ازاتتىق قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعىنا ارنالعان «تاۋەلسىز ادامدار» جوباسىندا 1990 جىلداردان باستاپ وسى ۋاقىتقا دەيىن بەدەلدى، قوعامدىق پىكىردىڭ جەتەكشىسى بولعان ساياساتكەر، مۋزىكانت، جۋرناليست، ەكونوميست، ءارتىس جانە تانىمال باق وكىلدەرىنەن سۇحبات الادى.

جوبا كەيىپكەرلەرى جاڭا مەملەكەتتە ادام رەتىندە جانە مامان رەتىندە الدىنا قانداي ماقسات قويعانىن، 2016 جىلى ونىڭ ناتيجەسى قانداي بولعانى تۋرالى باياندايدى.

جوبانىڭ 11-سەرياسىندا تۇڭعىش عارىشكەر قازاق جانە قازاقستان اسكەري-اۋە كۇشتەرىنىڭ گەنەرال-مايورى، قازاقستاننىڭ قورعانىس جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميتەتى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى، وپپوزيتسيالىق «ازات» پارتياسىنىڭ بۇرىنعى مۇشەسى توقتار اۋباكىروۆ قازاقستاندىق ارميانىڭ قۇرىلۋى، جالتاق وپپوزيتسيا جانە سولتۇستىك كورەياعا ۇشاقتاردىڭ ساتىلۋى تۋرالى باياندايدى.

«قازاقستان – تاسقا اينالۋى كەرەك ءبىر ءتۇيىر قۇم»

پيوتر تروتسەنكو: – سوۆەت وداعىنىڭ ىدىراۋىن قايدا جانە قالاي قارسى الدىڭىز؟ گەوساياسي جاعدايلارعا بايلانىستى عارىشقا ۇشپاي قالامىن دەپ قورىقپادىڭىز با؟

توقتار اۋباكىروۆ: – بۇرىنعى سسسر تاراعان سوڭ بولجاۋعا كەلمەيتىن جاعدايلار ورناۋى مۇمكىن ەدى. بىراق قازاقستان سسسر-دان ەڭ سوڭعى بولىپ شىقتى. نازارباەۆتىڭ رەسپۋبليكا تاۋەلسىزدىگىن جاريالاۋدى نەلىكتەن ۇزاققا سوزعانىن جاقىندا عانا ءتۇسىندىم. ەرتە شىعىپ كەتكەندە، عارىشقا ۇشپاۋىم دا مۇمكىن ەدى.

توقتار اۋباكىروۆ: – جوق. بىراق ءبىز تاربيەلەنگەن، قورعاعان جانە ءومىرىمىزدى بەرۋگە دايار بولعان مەملەكەتتىڭ كۇيرەپ جاتقانىن ءتۇسىندىم. اياق استىنان «سەندەر بوسسىڭدار» دەدى. سول ساتتە كوبىمىز قولدا باردان ايرىلعانداي بولدىق. بىراق مەن قازاقستاننىڭ بايىرعى تۇرعىنى رەتىندە، قازاق رەتىندە وتانىم بار ەكەنىن، سوندا بارىپ تاۋەلسىز رەسپۋبليكا قۇرۋعا كومەكتەسەتىنىمدى ۇقتىم. قازاقستاننىڭ ءبىر ءتۇيىر قۇم عانا ەكەنىن ءتۇسىندىم. بۇرىن ول جاعاجاي ەدى، مەملەكەت بولاتىن، ەندى وعان ەشكىم ءتيىسىپ، رەنجىتپەۋى كەرەك بولدى. ونىڭ ۇلكەن تاسقا اينالۋى قاجەت ەدى. 1990 جىلداردىڭ باسىندا بيلىكتە بولعان ادامدار ەنتۋزيازيستەر بولدى دەپ ويلايمىن، سولاردىڭ كۇش-جىگەرى ارقاسىندا قازاقستان پوستسوۆەتتىك كەڭىستىكتە ەڭ ءبىر ىقپالدى مەملەكەتكە اينالدى.

پيوتر تروتسەنكو: – سسسر تاراپ جاتقاندا عارىشقا ۇشۋعا دايىندىق قالاي ءجۇردى؟

توقتار اۋباكىروۆ: – پرەزيدەنت نازارباەۆ بايقوڭىردان ۇشاتىن ءبىرىنشى عارىش كەمەسىندە قازاق ءمىنۋى كەرەك دەگەن قاتاڭ شارت قويدى. مەنى تاڭداپ الدى. مەديتسينالىق سۇرىپتاۋدان، مەملەكەتتىك كوميسسيادان ءوتتىم، كىم ەكەنىمدى، نە ءۇشىن جۇرگەنىمدى تەكسەردى، سودان سوڭ مەنى عارىشكەر ەتۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. 1991 جىلى ءساۋىردىڭ 2-ءسى كۇنى دايىندىققا كىرىستىم. سوۆەت وداعى قۇلاۋدىڭ الدىندا تۇردى، ارى قاراي ءبارى باسقاشا بولىپ، ۇشپاي قالۋىم مۇمكىن ەدى، سوندىقتان ءبارىن تەزدەتتىك. ۇلگەرۋ ءۇشىن قىسقا مەرزىم تاعايىندالدى.

