وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى العاشقى ساياسي قوزعالىسى الاشتىڭ كوسەمى جانە مەملەكەت قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحاننىڭ كوپشىلىك بىلە بەرمەيتىن تاعى ءبىر قىرى جاستارعا دەگەن سەنىمى مەن ولارعا ساياسي، ءتىپتى عىلىمي سالادا جول كورسەتىپ، قولداپ وتىراتىنى. ءبىز مۇنى مۇستافا شوقايدىڭ ءومىرى مەن كۇرەسى تۋرالى دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا جازۋ بارىسىندا ناقتى بايقاعان ەدىك. تالانتتى جاستارعا كوپ ءمان بەرىپ ولارعا ەرەكشە كوڭىل بولەتىن بوكەيحان جاستاردىڭ تەگىنە دە قاراماعان. تۇركى مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ مادەني، عىلىمي جانە ساياسي وركەندەۋىنە ۇلەس قوسىپ پايدا كەلتىرۋ ول ءۇشىن ءبىرىنشى ورىندا تۇرعان. وسى ورايدا 1910 جىلداردىڭ باسىندا ونىڭ كوزىنە پەتەربوردا زاڭ فاكۋلmتەتىندە وقىپ جۇرگەن ستۋدەنت مۇستافا مەن مەدرەسە ءبىتىرىپ كىتاپ جازعان زاكي ءۋاليدى تۇسەدى. ەكەۋىنە دە ولار ەميگراتسياعا كەتكەنگە دەيىن، باعىت باعدار بەرىپ قولداۋ كورسەتىپ وتىرادى.
وسى ماسەلەدە ءوزىم تۇسىنبەگەن ءبىر ماسەلەنى دە اتاپ وتكىم كەلەدى. تاياۋدا مۇستافا شوقاي تۋرالى 12 تومدىق جيناق شىعارىپ، شوقايتانۋ عىلىمىنا باعا جەتپەس ۇلەس قوسىپ وتىرعان پروفەسسور، اكادەميك كوشىم ەسماعامبەتوۆ سول 12 تومدىق جيناقتىڭ ءبىرىنشى تومى بولعان مۇستافا شوقاي تۋرالى مونوگرافياسىندا مەنىڭ شوقاي تۋرالى زەرتتەۋىمە توقتالىپ: “مۇستافا شوقايدىڭ ساياسي ءۇستازى زاكى ءۋاليدي” دەپ تۇجىرىم جاساعانىمدى ايتا كەلىپ بىلاي دەيدى: “مۇنداي جالعان تۇجىرىمدار م. شوقاي سەكىلدى الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلگەن قايراتكەردىڭ تاريحي ورنىن بەلگىلەۋدە وقىرماندارعا تەرىس تۇسىنىك بەرەدى. سول سەبەپتى م. شوقاي جونىندە ءتۇرلى بۇرمالاۋشىلىقتارعا جول بەرمەۋدە جانە ونىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىن ساقتاپ قالۋدا قازاق قايراتكەرىنىڭ تۇپنۇسقا ەڭبەكتەرىن جيناستىرىپ، تولىق جيناعىن شىعارۋ – كەزەك كۇتتىرمەيتىن ءىس”. اۆتوردىڭ سىلتەمەسىندە كىتابىمنىڭ اتى قانا بار، الايدا قاي بەتتەن مۇنداي پىكىرىمدى كورگەنىن جازباپتى. ويتكەنى ونداي پىكىر مەنىڭ كىتابىمدا جوق. سونسوڭ، مەنىڭ، مۇنداي تۇجىرىم ايتۋىم مۇمكىن دە ەمەس. ويتكەنى مۇستافا مەن زاكي ەكەۋى دە 1890 جىلى تۋعان تۇيدەي قۇرداس جانە العاش تانىسىپ بىرگە جۇمىس ىستەي باستاعان كەزدەردە 20-دان جاڭا اسقان جاس جىگىتتەر. قالايشا بىرىنە ءبىرى ۇستاز بولا الادى. قايتا ەكەۋىنىڭ اراسىندا كوپتەگەن پىكىر ايىرماشىلىقتارى مەن مىنەز قايشىلىقتارى بار. مەن بۇلاردى كىتابىمدا رەتى كەلگەن جەردە كورسەتىپ وتىردىم. مەنىڭشە، ءاليحان مۇستافا شوقايدىڭ ساياسي ۇستازى دەر ەدىم. ءوزىم سىيلايتىن، ءتىپتى 12 تومدىقتى دايىنداۋ بارىسىندا قول جەتكىزە الماعان كەيبىر ءتۇپ نۇسقا ماتەريالداردى تاۋىپ بەرىپ كومەكتەسكەن اقساقال عالىم اعامىزدىڭ بۇل ماسەلەگە مۇقيات تاعى قاراپ، جىبەرگەن قاتەلىگىن كىتابىنىڭ كەلەسى باسىلىمدارىندا تۇزەتەدى دەگەن ۇمىتتەمىن.
ال ەندى زاكي ءۋاليدي بولسا، ەستەلىكتەرىندە بوكەيحاندى ءوزىنىڭ ساياسي ۇستازى رەتىندە اتايدى. زاكي ءۋاليدي ەستەلىكتەرىندە رەسەي مۇسىلماندارى مەن تۇركىستان ماسەلەلەرىنە قانىق بولۋىندا ءاليحان بوكەيحاننىڭ ەلەۋلى ەڭبەك سىڭىرگەنىن ايرىقشا اتاپ وتەدى. مىنە ءبىز ونىڭ بۇل ءسوزىن بوكەيحاننىڭ وعان ساياسي تۇرعىدان ۇستازدىك ەتكەندىگىنە دالەل رەتىندە الىپ وتىرمىز.
