ODAQTASTIQ ŞARTI QALAY OTARLIQQA AYNALDI?
kerey.kz
Bodandıqqa bas idiru üşin 1740 jılı 25 tamız küni Jayıqtıñ qazaq betindegi «Ölim tauı» deytin töbeniñ üstinde patşağa bağınbağan 11 başqwrt sarbazın tiridey istikke şanşidı, 85 adamdı darğa astırtadı
Reseyge bodandıq.
Elşi Tevkelevtiñ jeñisi Tevkelevtiñ Kişi ordağa kelui jaylı Resey Memlekettik Keñes müşesi, otarlau teoretikteriniñ biri Aleksey Iraklieviç Levşin (1798-1879) öziniñ «Qırğız-qazaq, nemese qırğız-qazaq ordaları men dalasınıñ sipattaması» attı eñbeginde: «Tevkelevtiñ Ordağa kelui qulığı küşti Äbilqayırdıñ bilikke qwştar oyların tügeldey aşıp berdi. Reseydiñ qol astına jañadan ötetinderden ant alu üşin kelgen şeneunikterdiñ özderine jüktelgen qızmetine say jılı qarsı alınbağanı bılay twrsın, olar tipti kelgen boyda-aq öz ömirlerinen ayırılıp qala jazdadı. Qırğızdar (qazaqtar) özderiniñ tağılıq tabiği bostandığın joğaltıp alatını jöninde oylanğan kezde aşu-ızağa bulıqtı, ortalarına kelgen orıstardı körip, kenetten qattı tolqıdı. Tevkelevti tipti sol jerde-aq qwrbandıqqa şalıp jibere jazdadı. Onı hannıñ özi qorğap qaldı. Biraq ol özgelerdiñ aşu-ızağa tolı tolquın basa almadı. Onıñ öziniñ qol astındağı nebir er jürek jandardıñ keybireuleri hannıñ özine qol salıp, özderiniñ kelisiminsiz şeteldik memleketpen nege kelisim jasasqanı, oğan bas iip, bağınuğa öz atınan ğana emes, bükil ordanıñ atınan uäde etkeni turalı esep berudi talap etti. Äbilqayır öziniñ elşilerin Reseyge jönelterde az ğana qırğız-qaysaq jinalısın kelisim beruge mäjbür etkenin estigennen keyin mwnday qarsılıqtıñ bolmay qoymaytının kütpeu tipti mümkin emes edi. Sol bir qulıqqa tolı batıldıq onıñ öz ömirine de qauip töndiretin bolatın… Qırğız-qaysaqtar Tevkelevti öz qoldarımen bauızdap, qwrbandıqqa şaluğa talay ret wmtılğanda, ol Äbilqayırdıñ araşaşı bolğandığınan emes, sonımen qatar ordalıqtarmen dindes boluınıñ jäne söz tapqış şeşendiginiñ arqasında ğana aman qaldı…», – deydi (Qırğız-qazaq nemese qırğız-qazaq ordaları men dalasınıñ sipattaması. – Almatı, 1996. – 181-b.).
Osındağı Levşin jazbasın sayasatker-tarihşı Mwhtar Qwl-Mwhamedtiñ de pikiri ayqanday tüsedi. Mwhtar Abrarwlınıñ payımınşa: «öz hanınıñ baylanıstarın bilmegen halıq orıs patşasına qaraytını jöninde ant aluğa kelgen orıs şeneuniginiñ äreketine tañ qaldı, tipti birneşe ret Tevkelevti öltirmek te boldı», – deydi (Qwl-Mwhamed M. Orıs enciklopediyasındağı qazaq şejiresi. – Almatı: Atamwra, 1994. – 118-b.).
Resey barlauşısı Rıçkovtıñ «Orınbor tarihı» eñbeginde jazıp ketkendey, Tevkelev öziniñ söyleu mänerindegi şeşendigimen qatar, onıñ qasında qazaqtar arasında öte ülken bedelge ie batırlığımen dañqı şıqqan başqwrt starşinası Taymas batırdıñ birge boluı da köp ıqpal etken körinedi. Tevkelevtiñ tabandı eñbegi zaya ketpedi. Halıq özine qarsı bola twrsa da, şıdap bağuı aqırında öz jemisin berdi. Qırğız-qaysaqtar öz arasında orıstardıñ jürgeni jalıqtırıp jäne olarğa eliktep ketuinen qorqıp, Tevkelevke qorıtındı jinalıs ötkizemiz dep habarladı. Jinalısqa tek özi kelu kerek edi. Ömirine qastandıq jasalu qaupi anıq bolğanımen, Tevkelev bwl jiınnan bas tartpay, kerisinşe öz paydasına şeşe bildi.