توقتار اۋباكىروۆتىڭ عارىشقا ۇشقان كەزى. 10 قازان 1991 جىل.

ۆياچەسلاۆ پولوۆينكو: – سوۆەتتىك كەزەڭدە عارىشكەرلەر قاھارمان سانالاتىن، ەر بالالار سونى ارماندادى، ال 1990 جىلدارى، اسىرەسە باستاپقى جىلدارى قاھارماندىق سيپاتى وزگەردى، كاسىپكەر بولۋ ارمان بولدى. عارىشكەرلىك سوۆەت وداعى تۇسىنداعىداي رومانتيكا ەمەس دەگەن وي ءسىزدى قاپالاندىرماي ما؟

توقتار اۋباكىروۆ: – عارىشكەرلىك ءوسىپ كەلە جاتقان ۇلدار مەن قىزداردىڭ قيالىن تەربەمەيدى دەگەن وي كەلگەن ەمەس. ارينە، ادامدار رومانتيكانى جيناپ قويىپ، كۇنكورىس قامىن ويلاپ كەتكەن كەزدە عارىشقا قىزىعۋ ازاياتىنىن ءتۇسىندىم. سول كەزدە ءبىلىم العان بالالارعا ونىڭ ءبارى ىقپال ەتتى، تابيعاتتىڭ سۇلۋلىعىن كورە المادى. ولار ساباق وقۋى كەرەك بولدى، سىنىپتا پالتومەن وتىرىپ، قارىنداشپەن جازدى، قولدارى توڭدى.

مۇعالىمنىڭ ءبىر ويى ساباقتا، ءبىر ويى وتباسىن اسىراۋ بولدى، ولارعا ولمەستىڭ كۇنىن كورەتىندەي جالاقى بەردى. ول ۋاقىتتان وتتىك، قازىرگى بالالار ءبىر كەزدەگى ءبىز سياقتى قيالدايدى، عارىشكەردى كورسەم دەپ ارماندايدى. مەكتەپتەر مەن ينستيتۋتتارعا كەلىپ ءدارىس وقىپ، اڭگىمەلەسكەن سوڭ ەكى ساعات سۋرەتكە ءتۇسىپ، قولتاڭبا بەرەمىن.

ارينە، ەلدىڭ ءبارى بىردەي عارىشكەر بولعىسى كەلمەيدى، الەمدىك ساياسات ول باعىتتا جۇمىس ىستەپ جاتقان جوق. ادامزات ويلاپ تاپقان جاڭا تەحنولوگيالارمەن عارىش پەن عارىشكەرلىكتى ناسيحاتتاۋ كەرەك. ءالى كۇنگە دەيىن جاڭانىڭ ءبارىن عارىشتان الامىز. مىسالى، ءبىز عارىشتا كريستالل وسىرسەك نەمەسە قانداي دا ءبىر بيولوگيالىق ءونىم الساق، ولار جەردەگىگە قاراعاندا قۋاتتىراق، ديناميكانى جاقسى كوتەرەدى. سوندىقتان دا عارىش – ءبىزدى قۇتقاراتىن كۇش.

«قازاقستان ەشتەڭە وندىرمەدى، ءتىپتى استاۋ دا جاسامادىق»

پيوتر تروتسەنكو: – سسسر تاراعان سوڭ قازاقستانعا قانداي جاعدايدا ورالدىڭىز؟ رەسەيدە ۇشقىش-سىناقشى رەتىندە جۇمىس ىستەۋ مۇمكىندىگىڭىز زور ەدى.

توقتار اۋباكىروۆ: – جارامنىڭ اۋزىن تىرناما دەگەن ءسوز بار. ارينە، مەن كاسىبي ۇشقىش-سىناقشىمىن. ءومىر بويى سونىمەن اينالىستىم، بىراق ءبارىن تاستاپ ەلگە ورالدىم، قازاقستاندا وسىعان دەيىن مەملەكەتتىك سالاعا قامتىلماعان قۇرىلىمدى قۇرۋعا كەلدىم. بۇل تۇرعىدان العاندا سوۆەت وداعى وتە اقىلدى ارەكەت ەتتى، ءار وداق رەسپۋبليكاسىندا بلوكتارى بولدى: مىنا جەردە – اۆياتسيا، ال انا جاقتا – عارىشكەرلىكتىڭ ءبىر بولىگى.