ەميراتسياعا كەتكەننەن كەيىن الەمدىك دەڭگەيدە تانىمال ۇلى عالىم بولعان زاكي ءۋاليدي 1890 جىلى، 10 جەلتوقساندا باشكۇرتستاننىڭ يستەرليتاماق اۋدانىنا قاراستى كۇزەن اۋلىندا عىلىمي وتباسىندا تۋدى. شەشەسى ءۇممۇل حايات اكەسىنىڭ مەدرەسەسىندە ءبىلىم العان، اراب-پارسى تىلدەرىندە ەركىن سويلەگەن، زيالى ادام بولاتىن. زاكي ءۋاليدي ەستەلىكتەرىندە بالا كەزىندە پارسى ءتىلىن شەشەسىنەن، اراب ءتىلىن اكەسىنەن ۇيرەنگەنىن ايتادى. ءۋاليديدىڭ اكەسى احمەد شاح تا عالىم ەدى، ءوزىنىڭ مەدرەسەسى دە بار-تۇعىن. احمەد شاح، ارميادا ورىس ءتىلىن بىلمەگەندىكتەن كوپ قيىنشىلىق كورەدى. سول سەبەپتى، ۇلىنىڭ جاستايىنان ورىس ءتىلىن دە ۇيرەنۋىن قامتاماسىز ەتكەن. ءۋاليدي ەسەيە كەلە ۇتەكتەگى ناعاشىسى جانە فيلوسوفيالىق ارابشا كىتاپتار جازعان حابيب ناججاردىڭ قاسىندا ءبىراز ۋاقىت بولىپ ءبىلىمىن تەرەڭدەتتى. ءسويتىپ ەرتە جاستان عىلىم جولىنا تۇسكەن ءۋاليدي 1906-1908 جىلدارى اكەسى قاجىلىق ساپارعا شىققاندا ونىڭ مەدرەسەسىن باسقارىپ مۇعالىمدىك جاسادى. اكەسى كەلگەننەن كەيىن ورىنبور، قازان، ۋفا، استراحان قالالارىندا عىلىم وردالارىندا بولدى. سوندا ەميليانوۆ، نيكولاي اشمارين جانە ن. ف. كاتانوۆ سىندى عالىمدارمەن تانىستى. 1910 جىلى قازاندا قاسىميە مەدرەسەسىندە “تۇرىك جانە اراب ادەبيەتى تاريحى” ءپانىنىڭ مۇعالىمى رەتىندە قىزمەت ىستەدى. وسى كەزدە “تۇرىك – تاتار تاريحى” دەگەن ەڭبەگىن جازىپ 1912 جىلى جارىققا شىعاردى. وسى كەزدە قازان ۋنيۆەرسيتەتىندە كاتانوۆتىڭ قولداۋىمەن پروفەسسور بوگودوريتسكي، پروفەسسور حۆوستوۆ جانە حارلامپوۆيچ سىندى عالىمداردىڭ فيلولوگيا جانە تاريح ساباقتارىنا قاتىسىپ وتىردى. سونىمەن قاتار نەمىس جانە فرانتسۋز تىلدەرىنەن ساباق الدى. بارتولدپەن دە وسى كەزدە تانىستى. قازان ۋنيۆەرسيتەتىندە “تۇرىك – تاتار تاريحى” اتتى ەڭبەگى جوعارى باعالانىپ ۋنيۆەرسيتەتتىڭ “تاريح جانە ارحەولوگيا قوعامىنا” مۇشەلىككە سايلاندى. 1914 جىلى پەتەربور ۋنيۆەرسيتەتى ونى زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋى ءۇشىن بۇحارا حاندىعىنا جىبەردى. ونىڭ وسى ساياحاتى قازان جانە تاشكەنت ارحەولوگيا قوعامدارىنىڭ جۋرنالدارىندا جارىق كوردى. كەيىن باسقا دا ماقالالارى رەسەي عىلىم وردالارىنىڭ جۋرنالدارىندا باسىلىپ تۇردى. سونداي-اق ول بۇل ساپارى كەزىندە ءجۇسىپ بالاساعۇنيدىڭ “قۇتادعۋ بىلىك” (قۇتتى بىلىك) اتتى تۇركى حالىقتارىنىڭ ايگىلى جادىگەرىنىڭ ءبىر قولجازباسىن تاۋىپ عىلىمي ورتاعا تانىستىردى. جاس زاكي ءۋاليدينىڭ وسى عىلىمي تابىستارى بەلگىلى ورىس عالىمدارىنىڭ جوعارى باعاسىنا يە بولادى. بۇل كاتانوۆتىڭ نازارىنان تىس قالمادى. ءۋاليدي ونىڭ وزىنە دەگەن ءىلتيپاتىن بىلاي دەپ جەتكىزگەنىن مالىمدەيدى: “شىعىس تۇرىك جانە مونعولداردان شىعىستانۋ جولىنا قازىرگە دەيىن ءۇش ادام، اتاپ ايتقاندا دورجي بانزاروۆ، شوقان ءۋاليحانوۆ جانە مەن (كاتانوۆ) تۇسكەن ەدىك. بارلىعىمىز ورىس مادەنيەتىنە بۇكىل بولمىسىمىزبەن بەرىلدىك. ءوزىم شاماندىقتى تاستاپ شوقىنىپ ورىستارعا قىزمەت ىستەپ ءجۇرمىن. دورجي مەن شوقان 35 جاسقا تولماي بوتقادان قايتىس بولدى. ويتكەنى ورىس جولداستارىمىز ولارعا جانە ماعان وسىدان باسقا ەشنارسە ۇيرەتكەن جوق. ەندى سەن ءتورتىنشىسىڭ. ءوزىڭدى بۇلاردان ساقتا. مەنىڭ ورتام يسلام سىندى مىقتى مادەنيەتكە يە ەمەس ەدى. ءبىزدىڭ بولمىسىمىز جويىلدى. ورىستارعا دا جاتپىز. سەن كۇشتى ءبىر مادەني ورتانىڭ پەرزەنتى بولعاندىعىڭدى ەستەن شىعارما”. ونىڭ وسى كەڭەسىنەن كەيىن ءۋاليدي قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تانىمال شىعىستانۋشى پروفەسسورلارىنان تارتىنا باستاعانىن، بوگوروديتسكي مەن حۆوستوۆ سىندى باسقا سالانىڭ عالىمدارىنا جاقىن بولعانىن ايتادى. ءۋاليديدىڭ شاكىرتى پروفەسسور تۇنجەر بايقارا ونىڭ كاتانوۆتىڭ كەڭەسىنەن كەيىن ىشىمدىكتەن بويىن اۋلاق ۇستاعانىن جازادى. ءۋاليدي وسى كەزدە تۇركيا ءۇشىن پايدالى ءبىر ىسكە دە مۇرىندىق بولدى. كاتانوۆ ۇيدەگى كىتاپتارىن ساتاتىن بولعان سوڭ، ىستامبۇلداعى يۋسۇف اقشوراعا حات جازىپ وسى كىتاپتاردى تۇرىكتەر ساتىپ السا دەگەن ءوتىنىش ءبىلدىردى. ءسويتىپ تۇرىكتەر دۇنيەجۇزىلىك ءبىرىنشى سوعىس باستالاردان بۇرىن كاتانوۆتىڭ كىتاپحاناسىن ساتىپ الدى. ول كىتاپتار قازىر ىستامبۇل ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇركولوگيا ينستيتۋتىنىڭ كىتاپحاناسىندا.