Qırğız-qazaqtardıñ dünieqorlığın bilip, jinalısqa kelmes bwrın özine qarsı twrğan birneşe bedeldi adamğa sıy-siyapattı jiberip, öz jağına qaratıp aldı. Säti tüsip twrğanın sezip, «ne atım tarihta qaladı, ne ölemin» dep bekingen Tevkelev bwl jiında erekşe kösile söyledi. Onı Orta men Kişi ordada bedeli bar ataqtı Bökenbay aqsaqal alğaşqılardıñ biri bolıp qoldadı. Äbilqayır men özge aqsaqaldar Resey jaylı nandıra söylegennen keyin qarsı top sengendey boldı. Jinalıs Äbilqayırdıñ Resey bodandığına ant berumen ayaqtaldı (Levşin A. Qırğız-qazaq nemese qırğız-qaysaq dalalarınıñ sipattaması. Almatı: Sanat, 1996. – 181-182-bb.).
Osılayşa 1731 jıldıñ 19 aqpanında patşayım Anna Ioanovna Äbilqayırdıñ antın qabıldap, «qazaq halqı» Reseydiñ qol astına qabıldanğanı jönindegi gramotağa qol qoydı. Osı jıldıñ säuir ayınıñ ayağında, yağni, qatın patşa qazaqtardı bodandıqqa qabıldau aktisine qol qoyğannan keyin eki ay ötkende Sırtqı ister kollegiyasınıñ tilmaşı, joğarıdağı A. Tevkelev qazaqtar arasına Reseydiñ elşilik missiyasın atqaruğa tağayındalıp, 1731 jıldıñ 10 qazanında tağı da qazaqtıñ 27 ataqtı adamına Resey bodandığın qabıldau aktisine qol qoyğızıp ülgerdi. Söytip, ğasırlar boyı eşkimge tize bükpegen qazaq halqı otarşılıq qamıtın kidi (Qwl-Mwhamed M. Orıs enciklopediyasındağı qazaq şejiresi. – Almatı: Atamwra, 1994. – 118-b.).
YAğni, satılğan başqwrt audarmaşısı bükil qazaq jwrtınıñ moynına basıbaylılıqtıñ qamıtın kigizip ketti. YAğni, teñ därejedegi kelisim emes edi. Äytpese osıdan üş ğasır bwrın Altın Ordanıñ qwrığınan qwtılğan Resey jwrtı mwnşalıq mardamsuğa jete qoyğan joq bolatın (Jwrtbay T. Küyesiñ, jürek… süyesiñ. – Almatı: Qaynar, 2009. 42-b.). Ğalım Twrsın Jwrtbaydıñ däyegi boyınşa, Äbilqayırdıñ Anna Ioanovnağa bergen hatında: biz Reseyge bodan emes, odaqtas el boluımız kerek eken. «Bwlğın jağalı şapanğa» ayırbastalğan bostandıqtıñ asığıspen «bodandıqqa» aynalğanı sonday, onıñ baptarın bayıptap twrıp tüzeuge şamamız kelmepti. Tım qwrısa basıbaylılıqtıñ özin zañdı türde negizdep almappız.
Elşi-tilmaş Tevkelev qazaqtardı Reseyge bağındıru missiyasınıñ basın sätti ayaqtap, 1733 jıldıñ basında Ufağa oraladı. Onımen birge Äbilqayırdıñ patşağa attandırğan elşileri de birge keledi. Osı elşilik 1734 jılı Peterborğa barıp, Äbilqayır bastağan Kişi jüz qazaqtarınıñ Reseyge qosıluın birjola resmi zañdastıradı. Patşa ağzam bergen tapsırmalardı tolıq tiyanaqtağan soñ A.I. Tevkelev 1734 jılı Senat hatşısı I.K. Kirillovpen birlesip Reseydiñ Orta Aziyağa ıqpalın arttıru jayında jospardı wsınadı. Senat bwl wsınıstı qabıldap, Kirillovtıñ basqaruında (Tevkelev ekspediciya kömekşisi) Orınbor ekspediciyasın jasaqtap, olarğa Qazaq dalasına barlau (baylığın, halqın, territoriyasın… t.b.) jürgizudi tapsıra otırıp, ekinşi taraptan Oyrat pen Qazaq arasındağı jağdaydı baqılau jwmısı jükteledi jäne özara qaqtığıstarda qay taraptıñ basım ekenin habarlap otıru isi de tapsırıladı (Moiseev V.A. Joñğar handığı jäne qazaqtar (HVİİ-HVİİİ ğasır). – Wlan-batır, 2015. – 95-b.).