ۋكراينا سياقتى ەۋروپالىق ەلدەرگە ءبارىن سالدى، سەبەبى رەسەي مەن ۋكراينا – ءبىرتۇتاس ەل، ەشقاشاندا بولىنبەيدى دەپ ويلادى. وداقتاعى ازيالىق مەملەكەتتەر شەتتەتىلدى – بىزدە تەك اۋىلشارۋاشىلىق ماسەلەسى كوتەرىلدى، قالعانىن جىلى جاۋىپ قويدى. مىنە، قازاقستاندا مەندەلەەۆ كەستەسىنىڭ ءبارى بار، بىراق جەزقازعان، وسكەمەن جانە قاراعاندىدا جارتىلاي فابريكات فابريكالارى عانا ىستەيدى. ولار ءبارىن ءوندىردى، بىراق قالعانىن باسقا ەلدەردە جاسادى. قازاقستاندا سوڭعى ءونىم جاسالمادى، ءتىپتى استاۋ دا جاسامادىق. تەحنيكالىق ساۋاتتى ادامدار قازاقستانعا ورالىپ، سونى ىستەۋى كەرەك ەدى. مەملەكەتتە ونەركاسىپ بولماسا، ول ءومىر-باقي سۇرامشاقتانىپ، تىلەنىپ وتەدى.

توقتار اۋباكىروۆ «سويۋز تم-27» عارىش كەمەسىنىڭ حالىقارالىق عارىش ستانتسياسىمەن ءتۇيىسۋ ءساتىن باقىلاپ وتىر. 1998 جىل.

ۆياچەسلاۆ پولوۆينكو: – سونىمەن ءسىزدى شاقىرىپ الدى عوي.

توقتار اۋباكىروۆ: – پرەزيدەنت ماعان وتە قاجەتسىڭ دەدى، كاسىبي اسكەري مامانمىن، ارميانى قۇرۋ قاجەت بولدى. ءبارى قۇرىپ، وداقتاس رەسپۋبليكالار ءوز بەتىمەن كەتكەندە بىزدە جۇرگەن مىڭداعان اسكەريلەر ءوز وتاندارىنا قايتتى. ولاردى توقتاتۋ كەرەك بولدى، سەبەبى سوۆەتتىك كەزەڭدە ۇلتى ازيالىق جىگىتتەردى تەك قۇرىلىس باتالونىنا الدى. اسكەري كافەدراسى جوق، جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەندەر عانا وسە الدى. قالعاندارى كۇرەك پەن سۇيمەن عانا ۇستادى. سوندىقتان كادرلىك وفيتسەرلەر سوۆەت وداعىنىڭ ءار ەلىنە تاراتىلاتىن، اسكەري بولىكتەردە قالاتىن. مىسالى، رەسەيدە ءتارتىپ قاتال بولدى، سوۆەتتىك زاڭنىڭ ءوزى قاشقىندىق ءۇشىن اتىپ تاستايتىن. ول جاقتان ەشكىم كەتە المادى. ال قازاقستاندا، مەملەكەتتىك ماشينا جۇمىس ىستەمەي تۇرعاندا، اسكەري كۇشتەر اعىلىپ كەتىپ جاتتى، ونى توقتاتۋ كەرەك بولدى. وسى جىگىتتەرگە ءۇمىت سىيلايتىن، بارىنەن قۇر قالدىق دەپ ويلاعان وفيتسەرلەرگە سەنىم بەرەتىن زاڭناما قابىلدادىق. ولارعا تۇرعان پاتەرىن جەكەشەلەندىرىپ بەردىك. ەكىنشىدەن، قانشا قينالساق تا، ولاردى تولىقتاي كيىندىرىپ، جاقسىلاپ تاماقتاندىردىق. ەڭ باستىسى: تۋىستارى شەتەلدە تۇراتىن اسكەريلەردىڭ ول جاققا جىلىنا ءبىر رەت تەگىن ۇشىپ بارىپ-كەلۋىنە جاعداي جاسادىق.

پيوتر تروتسەنكو: – ول كەزدە زاڭمەن جۇمىس ىستەدىڭىزدەر مە؟

توقتار اۋباكىروۆ: – زاڭنامامەن دە جۇمىس ىستەدىك، جوعارى كەڭەس تريبۋناسىنان سويلەپ، اسكەري قىزمەتكەرلەردىڭ الەۋمەتتىك قورعالۋىن ايتقان العاشقى اسكەريلەردىڭ ءبىرى مەن شىعارمىن. ءوزىمىز ۇسىنعان زاڭ جوبالارىن قورعاي الدىم. ونىڭ ءبارى قارۋلى كۇشتەردىڭ جوڭكىلىپ كەتۋىن توقتاتتى دەۋگە بولار.