1915 جىلدىڭ اياعىندا زاكي ءۋاليدي رەسەي دۋماسى مۇسىلمان فراكتسياسىنىڭ بيۋروسىندا جۇمىس ىستەۋگە پەتەربورعا اتتانادى. ول كەزدە قالادا تۇرىك تىلدەس وقۋشىلار، زيالىلار جانە ورىس عالىمدارى اراسىندا پىكىرتالاستىرعان جيىندار بولىپ تۇراتىن. مۇنداي جيىندار سالىمگەرەي ءجانتورين، الياسقار سىرتلانوۆتىڭ جۇبايى ءامينا سىرتلانوۆا، ءسىرالى لاپين سەكىلدى رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ كورنەكتى قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ نەمەسە ۆيلگەلم رادلوۆ ىسپەتتى اتاقتى ورىس شىعىستانۋشىلارىنىڭ ۇيلەرىندە، يا بولماسا، پەتەربور مۇسىلماندارى قايىرىمدىلىق قوعامىندا وتكىزىلەتىن. بۇل جيىندارعا زاكي ءۋاليدي قاتىسىپ ءجۇردى. سونىمەن قاتار ول جيىندارعا مۇستافا شوقاي، ازىربايجاندىق ءالي اكبەر توپچۋباشى، تۇرىكمەن كاكاجان بەرديەۆ، قازاق يسا قاشقىنباي، تاتار يلياس الكين، سۇلتانبەك مامليەۆ جانە مۇستافا شاحقۇلى سىندى جاستار كوپ قاتىساتىن. جينالىستارعا جاستاردان باسقا ءاليحان بوكەيحان، اليمەردان توپچۋباشى، ماحمۋت حوجا بەحبۋدي، ميۋنەۆۆەر كاري، احمەت بايتۇرسىنۇلى جانە مىرجاقىپ دۋلاتۇلى سەكىلدى سول ءداۋىردىڭ كورنەكتى ساياسي جانە زيالى تۇلعالارى دا كەلەتىن ەدى.
نەمىس تەكتى ورىس شىعىستانۋشىسى رادلوۆتىڭ ۇيىندەگى باس قوسۋلاردا تاريح پەن ءتىل تۋرالى قىزۋ تالقىلاۋلار بولىپ جاتاتىن. 1899 جىلى جۇبايى قايتىس بولعاننان كەيىن رادلوۆ كۇندىز جۇمىس ىستەپ، ال كەشكىسىن ۇيىندە دوستارى، شاكىرتتەرىمەن وتىرۋدى ادەتكە اينالدىرعان. جاستارمەن قاتار بارتولد، سامويلوۆيچ سەكىلدى كەڭ تانىمال ورىس شىعىستانۋشىلارى مەن سادري ماكسۋدي ارسال، ءاليحان بوكەيحان سياقتى رەسەي تۇركى مۇسىلمان زيالىلارى دا قاتىسقان وسى كەشكىلىك جينالىستاردا تۇركى حالىقتارىنىڭ مادەنيەتى، تاريحى جانە ءتىلى تۋرالى ماسەلەلەر اڭگىمەگە ارقاۋ بولاتىن. قارت تۇركىتانۋشى جينالىسقا قاتىسقاندارعا تەرەڭ ءبىلىمى مەن تاجىريبەسى ارقىلى باعىت-باعدار بەرىپ، ايتىلعان ماسەلەلەر تۋراسىندا وي-ورىستەرىن كەڭەيتۋگە ارنالعان كىتاپتاردى تانىستىراتىن ەدى. بۇل جيىنداردا ارينە بوكەيحاننىڭ دا ءۋاليدي جانە وزگە جاستارعا ءوزىنىڭ كوزقاراسىن ءبىلدىرىپ تاجريبەسىن ءبولىسىپ وتىرعانىندا كۇمان جوق.
عىلىمعا جان تانىمەن بەرىلگەن زاكي ءۋاليدي 1917 جىلعى اقپان جانە قازان توڭكەرىستەرىنەن كەيىنگى الاساپىران جاعدايلاردا، ەڭ قيىن قىستاۋ كەزدەردە دە عىلىمدى ەستەن شىعارماعان. ماسەلەن، قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن قۇرىلعان باشقۇرت اۆتونوميالىق ۇكىمەتىندە قورعانىس جانە ىشكى ىستەر ءمينيسترى بولعان ءۋاليدي كەيىن تۇتقىندالىپ تۇرمەگە جابىلادى. ول تۇرمەدە جاتىپ “نوعايلار تاريحى” دەگەن كىتابىن ءتامامداپ ۇلگەرىپتى. ەكىنشى رەت تۇركيادا 1944 جىلى دۇنيەجۇزىلىك ەكىنشى سوعىستا نەمىستەردى جاقتاپ ۇگىت ناسيحات تاراتقانى ءۇشىن سوتتالىپ 15 اي تۇرمەگە جابىلادى. سوندا “جالپى تۇركى تاريحىنا كىرىسپە” اتتى قوماقتى ەڭبەگىن جازىپ شىعادى.
زاكي ءۋاليديدىڭ شاكىرتى بولعان ىستامبۇل ۋنيۆەرسيتەتىندەگى ۇستازداردان ەستۋىمشە، ءۋاليدي جولداسى ابدىقادىر ينانمەن باسماشىلارعا قوسىلىپ وزبەك قىشلاقتارىندا بولشەۆيكتەرگە قارسى قارۋلى كۇرەس جۇرگىزىپ جۇرگەندە ءبىر زيراتقا بەكىنىپ جاۋمەن اتىس جۇرگىزىپ جاتادى. سوندا زيراتتاعى ءبىر بەيىتتىڭ قۇلپىتاسىنداعى ادەمى جازۋدى كوزىن شالىپ قالادى دا، جولداسىنا: “ءاي، ابدىقادىر, مىنا بەيىتتىڭ جازۋى كەرەمەت ەكەن. مەن وق اتىپ دۇشپاندى توقتاتا تۇرايىن سەن قارىنداشىنمەن ونىڭ سۋرەتىن جاساپ ال. ەكىنشى ءبىز بۇل جاقتارعا كەلە الامىز با، كەلە المايمىز با؟” دەپتى.
ال باسماشىلار جەڭىلە باستاعاننان كەيىن، شەكارا اسىپ ەۋروپاعا بەت العان ءۋاليدي جول جونەكەي كىتاپحانا جانە كىتاپ دۇكەندەرىنە سوعىپ كىتاپ جيناپ وتىرعان. اتاپ ايتقاندا، يراننان ءوتىپ بارا جاتقاندا مەشحەد كىتاپحاناسىنا سوعادى، سوندا قولجازبالار اراسىنان ايگىلى اراب جيحانكەزى يبن فازلاننىڭ قولجازباسىن تاۋىپ الادى. كەيىن، 1932-1935 جىلدارى اراسىندا اۆستريادا ۆەنا ۋنيۆەرسيتەتىندە سول تاقىرىپتا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعايدى.