Bwl ekspediciyağa: Şığısqa ötu üşin sauda-sattıq tirek punkti bolatın bekinis orındarın naqtılau; Reseyge qosılğan qazaq jeriniñ baylığın zertteu, kartasın jasau; Wlı jüz qazaqtarınıñ Reseyge qosılu jayın barlau; Sırdariya boyınan keme toqtaytın bekinis ornın tabu isi tapsırıldı. Odaqtastıq şartınıñ otarlau sayasatına aynaluı Kişi ordanı bodauına alğan soñ Resey otarlauşıları birden otarlau sayasatın qarqındı jürgizdi.
Belgili tarihşı M.P. Vyatkin: «HVİİİ ğasırdıñ 30-ınşı jıldarı Äbilqayırdıñ basqaruındağı el orıstardıñ qol astına enui feodaldıq-krepostnoylıq Reseydiñ qazaq dalasına ene tüsuin jeñildetti… Äbilqayırdıñ qateligin otarlauşılar şeber paydalanıp, Jayıq boyına twraqtı äskeri jasaq engizip ülgerdi. Onı Orınbor gubernatorı I.I. Neplyulev basqardı», – dep jazadı. (Vyatkin M.P. Politiçeskiy krizis i hozyaystvennıy upadok v Maloy orde v konce HVİİİ naçale HİH v. Vedenie k materialam po istorii KazSSR. T-4. – M-L.: 1940. Str. 3).
Äbilqayır hannıñ teñ därejeli odaqtastıq wyğarımı jayında qaldı. Patşa ağzam qayta Äbilqayır hanğa bwyrıq berip, 1736 jılı başqwrttardı şaptırdı. Bwl isi üşin oğan 24-inşi aqpanda (1736 j.) äyel patşanıñ qolı qoyılğan gramota sıyladı. Söytip, qojayın tarapınan maqtau-madaq estigen Äbilqayır 1740 jılı Hiuanı şabadı. Biraq hiualıqtar Iran şahı Nädirdiñ kömegine jügingendikten Äbilqayır irandıqtardan jasqanıp keri qaytadı. Äbilqayırdıñ Resey qoljaulığına aynaluı, Kişi jüzden Batır, Orta jüzden Baraq pen Äbilmämbet swltandardıñ renişin tudırıp, öz bwqarasınıñ da keybireui qarsı şıqtı. Bwl jaylı Äbilqayır orıs qamqorşılarına şağımdandı (Materialı po istori KazSSR (1741-1751) t. 2, ç. 2. – Almatı, 1980. – Str. 30).
Orıstar Äbilqayır handı işki-sırtqı jaudan qorğaymız degen uädesin orındamadı. Handı aldap-soğıp, öz maqsattarına paydalanğanı bolmasa, onıñ şağımına qwlaq aspadı. Onıñ sırtında 1731 jılı qol qoyğan qwjattağı «Qazaqtarğa sırttan jau şapsa, märtebeli patşa ağzam qorğaydı» degen uäde jayında qaldı. Mısalı 1747 jılı Äbilqayırğa parsı men hiualıqtardıñ ğaskeri soqqı bergende älgi qorğaytın märtebeli patşa ağzam oğan män bermedi. (// «Oyan. Namıs kz» jurnalı, № 1, 2011. – 19-b.).
Keşikpey orıstıñ kömegine süyenip bilikti qolğa aludıñ oñay emesin jäne äyel patşanıñ qoljaulığına aynalu qaupin sezgen Äbilqayır Orınbor gubernatorı I.I. Neplyuevpen kelispey qaladı (QSE, 2-tom. – 14-b.).
Osı twstağı qatın patşanıñ Äbilqayır haqındağı wstanım jaylı derekte: «Äbilqayırdıñ senimsizdigi, onıñ öz halqı arasında bedeli joqtığı jäne mwnda reseylikterge ıqpalı joqtığı turalı özi bağınğan patşalığı aldında alğaş ret resmi saual tuındadı», – depti (Basin V.YA. Rossiya i kazahskie hanstva v HVİ-HVİİİ v.v. – Alma-ata, 1771. – Str. 163).
Aqırı bastağan isin ayağına jetkizu üşin Äbilqayır han gubernatormen tatulasu maqsatında Orınborğa baradı. Osı saparınan qaytıp kele jatqan twsta, yağni, 1748 jıldıñ tamız ayında Äbilqayır kektesip jürgen Baraq swltannıñ qolınan qaza tauıp, Qabırğa men Ölkeyek özeniniñ qwyğanına jerlenedi (QSE. 2-tom. – 14-b.).
Orta jüz qazaqtarınıñ Reseyge bağınuınıñ sebepteri Kişi ordanı özine qaratqan Resey endi Orta jüzge auız saldı. Olarğa başqwrt starşını Taymas Şaymovtı attandırdı. Nätijesinde Orta jüz swltanı Sämeke 1734 jılı äyel patşağa bodan bolu jönindegi gramotağa ie boldı (QSE anıqtamalığı. – Almatı, 1980. – 186-187-bb.).