ۆياچەسلاۆ پولوۆينكو: – ناتيجەسىندە ارميا قانشا پايىزعا جاڭارتىلدى؟ سول كەزدە ارميادان قانشا اسكەري كەتتى؟

توقتار اۋباكىروۆ: – ولار كەتىپ جاتتى، بىراق بىزگە سونشا كوپ ادام كەرەك تە ەمەس ەدى. مەملەكەت تۇرعىندارى سانىنىڭ ءبىر پايىزى اسكەري كۇشتە بولسا، جەتكىلىكتى. ەشكىممەن سوعىسۋ جوسپارىمىزدا جوق، بەيبىت زاماندا بارلىق مەملەكەتتە ارميا حالىقتىڭ ءبىر پايىزىن قۇرايدى، سوعىس الدىندا – بەس، سوعىس كەزىندە ون پايىزعا جەتەدى. سول ءبىر پايىزدى ساقتاۋعا تىرىستىق، اۋعانستاننان 40-ارميا ورالدى، ادامدار جەتكىلىكتى بولدى. ولاردىڭ اراسىنان لايىقتىلارىن تاڭداۋدى باستادىق.

پيوتر تروتسەنكو: – قالعاندارى وتستاۆكاعا كەتتى مە؟

توقتار اۋباكىروۆ: – قالعاندارى وزدەرى كەتتى. كەتىپ جاتقانداردى ۇستامادىق، قالعاندارىنا: «سەن بىزگە اسكەري رەتىندە قاجەتسىڭ، ءوزىڭدى جاقسى جاعىنان كورسەتتىڭ، سوندىقتان قاجەتىڭنىڭ ءبارىن بەرەمىز» دەدىك. قازاقستانداعى ادامداردىڭ بارىمەن وسىلاي جەكە سويلەسىپ شىقتىق دەسەك بولار. كۇنى-ءتۇنى مەن عانا ەمەس، قورعانىس ءمينيسترىنىڭ بارلىق ورىنباسارلارى، دەپارتامەنت باسشىلارى ەل كەزىپ، ادامدارمەن كەزدەستى.

ۆياچەسلاۆ پولوۆينكو: – ۇسىنىستان باس تارتقاندار بولدى ما؟

توقتار اۋباكىروۆ: – ارينە. باسقالار دا جاقسى ۇسىنىس جاسادى. مىسالى، بيزنەسمەن وفيتسەرگە «سەن ماعان كەرەكسىڭ، وسىنشا تولەيمىن» دەيدى. ول نە ءۇشىن قالۋى كەرەك؟

ۆياچەسلاۆ پولوۆينكو: – وتان الدىنداعى بورىش دەگەندەي.

توقتار اۋباكىروۆ: – ول اسكەريلەر باسقا مەملەكەتتە انت بەرگەن. قازاقستان الدىنداعى انتىن كەيىن جاڭارتاتىن ەدى. الدىمەن ءوتىندى، كەيىن ءبارىن جاڭا انت بەرۋگە ماجبۇرلەدى.

پيوتر تروتسەنكو: – سول كەزدە ارميادا جالپى كوڭىل-كۇي قانداي ەدى؟ مامان وفيتسەرلەردىڭ قىزمەت ورنىنان كەتىپ، وتانىنا ورالعانىن ايتاپاعاندا؟

توقتار اۋباكىروۆ: – ارميادا ءتۇرلى ويلار بولدى. جوعارىداعىلار ءبارىن قارعاپ، كەز كەلگەن ارەكەتكە دايىن بولدى. بىراق ەلتسيننىڭ رەسەي بيلىگىنە كەلگەنى تەجەۋىش بولدى. «پرەزيدەنتكە ساي كەلمەيتىن» قىلىقتارى بولسا دا، ول ادامدار اراسىندا تانىمال ەدى. ونىڭ ۇندەۋلەرى، قىزىپ الىپ ايتقان ۇراندارى رەسەي ۇلى دەرجاۆا بولادى دەگەن ءۇمىت تۋدىردى. ۇلى دەرجاۆا دەگەن ءسوز باسقالارعا مەنسىنبەي قاراۋعا جەتەلەيدى. گەرمانيا، يتاليا، يسپانيا سول جاعدايدى باستان وتكەردى. قيىن كەزەڭدە ۇلتتى وتانسۇيگىشتىك جانە ۇلتشىلدىق سەزىمدەر بىرىكتىرەدى.

