە جەرىندە ماڭگىلىككە دامىل تاپقان.

تاۋەكەل حان – 1583-1598 جىلدارى بيلىك قۇرعان قازاق حانى. بۇحار حاندىعىمەن كۇرەستە ماسكەۋمەن وداقتاسۋدى ءجون ساناپ، 1594 جىلى ەلشى اتتاندىرعان. بۇحارا قالاسىن الۋ ءۇشىن بولعان ۇرىستا اۋىر جارالانىپ، تاشكەنتكە كەلىپ قايتىس بولدى. سامارقان قالاسىندا جەرلەنگەن.

شىعاي حان – 1580-1582 جىلدارى بي­لىك جۇرگىزگەن قازاق حانى. شايباني مۇرا­گەرلەرىنىڭ اراسىنداعى تاق تارتىسىن قازاق مەملەكەتتىلىگىن نىعايتۋعا ءساتتى پاي­دا­لانعان. سامارقان قالاسىندا جەرلەنگەن.

ءجالاڭتوس ءباھادۇر سەيىتقۇلۇلى (1576-1656) – باتىر قولباسشى، بي. باتىردىڭ دەنەسى سامارقان وڭىرىندەگى داعبيد قىستاعىندا جەرلەنگەن.

تولە بي (1663-1756) – قازاق حالقىنىڭ بىرلىگىن نىعايتۋعا زور ۇلەس قوسقان اتاقتى بي. تاۋكەنى حان ەتىپ سايلاپ، ءۇش ءجۇزدىڭ ۇلىستارىن ءبىر ورتالىققا باعىندىرۋعا ۇيىتقى بولعان. تولە بي تاشكەنتتەگى شايقانتاۋىر زيراتىنا جەرلەنگەن.

ايتەكە بي (1644-1700) – قازاق حالقى­نىڭ اتاقتى ءۇش ءبيىنىڭ ءبىرى. تاۋكەنى حان ەتىپ سايلاۋعا قاتىسقان. ايتەكە ءبيدىڭ قابىرى وزبەكستانداعى ناۋاي وبلىسىنىڭ نۇراتا دەگەن جەرىندە.

سىرىم داتۇلى (1723-1802) – قول­باس­شى باتىر، بي، شەشەن. 1783-1797 جىل­دارداعى ورىس وتارشىلارىنا قارسى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ جەتەكشىسى. پاتشا اسكەرىنەن باس ساۋعالاعان سىرىم حيۋا حاندىعىنىڭ جەرىنە ءوتىپ كەتەدى. ەل اراسىنا اتاعى كەڭىنەن تاراعان باتىردان قاۋىپتەنگەن حيۋا حانى ونى قاپىدا ۋلاپ ولتىرگەن. سۇيەگى قاراقالپاقستاندا جەرلەنگەن.

بازار وڭداسۇلى (1842-1911) – جىراۋ. قازىرگى قىزىلوردا وبلىسىنىڭ قار­ماقشى اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. بازار 15-16 جاسىنان باستاپ ور توڭىرەگىن، ىرعىز، سىر بويى، قىزىلقۇمدى، ۇرگەنىش، حيۋا جا­عىن جىراۋ رەتىندە ارالاي­دى. جىراۋدىڭ ءوز ايتۋى­مەن حاتقا ءتۇس­كەن 15 مىڭ جولعا جۋىق ولەڭ-جىرلارى، 5 داس­تانى ساقتالعان. بازار جىراۋدىڭ ولەڭ­دەرى 1925 جىلى تاش­كەنت­تە شىققان «تەرمە» جيناعىنا، 1931 جىلى جا­رىق كورگەن «قازاقتىڭ ادە­بيەت نۇس­­قالارى» اتتى كىتاپقا ەندى. بازار جىراۋدىڭ زيرا­تى وزبەكستاننىڭ تامدى اۋدانىنىڭ جالپاقتاۋ دەگەن جەرىندە.

ءشادى جاڭگىروۆ (1855-1933) – اقىن. ول 30-عا جۋىق داستان جانە كوپتەگەن ولەڭدەر جازعان. كولەمدى شىعارمالارىنان قازىرشە تابىلعانى – 18 داستان. وزبەكستاننىڭ سىرداريا وبلىسى قاراتوبە ەلدى مەكەنىندە دۇنيە سالعان.

سەرالى لاپين (1868-1919) قىزىلوردا وبلىسى، سىرداريا اۋدانى، قوعالىكول اۋىلىندا تۋعان. اراب، پارسى ت.ب. شىعىس تىلدەرىن جەتىك ءبىلىپ، «شاھناما»، «تۋھرات ال-حاني» داستاندارىنىڭ پارسى تىلىندەگى قولجازبالارىن زەرتتەگەن، فيرداۋسيدىڭ «شاھناماسىن» قازاقشا تارجىمالاعان. 1919 جىلى سامارقان قالاسىندا بەلگىسىز جاعدايدا قايتىس بولدى.

سابىر راحىموۆ (1902-1945) – كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى، گۆارديا گەنەرال-مايورى، داڭقتى قولباسشى. 1945 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا كەنيگسبەرگتە قازا تاپتى. كەيىن سۇيەگى مايدان دالاسىنان اكەلىنىپ، تاشكەنتتەگى كافانوۆ ساياباعىنا جەرلەندى.

