ومايادتار مەن ابباسيتتەر داۋىرىندەگى يسلام بيلەۋشىلەرىنىڭ جەلكىلدەگەن تۋ ۇستاپ، جەر قايىسقان قول باستاپ دۇركىن-دۇركىن  ۆيزانتيا يمپەرياسىنا قارسى فاتح جورىقتارىن ۇيىمداستىرۋىنىڭ تاريحي وزىندىك سەبەبى جوق ەمەس. شىعىس ريم يمپەرياسىنىڭ ورتالىعى كونستانتينوپول قالاسى ءوزىنىڭ جاعرافيالىق ورنالاسۋ ەرەكشەلىگىمەن كىشى ازيا مەن ەۋروپانى ءھام وڭتۇستىك رۋس پەن قىرىم جانە كاۆكازدى  بوسفور بۇعازى ارقىلى اشىق تەڭىزگە جالعاپ جاتقان اسا ماڭىزدى نىسان-تىن. ياعني، كونستانتينوپول – قوس قۇرلىققا ساياسي-ەكونوميكالىق جانە مادەني تۇرعىدان ىقپال ەتە الاتىن ستراتەگيالىق شاھار بولاتىن.

ءاسىلى، مۇسىلمان بيلەۋشىلەرىنىڭ كونستانتينوپولدى يەلەنۋگە قۇمبىل بولۋىنا ءدىني فاكتور اسەر ەتتى. ويتكەنى، حاق ەلشىسى (س.ا.ۋ) ءوزىنىڭ حاديس-شاريفتەرىنىڭ بىرىندە: «كونستانتينوپول الىنادى. ونى العان قولباسشى قانداي كەرەمەت قولباسشى. ال ونى العان اسكەر قانداي كەرەمەت اسكەر», – دەپ مۇسىلمان قاۋىمىنا اتالمىش شاھاردى باعىندىراتىن سايىپقىران ساردار مەن ونىڭ جاۋجۇرەك اسكەرىنىڭ حۋسني-زات ەكەنىن سۇيىنشىلەگەن بولاتىن. وسى سەبەپتى دە كونستانتينوپولدى باعىندىرۋ مۇسىلمان بيلەۋشىلەرىنىڭ اسقاق ارمانىنا اينالعان ەدى.

الايدا، مۇسىلماندار ءۇشىن كونستانتينوپول جەتى عاسىرعا جۋىق ۋاقىت باعىنباس بەل، الىنباس قامال بولدى. قانشاما قولباسىنىڭ قامالدى الۋعا ايلا-شارعىسى جەتپەي، دىمى قۇرىدى. قانشاما بوزداق اللا ەلشىسى (س.ا.ۋ.) سۇيىنشىلەگەن اسكەرگە لايىقتى بولامىن دەپ كونستانتينوپولگە قول سوزىم جەردە جان ءتاسىلىم ەتتى. مۇسىلماندار ءۇشىن كونستانتينوپول باعىندىرىلعانعا دەيىن بەينە مۇقالماس تاس قامال ەدى.

تاريحقا زەر سالساق كونستانتينوپولگە قارسى كوبىنە يسلام حاليفاتى اسكەرىنىڭ جورىق جاساعاندىعى بەلگىلى. بىراق، حاليفاتتان وزگە دە ساياسي كۇشتەردىڭ يسلامي مۇددە تۇرعىسىنان كونستانينوپولدى قورشاۋعا العاندىعى ايتىلا بەرمەيدى. تاريح قالتارىسىندا قالىپ، ايتىلماي جۇرگەن سونداي اقتاڭداقتىڭ ءبىرى – بەركە حاننىڭ 1265 جىلى نوعايدى قولباسشى ەتىپ التىن وردا اسكەرىن كونستانتينوپولگە اتتاندىرۋى بولاتىن. ال، نوعاي قولباسشىلىق جاساعان دەشتى-قىپشاق قولى كونستانتينوپولدى نە ءۇشىن قورشاۋعا العان ەدى؟

ماملۇك اسكەرى 1260 جىلى كەت-بۇعا قولىن اين-دجالۋتتا تاس-تالقان ەتىپ جەڭگەنىمەن، شام جەرىن باۋىرىنا باسقىسى كەلگەن قۇلاعۋدىڭ مىسى ءالى قايتقان جوق-تىن. وسىدان سەسكەنگەن بيبارىس سۇلتان شىڭعىس ۇرپاقتارىنىڭ ىشىندە العاش بولىپ حاق ءدىندى قابىلداعان التىن وردا بيلەۋشىسى بەركە حاندى قۇلاعۋعا باعىنىشتى مۇسىلمانداردىڭ زورلىق-زومبىلىق كورىپ جاتقانىن العا تارتىپ، وعان قارسى بىرلەسىپ كۇرەسۋگە شاقىردى. ءدال وسى شاقتا جوشى ۇلىسىنىڭ يەلىگى سانالعان وڭتۇستىك كاۆكازداعى ءازىربايجان جەرلەرىن قۇلاعۋ يەمدەنىپ العان بولاتىن. سونداي-اق، يران مەن يراكتى جاۋلاپ الۋعا قۇلاعۋعا كومەككە التىن وردادان جىبەرىلگەن قۇلي، بالاقان، تۇتار قولباسشىلاردىڭ ءولىمى جانە جوشى ۇلىسىنا تيەسىلى ولجانىڭ دۇرىس بولىنبەۋى بەركە حاننىڭ قۇلاعۋعا دەگەن ىزاسىن وياتقان ەدى. وسى سەبەپتەردىڭ نەگىزىندە ءھام جالپى مۇسىلماندىق مۇددەنى ەسكەرە كەلە التىن وردا بيلەۋشىسى بيبارىس سۇلتاننىڭ ۇسىنىسىن قابىل الادى. ناتيجەدە مىسىر سۇلتانى رۋكني-دين بيبارىس پەن التىن وردا بيلەۋشىسى بەركە حان 1261 جىلى قۇلاعۋعا قارسى ءدىني-ساياسي وداق قۇردى.