زاكي ءۋاليدي يراننان اۋعانستان مەن ۇندىستانعا وتكەندە سول جەردەگى كىتاپ ماگازيندەرىنەن كوپ كىتاپ ساتىپ الادى. بومبايدا اسىرەسە بابىر مەملەكەتى تاريحىنا قاتىستى قۇندى كىتاپتار العانىن اتاپ وتەدى دە، “قارۋلى كۇرەستى تاستاپ عىلىمي تاريحشىلىققا وتكەندە كىتاپحانامنىڭ نەگىزىن مەشحەد، كابۋل جانە بومبايدان العان كىتاپتار قالادى” دەيدى.
زاكي ءۋاليدي اقىرىندا ەۋروپاعا جەتەدى. بەرلين مەن پاريج قالالارىندا ەرۆارد ساكاۆ، تەودور نولدەكە، ەرنەست ۆون ءلو كوك، جوزەف ماركۋارت، پول پەلليو، جان دەني، م. بلوش سىندى اتاقتى عالىمدارىمەن تانىسىپ ارالاسادى. وسى كەزدە ونى ەۋروپانىڭ عىلىم وردالارى جۇمىسقا شاقىرادى. سەر ەدۆارد دەنيسون روسس لوندونعا شاقىرسا، فرانتسۋز عالىمدار جوزەف-انتۋان كاستانە مەن گابريەل فەرران پاريجدە وزدەرىمەن جۇمىس ىستەۋدى ۇسىنادى. بىراق ول تۇرىك عالىمى رىزا نۇردىڭ ۇسىنىسىن ماقۇلداپ تۇركياعا عىلىمي جۇمىسقا بارۋدى قابىلدايدى.
ءۋاليدي ەۋروپادا جۇرگەن كەزدە بەرلينگە وقۋعا كەلگەن تۇركىستاندىق ستۋدەنتتەر ارقىلى احمەت بايتۇرسىنۇلىنان حات العان. ستۋدەنتتەر اكەلگەن گازەت جانە جۋرنالداردى وقىپ تۇركىستانداعى ساياسي جانە مادەني احۋال تۋرالى مالىمەت الىپ تۇرعانىن ەستەلىكتەرىندە ايتا كەلىپ، ءۋاليدي 1924 جىلى، 18 ماۋسىمدا ورىنبوردا وتكىزىلگەن “قازاق پەن قىرعىز عالىمدارىنىڭ تۇڭعىش كونگرەسى” تۋرالى مالىمەتتەر جاريالانعان گازەتتەردىڭ ىشىنەن 28 ماۋسىمداعى ا. بايتۇرسىنۇلىنىڭ ازىمبەك بىرىمجانعا جازعان ءبىر حاتىنىڭ شىققانىن اتاپ وتەدى. بايتۇرسىنۇلى سول حاتتا “بارىمىزدەن بارىڭىزگە سالەم” دەپ جازعان ەكەن. گازەت قيىندىلارىندا ءاليحان بوكەيحان، ءنازىر تورەقۇلوۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، احمەت بايتۇرسىنۇلى، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى، ساكەن سەيفۋللين، قىرعىزداردان يشاندىق اراباي ۇلىنىڭ ەسىمدەرى اتالىپ وتىلگەن. زاكي ءۋاليدي بۇل حاتتىڭ شەتەلگە شىققاننان كەيىن وتاننان وزىنە كەلگەن شىن جۇرەكتەن سالەم ايتىلعان تۇڭعىش حات ەكەنىن تىلگە تيەك ەتەدى.
ءسويتىپ ول 1925 جىلى ەۋروپادان تۇركياعا بارادى. 1927 جىلى ىستامبۇل ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇركولوگيا ينستيتۋتى بەلگىلى ورىس عالىمى ۆ. بارتولدتى لەكتسيا وقۋعا شاقىرادى. ونىڭ ساپارى كەزىندە، بۇرىننان تانىس ءۋاليدي قاسىندا بولىپ لەكتسيالارىن تۇرىك تىلىنە اۋدارىپ بەرىپ وتىرادى. ءۋاليدي 1927-1932 جىلدارى ىستامبۇل ۋنيۆەرسيتەتىندە ۇستازدىق قىزمەت اتقارىپ تاريحتان ساباق بەرەدى. 1932 جىلى تۇرىك ۇكىمەتتىك قىزمەتكەرلەرىمەن كەلىسپەي قالعان ءۋاليدي اۆسترياعا قونىس اۋدارادى. ول جەردە دە بوس تۇرماعان ءۋاليدي دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعايدى. 1939 جىلى تۇركياعا قايتىپ كەلەدى. ىستامبۇل ۋنيۆەرسيتەتىندەگى ۇستازدىق قىزمەتىنە قايتا ورنالاسادى. ول بۇل قىزمەتىن 1970 جىلى، 26 شىلدە كۇنى ىستامبۇلدا دۇنيە سالعانعا دەيىن جالعاستىرادى.
ارتىندا 20-داي كىتاپ، 400-دەي ماقالا قالدىرعان بەلگىلى عالىم كوپتەگەن شاكىرت تە تاربيەلەگەن. ونىڭ ءبىرى 1997-2002 جىلدارى مەنىڭ مۇستافا شوقاي تۋرالى دوكتورلىق ديسسەرتاتسياما جەتەكشىلىك جاساعان سينولوگ تاريحشى پروفەسسور گۇلچين چاندارلىوعلى. ول كىسىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ءۋاليدىڭ تۇسىنىگىندە تاريحشى دەگەن كوپ ءتىل بىلگەن ادام. ءۋاليدي ىستامبۇل ۋنيۆەرسيتەتى تاريح فاكۋلتەتىندە ءبىرىنشى كۋرس ستۋدەنتتەرىنە العاشقى ساباققا كىرگەندە بىلاي دەيدى ەكەن: “ستۋدەنتتەر ەگەر سەندەر مىقتى تاريحشى بولام دەسەڭدەر، الدىمەن مىنا جەتى ءتىلدى مەڭگەرىندەر: ارابشا، پارسىشا، اعىلشىنشا، نەمىسشە، فرانتسۋزشا، ورىسشا جانە قىتايشا. سوندا سەندەر مىقتى تاريحشى بولاسىڭدار.”