ورال تاڭسىقباەۆ (1904 — 1974) – كەسكىن­دەمەشى، كسرو حالىق سۋرەتشىسى، كسرو كوركەمسۋرەت اكادەمياسىنىڭ تولىق مۇشەسى. وزبەك كسر-ءى مەملەكەتتىك سىي­لىعىنىڭ لاۋرەاتى (1973). لەنين جانە باسقا 4 وردەنمەن ماراپاتتالعان. تاش­كەنتتەگى «شاعاتاي» قورىمىنا جەرلەنگەن.

ءابيبۋللا سادىقوۆ (1930-1991) – بالۋان. 1952 جىلى اشحابادتا ورتا ازيا جانە قازاقستان اراسىندا وتكەن سپارتاكيادادا كۇرەستەن ءابسوليۋتتى چەم­پيون بولعان. وزبەكستاننىڭ بىرنەشە دۇركىن (1949,1954, 1955) چەمپيونى. سۇيەگى نوكىس قالاسىنداعى زيراتقا قويىلعان.

ومىرزاق قوجامۇراتوۆ (1936-1983) – اقىن. بۇحارا وبلىسى، تامدى اۋدانىندا تۋعان. جازۋشى»، «جالىن» باسپالارىنان «جيدەلى بايسىن» (1966), «تاڭعى داۋىس» (1971), «جول اياقتالمايدى» (1981), «وي كەشۋ» (1989), «كۇن استىندا – قۇدىرەت» (1998), «سۋرەتتەگى جۇمباقتار» (1998) جىر جيناقتارى جارىق كورگەن. وزبەكستاننىڭ ناۋاي وبلىسىندا جەرلەنگەن.

  ۋكراينا

عۇبايدوللا بوكەەۆ (1840-1909) – اسكەري قايراتكەر، رەسەي ارمياسىنىڭ ينفانتەريا گەنەرالى. ورىس-تۇرىك سوعىسىندا ايرىقشا قولباسشىلىق قابىلەت كورسەتكەنى ءۇشىن گەنەرال-مايور اتاعىن، «ەرلىگى ءۇشىن» ال­تىن قىلىشىن يەلەنگەن، ءى دارەجەلى اننا وردەنىمەن ماراپاتتالعان. وتستاۆكاعا شىق­قان سوڭ، 1902 جىلى يمپەراتور سىيعا تارتقان يالتاداعى يەلىگىنە كوشىپ بارىپ، سۇيەگى سول قالادا جەرلەنگەن.

  تاجىكستان

ەلەۋسىز بۇيرين (1874-1933) – اقىن، قوعام قايراتكەرى. 1911-13 جىلدارى «قازاق­ستان» گازەتىنىڭ رەداكتورى بولىپ، «قازاق­ستان» ءسوزىن تۇڭعىش رەت رەسمي تىلگە ەنگىزدى. 1932 جىلى ەلدە ساياسي قۋ­عىن-سۇرگىننىڭ العاشقى تولقىنى باس­تال­­عاندا ەلەۋسىز بۇيرين تاجىكستانعا قونىس اۋدارادى. سوندا ورتالىق ارحيۆ باسقارماسىنا ينسپەكتور بولىپ قىزمەتكە ورنالاسادى. 1933 جىلى 16 ساۋىردە قىز­مەتىنەن قۋىلىپ، كوپ ۇزاماي اشتىقتان دۋشانبەدە دۇنيە سالادى.

  تۇرىكمەنستان

قۇنىسكەرەي قوجاحمەتوۆ (1895-1964) – قىزىل چەكيستەرگە قارۋلى قارسىلىق كورسەتكەنى ءۇشىن قۋعىندالعان، «باندى قۇنىسكەرەي» اتانعان حالىق باتىرى. اتىراۋ وبلىسى، قىزىلقوعا اۋدانى، تايسويعان قۇمىندا تۋعان. كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا «قاندىقول قاراقشى» دەگەن جالا جابىلسا دا، ادىلدىگىمەن، ەرلىگىمەن ەسىمى اڭىزعا اينالعان. 1933 جىلى تۇرىك­مەنستانعا باس ساۋعالاۋعا ءماجبۇر بولادى. سول جاقتا ابىلقايىر جامانوۆ دەگەن ات­پەن ءومىر ءسۇرىپ، 1964 جىلى ومىردەن وزعان.

P.S. جات جۇرتتا جەرلەنگەن تۇل­عا­ل­اردىڭ جوعارىداعى تىزىمىنە قوسىلاتىن ءالى قان­شاما ارىسىمىز بار ەكەنى ءسوزسىز. ءبىز بۇگىن تاريحتى زەرتتەۋشىلەرگە، عالىم­دارعا ۇسى­نىس رەتىندەگى ويىمىزدى ورتاعا سالىپ وتىرمىز. ەسكەرتە كەتەتىن ءبىر جايت، 1941-1945 جىل­دارداعى ۇلى وتان سوعىسىندا رەسەي، ۋكراينا، بەلورۋسسيا، مولداۆيا مەن ۆەنگريا، يۋگو­­سلاۆيا، پولشا، چەحوسلوۆاكيادا وپات بولىپ، سوندا جەرلەنگەندەر دەرەگى كوپ كىتاپتاردا بار بولعان­دىقتان ماقالاعا كىر­گىزىلمەدى. تۇلعالارىمىزدى تولىق­قاندى ءتۇ­گەن­دەۋ الداعى كۇننىڭ ەنشىسىندە بولماقشى. وقىرمان تاراپىنان ايتار ۇسىنىس-تىلەك بولسا، قۇلاق قويۋعا ءازىرمىز.

عابيت ىسكەندەرۇلى،

«ەگەمەن قازاقستان».