وداقتاستاردىڭ كەزەكتى ەلشىلىك الماسۋى بارىسىندا 1264 جىلى ۆيزانتيا يمپەراتورى ميحايل پالەولوگ بوسفور بۇعازى ارقىلى قىرىمعا وتپەك بولعان مىسىر ەلشىسى فاريس اد-دين اكۋش ءال-ءماسۋديدى تۇتقىنعا الادى. VIII ءميحايلدىڭ مىسىر ەلىمەن ءوزارا كەلىسىمى بولا-تۇرا ەلشىلەردى تۇتقىنعا الۋىنا سول كەزدەگى ۆيزانتيا مەن قۇلاعۋ ەلحاندىعى اراسىنداعى وداقتاستىق اسەر ەتكەن ەدى. بۇل جاعدايدان حاباردار بولعان رۋكني-دين بيبارىس ۆيزانتيا يمپەراتورىنا ءوز نوتاسىن جىبەرەدى. ال، بەركە حان بولسا تەرىسىنە سيماي اشۋلانىپ، كونستانتينوپولدى شابۋعا نوعاي باستاعان دەشتى-قىپشاق اسكەرىن اتتاندىرادى.

ەۋروپانىڭ توسىندە تالاي ات ويناتقان ءھام قان مايداندا جەڭىلۋدىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن التىن وردا قولى كونستانتينوپولگە تاياعاندا قاتتى شوشىنعان يمپەراتور ميحايل قالادان قاشىپ كەتەدى. دەشتى-قىپشاق اسكەرى قالانى قورشاۋعا العاندا، جانۇشىرعان ميحايل پاتشا مىسىر ەلشىسى فاريس اد-دين اكۋش ءال-ءماسۋديدى تۇتقىننان بوساتىپ، ونى ءبىتىم سۇراۋعا نوعايعا جىبەرەدى. ءال-ماسۋدي يمپەراتوردىڭ وتىنىشىمەن كونستانتينوپولدە ءوز ىقتيارىمەن كىدىرگەنىن ايتۋى ءتيىس بولدى. ال، نوعاي قولباسى ءال-ماسۋديگە مالىمدەمەسىن جازباشا بەرۋدى تالاپ ەتتى. مىسىر ەلشىسى تالاپتى ورىنداعاننان كەيىن، نوعاي قولباسى يمپەراتور ميحايلدىڭ التىن ورداعا جىل سايىن الىم-سالىق تولەۋگە كەلىسىم بەرۋىنە بايلانىستى كونستانتينوپولدى قورشاۋدان بوساتتى. ۆيزانتيا يمپەراتورى قىزى ەفروسينيانى نوعايعا قالىڭدىققا بەردى. سونداي-اق، نوعاي ۆيزانتيانىڭ تۇتقىنىنداعى بۇرىنعى سەلجۇق سۇلتانى يزز اد-دين كەي-كاۆۋستى دا بوساتىپ الىپ، التىن ورداعا زور جەڭىسپەن ورالدى.

سارايعا كەلگەننەن كەيىن مىسىر ەلشىسى ءال-ءماسۋديدىڭ كونستانتينوپولدى التىن وردا اسكەرى قورشاۋعا العاندا نوعايعا وتىرىك مالىمدەمە بەرگەندىگى اشكەرە بولادى. بەركە حان مىسىر ەلشىسىنىڭ ءوز ديپلوماتيالىق ميسسياسىن دۇرىس اتقارماعانىنا قانشا اشۋلانسا دا، ونى جازالاۋدى سۇلتان رۋكني-دين بيبارىسقا قالدىرادى. ال، فاريس اد-دين اكۋش ءال-ماسۋدي 1267 جىلى مىسىرعا ورالعاندا سۇلتان بيبارىس ديپلوماتيالىق مىندەتىن دۇرىس ورىنداماعانى ءۇشىن ونىڭ مۇلكىن تاركىلەپ، ءوزىن تۇرمەگە قاماپ، قاتاڭ تۇردە جازاعا تارتتى.

ءتۇيىن: جوشى ۇلىسى بەركە حاننىڭ تۇسىندا جاھانداعى تەڭدەسسىز مەملەكەت ەدى. توڭىرەگىندەگى ەلدەردىڭ كوبىن ۆاسسال ەتىپ مويىنداتىپ، وزىنە الىم-سالىق تولەۋگە ءماجبۇر ەتتى. تورتكۇل دۇنيەگە ىقپالىن جۇرگىزگەن التىن وردا يمپەرياسى سول كەزدە ۆيزانتيانى وزىمەن سوعىسۋعا لايىق دەپ تاپپادى. ميحايل پالەولوگ ءوز ايىبىن الىم-سالىق تولەۋ شارتىمەن جۋىپ-شايعان سوڭ، نوعاي قولباسى ۆيزانتيانى دا وزىنە باعىنىشتى ەل دەپ سانادى. ياعني، التىن وردانىڭ قۇزىرىنا باس يگەندىكتەن كونستانتينوپول شاپقىنشىلىققا ۇشىراۋدان امان قالدى.

islam.kz