زاكي ۋاليديمەن ءاليحان بوكەيحاننىڭ تانىسۋى 1912 جىلى ونىڭ “تۇرىك – تاتار تاريحى” اتتى كىتابىنىڭ جارىق كورۋىمەن تىعىز بايلانىستى. ءا. بوكەيحان زاكي ۋاليديگە وسى ەڭبەگىنە وراي ءىلتيپات ءبىلدىرىپ حات جازىپ، ۇيىنە شاقىردى. ءۋاليدي ول كەزدە ۋفا قالاسىنداعف سالىمگەرەي ءجانتوريننىڭ دە ءوزىن قوناققا شاقىرعانىن ايتادى. ەكەۋى دە ونى ۇلكەن تولعانىس جانە قۋانىشپەن قارسى العان. سونىمەن 1912 جىلدىڭ مامىر ايىندا ءۋاليدي الدىمەن سامارا، ودان كەيىن ۋفاعا بارادى. ءاليحان ونى ۇيىندە ءۇش كۇن قوناق ەتىپ كۇتىپ، كىتابىنا جوعارى باعا بىلدىرە وتىرىپ، زەرتتەۋىنىڭ اياسىن كەڭەيتۋگە كەڭەس بەرەدى. ءاليحان تامىز ايىنا تامان تاعى دا حات جازىپ، ءۋاليديدى شاقىرادى. سامارا قالاسىنداعى الەكەڭنىڭ ۇيىنە بارسا، احمەت بايتۇرسىنۇلى دا قوناق بولىپ وتىر ەكەن. بىرنەشە كۇن قوناق بولىپ جاتىپ جاتقان ۋاليديگە ولار تۇركى تاريحىنا قاتىستى وسى زەرتتەۋىنە قازاقتىڭ حاندارىن دا قوسۋى تۋرالى كەڭەس بەرەدى. وسىدان كەيىن ءۋاليدي كىتاپتىڭ ەكىنشى تومىن جازۋ كەرەكتىگى جايىندا شەشىمگە كەلىپ، اۋىلىنا قايتادى. ءاليحان مەن احمەتتىڭ وسى وتىنىشتەرىن ءۋاليدي اراعا جىلدار سالىپ الدىمەن كايردە 1939 جىلى اراب ارىپتەرىمەن، كەيىن ىستامبۇلدا 1947 جىلى لاتىن ارىپتەرىمەن تۇرىك تىلىندە باسىلىپ شىققان كىتابىمەن ورىندايدى. “بۇگىنگى تۇركەلى، تۇركىستان جانە تاياۋ تاريحى” دەپ اتالاتىن 700 بەتتىك قوماقتى ەڭبەگىندە قازاق حاندىعى مەن قاتار الاش وردا جانە ءاليحان بوكەيحان، مۇستافا شوقاي، احمەت بايتۇرسىنۇلى، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى، ماعجان جۇمابايۇلى سىندى الاش قايراتكەرلەرى تۋرالى دا جان جاقتى مالىمەت بەرەدى. بۇل، تۇركيادا الاش قايراتكەرلەرى تۋرالى جان جاقتى مالىمەت بەرگەن تۇڭعىش ەڭبەك ەدى.
ءۋاليديدىڭ “تۇرىك – تاتار تاريحى” اتتى كىتابىنا 1912 جىلى جوعارى باعا بەرگەن باسقا دا ادامدار اراسىندا ورىستىڭ بەلگىلى عالىمى بارتولد تا بولادى. ول “يسلام الەمى” اتتى جۋرنال شىعارعاندىقتان سول جىلى رەسەي مۇسىلماندارى اراسىندا ساپار شەگەدى، وسى ساپاردا ءۋاليدي ونىمەن تانىسادى جانە ونىڭ بۇل ساپارىنىڭ ماڭىزدىلىعى جايىندا ورىنبوردا شىعاتىن “ۋاقىت” گازەتىندە ماقالا جاريالايدى. بۇل ماقالا بارتولدقا ۇنايدى. سوندىقتان ول حات جازىپ ءۋاليديدى پەتەربور ۋنيۆەرسيتەتىنە شاقىرادى.
ءۋاليدي 1914 جىلى وزبەكتەر اراسىندا جۇرگەندە ساياسي ماسەلەلەر جايىنداعى اڭگىمەلەرى ءۇشىن بارەۋلەردىڭ سوڭىنا تۇسكەنىن بايقايدى، سوندا بوكەيحان مەن بارتولدتىڭ عىلىمي ماسەلەلەرمەن شۇعىلدانعان ۋاقىتتا ساياساتقا ارالاسپاۋ جونىندە بەرگەن كەڭەستەرىنىڭ ەسىنە تۇسكەنىن ايتادى. ۋفا قالاسىندا مۇعالىم بولىپ جۇرگەندە دە بۇل كەنەستى ەشقاشان ەستەن شىعارماعانىن كەلتىرەدى. سونىمەن قاتار ول بوكەيحاننىڭ كەڭەسى بويىنشا ورتا ازيا حالىقتارى تۋرالى زەرتتەۋلەرىمەن تانىمال گرەگوري پوتانينمەن تانىسىپ، كوپ مالىمەت العانىن ايتادى. ول كەزدە 80 جاسقا تاياعان جانە ءسىبىر مەن ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ مادەنيەتى، تاريحى، جاعىراپياسى جانە داستاندارى تۋرالى عىلىمي ماقساتتان كورى عىلىمي ءلاززات الۋ ءۇشىن سول حالىقتارعا سۇيىسپەنشىلىكپەن قاراي وتىرىپ جازعان ەڭبەكتەرىن قۇشىرلانا وقىعانىن كەلتىرەدى. زاكي ءۋاليدي وسىعان بايلانىستى ەستەلىكتەرىندە رەسەي مۇسىلماندارى، ونىڭ ىشىندە، اسىرەسە، تۇركىستان ماسەلەلەرىمەن ءجىتى تانىس بولۋىما ازىربايجاندىق اليمەردان توپچۋباشى مەن قازاق ءاليحان بوكەيحاننىڭ ەلەۋلى ەڭبەك سىڭىرگەنىن ەرەكشە ريزاشىلىقپەن اتاپ وتەدى.
بوكەيحاننىڭ ءىلتيپاتى مەن قامقورشىلىعىنا بولەنگەن زاكي ءۋاليدي مەن مۇستافا شوقاي 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن ساياساتتا الدىڭعى قاتاردا ءرول اتقارادى. ەكى جاستىڭ تاعدىرلارىنداعى ۇقساستىق تەك بوكەيحان سياقتى ءبىر ساياسي كوسەمنىڭ قولداۋىنا يە بولۋلارىندا عانا ەمەس ەدى. اسىرەسە 1917 جىلى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن ولاردىڭ تاعدىر جولدارى بارعان سايىن كوبىرەك ۇشىراسا باستايدى. ۇلتتىق اۆتونوميا قۇرۋ جولىندا ەكەۋى دە جەتەكشى ءرول وينايدى. بولشەۆيكتەردىڭ ءوز ەلدەرىنە ۇلتتىق اۆتونوميا بەرمەيتىندىكتەرىنە كوزدەرى جەتكەن كەزدە، ەكەۋى دە شەتەلگە كەتىپ تۇركيا، ەۆروپا ەلدەرىندە بولشەۆيكتەرگە قارسى كەيدە بىرگە، كەيدە بولەك كۇرەس جۇرگىزەدى.