پيوتر تروتسەنكو: – ول رەسەيدە بولعان جاعداي عوي. قازاقستاندا شە؟ نازارباەۆ نە ىستەدى؟

توقتار اۋباكىروۆ: – بىزدە ءبارى باسقاشا بولدى. قولىمىزدا باردى ساقتاپ قالۋعا تىرىستىق، ال انا جاقتا ولاردا ءبارى بار، جاساپ جاتىر دەدى. ارميا نازارباەۆتىكى ەمەس، سوۆەت وداعىنىكى ەدى، ونىڭ مۇراگەرى رەسەي بولاتىن. ءوز ارميامىزدى قۇرا باستادىق، ءوز انتىمىز بولدى. باس قاتىرۋعا ۋاقىت بولمادى، سانالى تۇردە كەلدىڭ بە، ۋادەگە سەندىڭ بە، باسقا ويعا بەرىلمەۋ كەرەك. ۇلتى قازاق وفيتسەرلەردىڭ كوبىن باعدارىن انىقتاي الماي جاتقان ەلدەردەن شاقىرىپ الدىق. قازىر قولباسشىلىقتا وتىرعانداردىڭ كوبىن ءوزىم رەسەيدىڭ ءار جەرىنەن شاقىرىپ العانمىن. ولار ءبىزدىڭ ءۇمىتتى اقتادى دەپ ايتا الامىن.

«مەملەكەتتىڭ قاجەتسىز قارۋدى ساتۋعا حاقى بار»

ۆياچەسلاۆ پولوۆينكو: – سۇحباتقا دايىندالعان كەزدە «حابار» ارناسىنان سويلەگەن ءسوزىڭىزدى ەستىدىم، وندا «1990 جىلدارى قازاقستاننان ۇشاقتاردى ايداپ اكەتتى» دەپسىز. شىنىمەن سولاي بولدى ما؟

توقتار اۋباكىروۆ: – ءيا، ول راس. «ميگ-29» ۇشاقتار پولكى شىمكەنتتەن وقۋ-جاتتىعۋ دەپ كوتەرىلىپ، رەسەيدىڭ كراسنودار ايماعىنا كەتىپ قالعان. ەشقانداي شۋ كوتەرمەدىك، پرەزيدەنتكە حابارلادىق، سىرتى ىستەر مينيسترلىگى ارقىلى قازاقستانعا تيەسىلى ۇشاقتاردى قايتارۋعا ءتيىس ەدى. ارينە، ادامدار كەتتى. رەسەي ولاردىڭ ارەكەتىن قالاي قابىلدادى – قىلمىسكەر دەدى مە، ۇشاق ۇرلاۋشى دەدى مە، الدە پاتريوت سانادى ما – وزدەرىنىڭ ءىسى. ءبىز ۇشاقتاردى قايتارۋعا تىرىستىق. ونىڭ ورنىنا باسقا جەڭىلدىكتەر الدىق.

توقتار اۋباكىروۆ: – ونى الەمنىڭ بارلىق ساياساتكەرلەرى ايتىپ، جازىپ تاستادى. ىستەن شىققان «ميگ-21» ۇشاقتارى بولاتىن. ءار مەملەكەت قاجەتسىز قارۋىن ساتۋعا قۇقىلى. قازاقستان دا سول قۇقىعىن پايدالاندى، بىراق ونى بىرەۋلەر ۇناتپاي، شۋ كوتەردى.

ۆياچەسلاۆ پولوۆينكو: – سولتۇستىك كورەياعا بىردەڭە ساتۋعا بولا ما دەگەن ماسەلە عوي.

​توقتار اۋباكىروۆ: – ونىمەن قارىم-قاتىناسىمىز جاقسى بولسا، نەگە ساتپاسقا؟ ول كەزدە قانداي دا ءبىر بلوكقا كىرىپ، مىندەتتەر قابىلداساق، وندا قۇقىعىمىز بولمايتىن ەدى. بىراق رەسەي – ەجەلدەن ءبىزدىڭ ۇلكەن ارىپتەسىمىز، «قيىن ساتتە ءبىر-بىرىمىزگە كومەكتەسەمىز» دەپ جازباشا كەپىلحات بەرگەنبىز. رەسەي سول كەزدە سولتۇستىك كورەيامەن دوس بولدى، قازىر دە جاقسى ارالاسادى، سوندىقتان قازاقستاننىڭ ارەكەتى زاڭدى دەپ سانايمىن.

ۆياچەسلاۆ پولوۆينكو: – ەكى شەشەن سوعىسىندا رەسەي قازاقستان ارمياسىنان كومەك سۇرادى ما؟

توقتار اۋباكىروۆ: – شەشەنستان مەن رەسەيدىڭ كارتاسىن قاراڭىز. قولدانىستاعى بارلىق رەسەي اسكەرىن تورتەۋدەن ساپقا تۇرعىزىپ، شەشەنستانعا كىرگىزسە، ولاردى سىيدىراتىن جەر بولماس ەدى.

ۆياچەسلاۆ پولوۆينكو: – بىراق 1996 جىلى رەسەي جەڭىلدى عوي.