1732 jıldıñ qısında Batır swltan Tevkelevtiñ şatırına kelip oñaşa ant berdi. 1733 jılı Sämeke han Ufağa öz elşisin attandırdı; 1734 jılı Wlı jüz bileuşileri Qodar, Töle, Satay, Hankeldiler Peterborğa elşi jiberip, özderin qamqorlığına qabıldau jaylı patşayım Anna Ioanovnağa ötiniş joldaydı (Üş payğambar. Qwrast. A. Nısanalı. – Almatı: Däuir, 1992. – 119-b.). 1734 jılı 10 mausımda patşa joğarıdağı ötinişti qabıldau aktisine qol qoydı (Kazahsko-russkie otnoşeniya v HVİ-HVİİİ vekah. – Str. 101, 128).
1740 jılı Orınborda kezinde Noğaylınıñ ataqtı patşası Orıs hannıñ twqımı, orısqa berilip şoqınıp ketken knyaz' V.A. Urusovtıñ bastamasımen Kişi jäne Orta jüz swltandarınıñ jiını ötedi. 300-ge tarta qazaqtıñ han-swltanı qatısqan osı jiınğa Orta jüz bileuşisi Äbilmämbet han qasına swltan Abılaydı ertip birge baradı. Şoqınğan knyaz' Urusov qazaq swltandarınıñ üreyin wşıru üşin, şındığında qorqıtıp, bodandıqqa bas idiru üşin 1740 jılı 25 tamız küni Jayıqtıñ qazaq betindegi «Ölim tauı» deytin töbeniñ üstinde patşağa bağınbağan 11 başqwrt sarbazın tiridey istikke şanşidı, 85 adamdı darğa astırtadı, 21 adamnıñ qolma-qol basın şaptıradı. Odan keyin qazaqtardı Saqmar özeni jağasına äkelip qonaqası bergen bolıp, tağı da 21 adamnıñ basın şauıp, 50 adamdı darğa asadı da, 301 adamınıñ qwlaq-mwrnın kesip şwntitadı (Qazaq wlt-azattıq qozğalısı. HVİ kitap. – 59-.).
Qısqası, osı jiında mädenietti mäjbürleu täsilin qoldau arqılı Resey otarşıları Äbilmämbet han men Abılay swltan bastağan Orta jüz wlıqtarına «Reseyge bağınıştı bolu» aktisine qol qoyğızadı. Äbilmämbet pen Abılaydıñ Resey patşalığına ant beru oqiğası jaylı kerekulik zertteuşi Tilek Mardanwlı: «Handardıñ mwnday şeşim qabıldauğa sebep bolğan dünie: tağdırı qıl üstinde twrğan halıqtı saqtap qalu üşin, uaqıtşa bolsa da orıstı aldarqata twrıp, qıtaymen til tabısıp, söytip, bar küşpen joyqın joñğarğa tötep beru edi», – deydi.
1755-1756 jıldarı qıtaylardıñ oyrattardı talqandauı
Orta jüzdiñ bedeldi swltandarınıñ biri Baraq töre Resey azamattığın eki jıl keyin, 1742 jılı moyındaydı (Süleymenov Ş., Qabılbaev A. Tirşiliktiñ ordası – jer-ana. – Astana, 2002. – 207-b.). Bwl qwjat Orta jüz qazağı üşin Reseyge bağınudıñ bastaması bolğanımen, tolıq bodan boluına deyin äli de birşama uaqıt bar bolatın. Osılay qazaq han-swltandarı birinen soñ biri Reseyge elşi attandırıp, bodandıq qabıldauğa niet etuin jazuşı Äbiş Kekilbaev ağamız: «Resey ükimeti Petr patşanıñ twsında-aq Oral tauın asıp, Qiır Şığısqa ayaq basıp ülgerdi, ekinşi jağınan Kaspiydi asıp Ündige auız saludı josparlap otırdı. Orıstıñ bwl isin Cin' distanciyası bile qoyıp, ejelgi Şıñğıs wrpaqtarı ielik etken keñistikti bölisip alu üşin Reseyge dürkin-dürkin elşi attandırıp, bayız tappay älektendi. Osınday jağdayğa duşar bolğan qazaq bileuşileri «orıs faktorımen» eseptespeuge amalı qalmadı», – depti. (Üş payğambar. Qwrast. A. Nısanalı. – Almatı: Däuir, 1992. – 142-b.).
Beken QAYRATWLI, zertteuşi, QR mädeniet qayratkeri
e-history.kz
Pikir qaldıru