زاكي ءۋاليدي ەستەلىكتەرىندە شوقاي مەن بىرگە اتقارعان ساياسي جۇمىستارىن بايانداعاندا قازاقستاندىق تاريحشىلارعا ءالى دە بەيمالىم بولىپ وتىرعان ءبىر قاتار ماسەلەلەردى تىلگە تيەك ەتەدى. ماسەلەن، ءبىز ونىڭ ەستەلىكتەرىنەن شوقايدىڭ تۇركىستان اۆتونومياسىندا ءوز بەتىمەن ەمەس، ءاليحان جانە وزگە الاش جەتەكشىلەرىنىڭ نۇسقاۋى بويىنشا ورىنبوردان قوقانعا بارىپ جۇمىس ىستەگەنىن ءبىلىپ وتىرمىز. ءۋاليدي مۇستافا شوقايدىڭ الاش جەتەكشىلەرىنىڭ شەشىمى بويىنشا كەتكەنىن، ايتپەسە 1917 جىلى، قازان ايىنىڭ اياعىندا قىزىلداردىڭ قولىنا وتكەن تاشكەننەن قاشىپ كەلگەن شوقايدىڭ ورىنبوردان كەتۋدى قالاماعانىن باسا كورسەتەدى. الاش جەتەكشىلەرى شوقايعا قوقانعا بارۋىن جانە ول جاقتان باسقا جاققا كەتپەي تۇرۋىن قاداعالاپ ايتادى. سونىمەن قاتار ءۋاليدي الاش قايراتكەرلەرىنىن وزىنە دە باشقۇرت ەلىنە بارىپ ساياسي جۇمىستارمەن اينالىسۋىن كەڭەس بەرەدى. ورىنبوردا ەكى كۇنگە جالعاسقان الاش جەتەكشىلەرىمەن بولعان باس قوسۋدىڭ بولاشاق تاعدىرلارىنىڭ جولىن بەلگىلەگەنىن ايتقان ءۋاليدي وندا مىناداي شەشىمگە كەلگەندىگىن ايتادى: دەموكراتيا جانە رەسەي قۇرۋشىلار ءماجىلىسى (ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە) يدەياسىنا ادال بولۋ، بولشەۆيكتەردى ەشقاشان مويىنداماۋ، ۋكرايناداعى سياقتى ولكەلىك اۆتونوميا باعىتىن ۇستاۋ، جەلتوقسان ايىنىڭ سوڭىنا تامان جالپى قازاق قۇرىلتايى جانە باشقۇرت قۇرىلتايلارىن ورىنبوردا جيناۋ، سونداي-اق، تۇركىستاندا دا اۆتونوميا جاريالاۋ”. وسىنداي شەشىمدەر قابىلدانعاننان كەيىن شوقاي ورىنبوردان قوقانعا اتتانىپ كەتەدى.
مىنە بۇل جاعداي بىزگە، تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ دا الاش قوزعالىسىنىڭ قۇرامداس ءبىر بولىگى ەكەنىن كورسەتەدى. بۇل دا زاڭدى، ويتكەنى تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ قۇرامىندا ميلليوننان استام سىردارياعا قازاقتارى بولدى. قازاق گازەتىنىڭ 1917 جىلعى ءبىر سانىنا قاراعاندا ول كەزدە سىرداريادا 1.021.000 قازاق ءومىر سۇرگەن بولاتىن. ياعني الاش قايراتكەرلەرى سونداعى قازاقتاردىڭ دا مۇددەسىن قورعاماق بولعان. الاشتىڭ بەدەلدى مۇشەلەرىنەن مۇحامەتجان تىنىشباەۆتىڭ دا سول اۆتونوميادا جەتەكشىلىك ەتۋى بەكەردەن بەكەر ەمەس. سول سەبەپتەن تۇركىستان اۆتونومياسىن دا الاش قوزعالىسىنىڭ شەشىمىنىڭ ءبىر ناتيجەسى دەپ تۇجىرىمداعان قاتە بولماسا كەرەك. سوندىقتان تۇركىستان اۆتونومياسىز الاش زەرتتەۋلەرى، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، تولىق بولمايدى. باسقاشا ايتقاندا، الاش ساياسي قوزعالىسى بۇگىنگى كوپتەگەن تاريحشىلاردىڭ ويلاعانىنان الدەقايدا اۋقىمدى دا مازمۇندى.
ءۋاليدي ەستەلىكتەرىندە داۋلى تاعى ءبىر ماسەلەگە توقتالعانىن كورەمىز. كوپتەگەن الاشتانۋشىلار ءاليحان بوكەيحان قازاق حالقىنىڭ ورتا ازياداعى وزگە تۇركى حالىقتارىمەن بىرىگىپ ساياسي وداق قۇرۋعا ءۇزىلدى قارسى بولعانىن ايتىپ كەلەدى. ءۋاليدي ەستەلىكتەرىندە بۇل پىكىردى جوققا شىعارادى. الەكەڭ العاشىندا تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ بىرلىگىنە قارسى پىكىردە بولعانىمەن، كەيىن باستان وتكەن ساياسي تاجىريبەلەرى ونى كورشىلەس تۇركى تىلدەس حالىقتارمەن ءبىر وداق قۇرۋدىڭ قاجەتتىلىگىنە الىپ كەلگەنىنە كورسەتەدى. ول بۇل تۋرالى “بۇگىنگى تۇركەلى، تۇركىستان جانە تاياۋ تاريحى” اتتى ەڭبەگىندە: “ءاليحان باستاپقى كەزدە قازاقتاردىڭ وزگە تۇركى ۇلتتارمەن ەتنيكالىق جانە مادەني بايلانىستارىنا ەشقانداي ءمان بەرمەي ءجۇردى جانە كوشپەلى ۇلتتىڭ ءدىني فاناتيزمنەن الىس بولعاندىعىن پايدالانىپ ورىس مادەنيەتىنەن “قازاقتىق” نەگىزدە پايدالانۋعا كۇش جۇمسادى… وزگە الاش قايراتكەرلەرى سياقتى ءاليحان دا قازاق ۇلتتىق قوزعالىسىنىڭ اياسىندا جۇمىس ىستەپ قازاق حالقىنىڭ قاجەتتىلىكتەرىن جاقىننان ۇيرەنگەننەن كەيىن قازاقتاردىڭ وزگە تۇركى حالىقتارمەن مادەني جانە ساياسي كۇش بىرىكتىرۋىنىڭ ماڭىزىن ءتۇسىندى.”