توقتار اۋباكىروۆ: – جەڭىلگەن رەسەي ەمەس، ولاق باسشىلار رەسەيدى ۇياتقا قالدىرا جازدادى. تەك پۋتين كەلگەن سوڭ عانا رەسەي ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن جانە ونىمەن ويناۋعا بولمايتىنىن كورسەتتى. باسىن باستاعان سوڭ ءسوزىمدى جۇتپايىن، پۋتين سولاي ايتتى. ول جارادى. مەن ونى قۇپتايمىن.

«پروتوننىڭ» ءساتسىز نۇسقالارى زور زيان كەلتىرەدى»

پيوتر تروتسەنكو: – 1990 جىلدارى عارىشتى يگەرۋ جونىندە پرەزيدەنتتىڭ كومەكشىسى بولدىڭىز. رەسەيدە عارىش سالاسىندا ماماندار كوپ ەدى، قازاقستان تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە ءوز جاعدايىن رەتتەۋگە تىرىستى. قازاقستان مەن رەسەيدىڭ عارىش سالاسىنداعى قارىم-قاتىناسى قانداي ەدى؟ شيەلەنىستەر مەن قايشىلىقتار بولمادى ما؟

توقتار اۋباكىروۆ: – عارىش سالاسى بويىنشا پرەزيدەنتتىڭ كومەكشىسى بولعان كەزدە بايقوڭىرعا قاتىستى ءىستىڭ ءبارى كەلىسىمدى، بەيبىت ءوتتى. بۇل جاعىنان ەشقانداي كەلىسپەۋشىلىك بولمادى، رەسەي عارىش ايلاعىنىڭ تولىق قۇقىقتى يەسى بولدى. ەشكىم بىرەۋدىڭ اياعىنا وراتىلىپ، كەدەرگى جاسامادى.

پيوتر تروتسەنكو: – بۇل جۇمىستا قازاقستاننىڭ ءرولى قانداي ەدى؟

​توقتار اۋباكىروۆ: – ءبىز – مەملەكەتپىز، بايقوڭىر ءبىزدىڭ اۋماقتا تۇر، ونى جالعا بەرۋ ارقىلى ءوز عالىمدارىمىز بەن ماماندارىمىزدى تاربيەلەۋ كەرەك. رەسەي سول جاعىنان كومەكتەستى. ۋاقىت وتەدى، جالداۋ مەرزىمى بىتەدى، ەگەر وسىنداي قۋاتتى كەشەن تالقاندالسا، ونى زامان كەشىرمەيدى. ساياساتتا بارىنشا ويلانىپ ارەكەت ەتتىك، سول زاماننىڭ ىرعاعىنا ىلەسۋگە تىرىستىق. بايقوڭىردى ساقتاپ الدىق، كوپتەگەن جاقسى ماماندار تاربيەلەدىك.

ۆياچەسلاۆ پولوۆينكو: – قازىرگى كەزدە رەسەيلىك عارىش كەمەلەرى قازاقستان اۋماعىنا گەپتيل قالدىعىن توگەدى دەپ رەنجيتىندەر كوپ. جەردىڭ ۋلانۋىن بولدىرماۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك دەپ؟

توقتار اۋباكىروۆ: – رەسەي زىمىران تاسىعىشتىڭ جاڭا تۇرىنە ءوتىپ جاتىر. قولدانىستاعى ۋلاندىرعىش زات ەمەس، تازا وتتەگى. كەروسين مەن وتتەگىنىڭ قوسپاسى وتە جوعارى تەمپەراتۋرا تۋدىرادى، سونىڭ ارقاسىندا قوزعالتقىش جاقسى تارتادى. قازىر پلەسەتسك عارىش ايلاعىندا «انگارا» زىمىران تاسىعىشى ءبىرىنشى رەت ۇشتى، «انگارا» سەريالىق ۇشاقتارى شىققاندا «پروتوندى» الماستىرادى. وكىنىشكە قاراي، ءبىراز ۋاقىت شىداي تۇرۋعا تۋرا كەلەدى. عارىشتى يگەرۋگە قاتىستى ادامزات پروگرەسىن توقتاتۋعا بولمايدى. ونى جەردىڭ تۇرعىنى رەتىندە ايتامىن. ال قازاقستان تۇرعىنى رەتىندە «پروتوننىڭ» ءساتسىز نۇسقالارى رەسپۋبليكا جەرىنە ۇلكەن زيان كەلتىرىپ جاتقانىنا قىنجىلامىن. ءبىزدىڭ ماماندار باتىل قيمىلدامايدى. قاتالداۋ بولىپ، بىلىكتى كەلىسىمدەر جاساۋ كەرەك. قالاي بولسا سولاي ارەكەت ەتەدى، كەيىن رەسەيلىك زاڭگەرلەر ولاردىڭ تاس-تالقانىن شىعارادى.