سوندىقتان، ەۋروپاعا شىققاننان كەيىن مۇستافا شوقايدىڭ جار سالىپ ايتىپ جۇرگەن، كەيىن 2005 جىلى ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ “ورتالىق ازيا وداعى” دەپ زاماناۋي ساياساتقا ىڭعايلاستىرىپ كورشى تۋىسقان ەلدەرگە ۇسىنىس ەتكەن، ء“بىرتۇتاس تۇركىستان” يدەياسى، كوپ ادام ويلاعانداي، شوقايدىڭ جەكە پىكىرى ەمەس، 1918 جىلى ورىنبوردا الاش جەتەكشىلەرىنىڭ كەلىسكەن، ورتاق پىكىرى ەكەنىن ناقتى ايتۋعا نەگىز بار.
ەندى بۇل تۋرالى ءۋاليدىڭ جازعاندارىنا ۇڭىلسەك، شوقاي قوقان اۆتونومياسى قۇلاعاننان كەيىن قازاق دالالارىندا تانىستارىنىڭ ۇيىنە ءتۇسىپ ءجۇرىپ تامىز ايى ىشىندە سامارا ارقىلى ۋفاعا جەتتى. ول جەردە زاكي ءۋاليديدى تاۋىپ، ونىڭ يورماتىداعى ۇيىنە ءتۇستى. شوقاي بۇل جەردەن ۋاليديمەن بىرگە ورىنبورعا ءوتتى. وسى قالادا الاش ليدەرلەرىمەن بۇدان كەيىنگى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ باعىت-باعدارىن بەلگىلەۋ ماقساتىندا كەزدەسپەك ەدى. 1918 جىلدىڭ 30 تامىزى مەن 7 قىركۇيەك كۇندەرى اراسىندا ورىنبور جانە سامارا قالالارىندا تىزبەكتى بىرقاتار جينالىستار وتكىزىلدى. بۇل جينالىستارعا الاش كوسەمدەرىنەن بوكەيحان، بايتۇرسىنۇلى، دۋلاتۇلى جانە تىنىشباەۆ قاتىستى. سونىمەن قاتار، قوقان وكىمەتى مۇشەلەرىنەن ۋبەيدۋللاح حوجا دا وسى جينالىستارعا قاتىسۋشىلاردىڭ اراسىندا بولدى. سونىمەن، الاشوردا، تۇركىستان جانە باشقۇرت ۇكىمەتتەرىنىڭ وكىلەتتى قايراتكەرلەرىنىڭ باسى وسى جينالىستاردا قوسىلدى. جينالىستاردىڭ قورىتىندىسىندا بۇل ءۇش وكىمەتتىڭ “وڭتۇستىك-شىعىس اۆتونوميالىق مۇسىلمان ولكەلەرى وداعى” دەگەن اتپەن ءبىر فەدەراتسيا قۇرۋ جانە قازاق جانە باشقۇرت اسكەرلەرىن ءبىر ارمياعا توپتاستىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. ءۋاليدي جينالىستاردا فەدەراتسيا جوسپارىنىڭ جان-جاقتى تالقىلانعانىن ايتادى. اتالعان فەدەراتسيا جوسپارى شامامەن قازىرگى باشقۇرتستان، قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان جانە تۇركمەنستاندى قامتيتىن، 4.010.139 شارشى شاقىرىمدىق ءبىر كەڭىستىكتى جانە 1917 جىلعى ەسەپ بويىنشا ۇزىن سانى 15.673.680 ادام جانە مۇنىڭ 82 پايىزىن مۇسىلماندار قۇرايتىن حالىقتى قامتىدى. ورىنبوردا ءۇش وكىمەت باسشىلارىنىڭ جينالىسىندا سونداي-اق “شىعىس رەسەي مۇسىلماندارى وداعى” تۋرالى ءسىبىر، سامارا وكىمەتتەرىنە جانە ورال مەن ورىنبور كازاكتارىنا ۇسىنىس جاساۋ تۋرالى دا شەشىم قابىلداندى.
ورتا ازيانىڭ ءۇش وكىمەتىنىڭ جەتەكشىلەرى تۇركىستان فەدەراتسياسى جوباسىنا قولداۋ ىزدەۋ بارىسىندا تۇركيادا تۇرىك ۇلتشىلدىعىنىڭ يدەيالىق نەگىزدەرىن سالۋشى يۋسۋف اقشورامەن كەزدەسۋ وتكىزدى. ول، 1918 جىلى قىركۇيەكتە تۇركيانىڭ قىزىلاي (قىزىلايشىق) ۇيىمى اتىنان ءى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا رەسەي ارمياسىنا تۇتقىنعا تۇسكەن تۇرىك اسكەرلەرى مەن وفيتسەرلەرىنىڭ تۇركياعا قايتارىلۋى ماسەلەسىنە بايلانىستى رەسەيدە رەسمي ساپاردا جۇرگەن ەدى. اقشورا ۋفاداعى ەسكى دوسى ءمۇپتي عاليمجان بارۋديدىڭ قوناعى رەتىندە رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ ءدىن ىستەرى باسقارماسى مۇسىلمان رۋحاني ءماجىلىسىنىڭ عيماراتىندا تۇرىپ جاتقان ەدى. سول عيماراتقا بارعان بوكەيحان، شوقاي، ءۋاليدي جانە تىنىشباەۆتاردان قۇرالعان دەلەگاتسيا وڭتۇستىك-شىعىس اۆتونوميالىق مۇسىلمان ولكەلەر وداعى تۋرالى وعان مالىمەت بەردى. سونىمەن قاتار فرانتسۋز ءتىلىن بىلەتىندىگىنە بايلانىستى ونان بولاشاق فەدەراتسيالىق مۇسىلمان ۇلتتىق وكىمەتىنىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى قىزمەتىن قابىلداۋىن ءوتىندى. بىراق، 12 قىركۇيەك كۇنى وتكەن كەزدەسۋدە، اقشورا تۇركيا ازاماتى بولۋىنا بايلانىستى رەسەي ىشىندەگى قانداي دا ءبىر ساياسي قوزعالىسقا بەلسەنە ارالاسۋىنىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن العا تارتىپ، وزىنە ۇسىنىلعان قىزمەتتەن باس تارتتى. سونىمەن قاتار اقشورا وداق اتىن “شىعىس تۇرىكتەرىنىڭ فەدەراتسياسى” دەپ اتاۋدىڭ دۇرىسىراق بولاتىندىعىن كورسەتتى. بوكەيحان ورىستاردىڭ بۇل وداققا بويلارى ۇيرەنگەنگە دەيىن، وعان پانتۇركيزم تاڭباسى باسىلۋىنا سەبەپ بولاتىن ارقانداي ءبىر اتاۋلاردان بويدى اۋلاق ۇستاۋدىڭ قاجەت ەكەنىن، بىراق ۋاقىت وتە كەلە ول اتتىڭ دا قابىلداناتىندىعىن ايتتى. مىنە بۇل، بىزگە بوكەيحاننىڭ 1917 جىلى قازان ايىندا “قازاق” گازەتىندە جاريالانعان “قازاق تۇركىستانمەن ءبىر اۆتونوميا بولسا، اۆتونوميا ارباسىنا تۇيە مەن ەسەكتى پار جەككەن بولادى. بۇل ارباعا ءمىنىپ ءبىز قايدا بارامىز؟” دەگەن پىكىرىنەن ءبىر جىل ىشىندە بولعان ۋاقيعالاردان العان ناتيجەلەردەن كەيىن قايتقانىن كورسەتەدى.