ۆياچەسلاۆ پولوۆينكو: – پرەزيدەنتكە ول تۋرالى ايتتىڭىز با؟

توقتار اۋباكىروۆ: – بۇل تۋرالى ايتاتىنداي پرەزيدەنتپەن، وكىنىشكە قاراي، ءجيى كەزدەسپەيمىن. كەزدەسكەن كەزدە قىزمەتتەن كەتىپ بارا جاتقان مامان رەتىندە مىندەتتى تۇردە ايتامىن.

«وپپوزيتسيا – جاۋ ەمەس، دامۋدىڭ باسقا جولىن كورۋشىلەر»

ۆياچەسلاۆ پولوۆينكو: – ەندى سىزدەن 1990 جىلدار ەمەس، قازىرگى كەز تۋرالى سۇراسام دەيمىن. قازاقستاندىق وپپوزيتسيامەن قاتتى جاقىنداستىڭىز، بىراق ۇزاققا سوزىلمادى…

توقتار اۋباكىروۆ: – وپپوزيتسيا دەگەن نە؟ بيلىكتەگىلەرگە ونى ۇزاق ءتۇسىندىردىم، قازىر دە قاراپايىم ادامدارعا ايتارىم، وپپوزيتسيا – جاۋ ەمەس. وپپوزيتسيا – دامۋدى، تەحنيكا مەن ەكونوميكانىڭ دامۋىن باسقا قىرىنان كورەتىن جاندار. مەملەكەتكە جوعارى تەحنولوگيالار كەرەك دەگەندى اركەز ايتىپ كەلەمىن. تەحنولوگياسىز بولاشاعىمىز جوق. سوعان كەلدىك قوي! نەلىكتەن مەنى جاۋ ساناۋ كەرەك؟

پيوتر تروتسەنكو: – ەشكىم ولاي دەمەدى.

​توقتار اۋباكىروۆ: – «قاتتى جاقىن بولدىڭىز» دەيسىڭدەر. تۇسپالداپ وتىرعان وپپوزيتسيونەرلەر – وپپوزيتسيا ەمەس، تەررورشىلار. ولار – بارلىق تىرشىلىك يەسىنىڭ جاۋى. بيلىكتەگىلەرگە ءبىر باعىتتا جۇرۋگە بولمايدى دەدىم. ءبىز قازىر جاساپ جاتقان ونەركاسىپتى باسقا باعىتتا جاساۋ كەرەك. ءيا، اۆتوكولىك جاساۋ – جاقسى، بىراق ءبىز اگرارلىق ەلمىز، اۋىر شارۋاشىلىعى اگرەگاتتارى وتە تاپشى. ۇساق-تۇيەكتىڭ ءبارىن شەتەلدەن ساتىپ الامىز. سوندا «ۋازيك» نەمەسە «نيۆا» جاساۋدىڭ كەرەگى نە؟ مۇمكىن، قاجەت تە شىعار، بىراق ەڭ الدىمەن اۋىل شارۋاشىلىعى كولىكتەرىن – كومباين، تراكتور، جۇك كولىكتەرىن باستى نازارعا الۋ كەرەك ەدى. ونىڭ ءبارى مەملەكەتكە قاجەت. ول تۋرالى ءالى كۇنگە دەيىن ايتىپ، جازىپ ءجۇرمىن. كەيدە ەستيدى، كەيدە ەستىمەيدى، كەيدە ونى پرەزيدەنتكە اپارىپ، «كوردىڭىز بە، ول قارسى شىعىپ جاتىر» دەيدى. قارسى ەمەسپىن، قازاقستاننىڭ بولاشاعى ءۇشىن ايتىپ جاتىرمىن! قازاقستان دالانىڭ تولىق قوجايىنى بولسا، بارلىعىن ءوزىمىز يگەرىپ، ەشكىمگە تاۋەلدى بولماساق دەيمىز.

ۆياچەسلاۆ پولوۆينكو: – وپپوزيتسيا ماسەلەسىنە كەلسەك. قازىر ءسىز بيلىكتە دە ەمەسسىز، وپپوزيتسيونەر دە ەمەسسىز عوي.

توقتار اۋباكىروۆ: – 70 جاستا قايداعى بيلىك؟ 63 جاستا ادامنىڭ ەكپىنى قايتادى.

ۆياچەسلاۆ پولوۆينكو: – پرەزيدەنتىمىز 76 جاستا عوي.

توقتار اۋباكىروۆ: – پرەزيدەنت – سايلانعان ادام. بۇل جونىنەن 90-عا كەلسە دە وعان تيىسۋگە بولمايدى. ماو تسزەدۋن 80 جاسىندا دا جۇمىس ىستەدى. بىراق شەنەۋنىكتىڭ توسقاۋىلى 63 جاس دەپ سانايمىن. سوعان جەتكەندە ولاردىڭ ءبارى كەتۋى كەرەك. تەك ءوزىنىڭ بايۋىن كوزدەپ جۇمىس ىستەيتىن ادامداردى ءبىر، ەكى، بەس جىلعا بيلىكتە قالدىرىپ كەرەگى جوق. ونى ءوز كوزىممەن كورىپ ءجۇرمىن.