1918 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا الاشوردا، تۇركىستان جانە باشقۇرت وكىمەتتەرى باسشىلارىنىڭ جينالىسىندا بەلگىلەنگەن رەسەي مۇسىلماندارى وداعى ستراتەگياسى كەيىننەن شوقايدىڭ ەۆروپادا بولشەۆيكتەرگە قارسى جۇرگىزەتىن يدەيالىق كۇرەسىنىڭ نەگىزىن قۇراپ ول ء“بىرتۇتاس تۇركىستان” يدەياسىنا اينالدى. شوقاي تەك قازاقستان مەن قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل تۇركىستان مەن سول جەردە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان بۇكىل تۇركى حالىقتارىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزدى. بۇل، ونىڭ الاش كوسەمدەرىنىڭ يدەياسىن جالعاستىرۋى ەدى. سوندىقتان دا الاش قوزعالىسىنىڭ تاريحى، ونىڭ سوڭعى ءتۇيىنى مۇستافا شوقايمەن جالعاسىن تاۋىپ شوقاي دۇنيە سالعان 1941 جىلعا دەيىن ۇلاسادى.
ال ەندى ءاليحان مەن شوقاي اراسىندا ەشقانداي ساياسي كوزقاراس ايىرماشىلىعى جوق پا ەدى دەگەن سۇراق سۇرالار بولسا، وندا بار دەيمىز. بار بولعاندا، وعان ايىرماشىلىقتان كورى، ساياسي كوزقاراس ەۆوليۋتسياسى دەگەن دۇرىس. شوقاي پاريجدە كەرەنسكي جانە ميليۋكوۆ سىندى دەموكراتتىق ورىستارمەن بىرگە جۇمىس ىستەۋ تاجريبەسىندە الاش قوزعالىسىنىڭ اۆتونوميالىق مەملەكەت قۇرۋ ماقساتىن تاۋەلسىز مەملەكەتكە كوتەردى. ءسويتىپ بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتىنىڭ تاريحي نەگىزدەرىن جاسادى. سوندىقتان دا الاش قايراتكەرلەرى ىشىندە كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ قاھارىنا ەڭ كوپ ىلىككەن شوقاي بولدى. كەڭەس وداعىنىڭ سوڭعى جىلدارىنداعى جاريالىلىق تۇسىندا بۇكىل الاش قايراتكەرلەرى اقتالىپ جاتقاندا شوقايدى بىردەن اۋىزعا ەشكىم الا المادى. قازاقستان تاريحىنىڭ سوڭعى شىندىعى رەتىندە ول، تەك بۇكىل الاش قايراتكەرلەرى 1989 جىلى اقتالىپ بولعاننان كەيىن قانا، 1990 جىلداردىڭ ورتا تۇسىنان باستاپ تىلگە تيەك ەتىلە باستادى. كەزىندە شوقايعا قارسى جاسالعان كەڭەستىك ۇگىت-ناسيحاتتاردىڭ كۇشتىلىگى سونشاما، ءالى دە بولسا ونىڭ تاريحي پاتريوتتىق تۇلعاسىنا كۇدىكپەن قاراۋشىلار تابىلۋدا.
زاكي ءۋاليدي ءوزىنىڭ ەڭبەكتەرىندە ءاليحاننىڭ تۇلعاسىنا جوعارى باعا بەرەدى. ءاليحاننىڭ قىسقا ءومىربايانىن دا كەلتىرگەن “بۇگىنگى تۇركەلى، تۇركىستان جانە تاياۋ تاريحى” اتتى كىتابىندا ءۋاليدي جازعان ماقالالارىمەن قازاق ساياسي قوزعالىسىنىڭ باعىت-باعدارىن بەلگىلەگەن بوكەيحاننىڭ وتە ەڭبەكقور، مورالدىق جاقتان تازا جانە جوعارى رۋحتى ەكەنىن ايتادى. ۇلتى ءۇشىن قىزمەت ەتۋدى وزىنە پرينتسيپ ەتكەن ءبىر زيالى رەتىندە تانىلعان بوكەيحاننىڭ ورىس دەموكراتتىق ساياسي قايراتكەرلەرى ىشىندە دە زور بەدەلگە يە قازاق جەتەكشىسى رەتىندە قۇرمەتتەلگەنىن اتاپ وتۋدە. ءۋاليديدىڭ پىكىرى بويىنشا، الاش قوزعالىسىنىڭ بايتۇرسىن جانە دۋلاتپەن بىرگە موسىنىڭ ءۇش بۇتىنىڭ ءبىرى سانالعان بوكەيحان ورىنبوردا شىعىپ تۇرعان “قازاق” گازەتىنىڭ رۋحى ەدى.
سونىمەن قورىتا ايتار بولساق، ءاليحان بوكەيحانوۆ تەك ۇلى ىستەرگە جەتەكشىلىك جاساعان ۇلى تۇلعا عانا ەمەس، ول سونىمەن قاتار ەلدىڭ بولاشاق ساياسي جەتەكشىلەرى بولۋعا تالانتى بار جاستاردى ساياساتقا دايىنداعان ۇلى ساياسي ۇستاز دا. 1910 جىلداردا ول باعىت-باعدار بەرىپ ساياساتقا باۋلىعان زاكي ءۋاليدي مەن مۇستافا شوقاي بۇل پىكىرىمىزگە دالەل بولا الادى.
ابدىۋاقاپ قارا
ميمار سينان كوركەم ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى،
تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى
«تۇركىستان» حالىقارالىق گازەتى
پىكىر قالدىرۋ