ۆياچەسلاۆ پولوۆينكو: – وپپوزيتسيا نەلىكتەن بيلىككە كەلە المايدى؟ نەگە ولاردا بىرلىك جوق؟

توقتار اۋباكىروۆ: – بىزدە وپپوزيتسيا بار ما؟

ۆياچەسلاۆ پولوۆينكو: – بولعان ەدى عوي.

توقتار اۋباكىروۆ: – مەن دە بار دەپ ويلادىم، بىراق كەيىن ولاردىڭ ءبارىن جوعارىدان باسقاراتىنىن، بيلىكتىڭ ءسوزىن ايتاتىنىن ءتۇسىندىم.

ۆياچەسلاۆ پولوۆينكو: – بيلىكتىڭ بە؟

توقتار اۋباكىروۆ: – ءيا.

پيوتر تروتسەنكو: – سوندا وپپوزيتسيا بيلىككە تاۋەلدى مە؟

توقتار اۋباكىروۆ: – ءيا. بىزدە وپپوزيتسيا جوق. وعان 100 پايىز سەنىمدىمىن.

ۆياچەسلاۆ پولوۆينكو: – ول جامان شىعار؟

توقتار اۋباكىروۆ جسدپ مۇشەسى رەتىندە داۋىس بەرىپ وتىر. الماتى، 26 قاراشا 2011 جىل.

توقتار اۋباكىروۆ: – ارينە، جامان. وپپوزيتسيا قۇرىلعاندا، مىسالى «قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق تاڭداۋى» قۇرىلدى – ولار حالىقتىڭ جاعدايىن جاقسارتۋ ءۇشىن ەمەس، بيلىكتى باسىپ الۋدى كوزدەدى. ول قانداي وپپوزيتسيا؟ تەرروريستەر! بيلىكتى قۇرتقىسى كەلەتىندەر. رەسەيگە قاراڭىز، كوممۋنيستىك پارتيا، لدپر. جيرينوۆسكي قانشالىقتى ايعايلاسا دا، بيلىككە جاعىنسا دا، كەيدە اقىلعا قونىمدى سوزدەر ايتادى، ونى تىڭداۋ كەرەك. ءسوزىنىڭ 90 پايىزىن الىپ تاستاپ، 10 پايىزىن قالدىرسا بولدى. زيۋگانوۆ تا جاقسى سويلەيدى.

پيوتر تروتسەنكو: – بىزدىكىلەر دە جاقسى سويلەيتىن شىعار، بىراق ولاردى تىڭدامايدى عوي.

توقتار اۋباكىروۆ: – جاقسى ايتپاعاندىقتان تىڭدامايدى. ايتقىسى كەلگەندەرىن جەتكىزە بىلسە، وزگەرىس بولاتىن ەدى.

پيوتر تروتسەنكو: – مۇمكىن، دۇرىس تىڭدامايتىن شىعار؟

​توقتار اۋباكىروۆ: – تىڭدامايدى، ويتكەنى ءبىز ازيالىق ەلمىز – ونى دا ۇمىتپاڭىز. ەشكىم ەشقاشان بۇل مەنتاليتەتتى وزگەرتە المايدى.

ۆياچەسلاۆ پولوۆينكو: – پرەزيدەنتتى بۇرىنعىداي قولدايسىز با؟ ول قازىر ءبارىن دۇرىس ىستەپ جاتىر ما؟

توقتار اۋباكىروۆ: – ەشكىم ەشقاشاندا ءبارىن دۇرىس جاساي المايدى. ادام قولىنان كەلگەنىن عانا ىستەيدى.

ۆياچەسلاۆ پولوۆينكو: – سوڭعى سايلاۋدا ونىڭ قايران قالارلىق داۋىس جيناعانى ىڭعايسىز كورىنبەي مە؟

توقتار اۋباكىروۆ: – وعان ەڭبەگى ءسىڭدى دەپ ويلايمىن.

پيوتر تروتسەنكو: – سوڭعى ساۋال. 1990 جىلداردى قايتارعىڭىز كەلە مە؟ نەلىكتەن؟

توقتار اۋباكىروۆ: – ەشقاشان ەشبىر جاعدايدا قالاماس ەدىم. سول كەزدەگى ناعىز كوز جاسىن، قايعىنى كورمەدىڭىز. بىزدە بيلىكتىڭ ءار اۋىسۋى – بۇرىنعى باردى جويىپ، جاڭانى جاساۋ.

پيوتر تروتسەنكو
ۆياچەسلاۆ پولوۆينكو
دينارا ءالىمجان

http://www.azattyq.org/a/kazakhstan_interview_with_toktar_aubakirov/28147751.html