Ğwmır boyı jazudan basqa tirşiligiñ bolmasa da, jas wlğay­ğan kezde endigi şekteuli uaqı­tıñ­dı meylinşe wtımdı payda­lan­ğıñ keledi, öziñ mändirek sana­ğan taqırıptardı töñirek­tep, köl­deneñge alañdamauğa tı­rısa­sıñ. Äytkenmen, keybir rette bwl qağida bwzıladı eken. Äldebir derek, äldenedey tüyindi mäsele özimmen birge ketpesin dey­siñ. Aytu, arılu – parız siyaqtı. Onıñ üstine, kümänsiz aqiqat jağday bolsa…

Keyinde bwrmalanıp, basqa bir arnağa tüsip ketken sonday bir anıq – Mağjan esimimen baylanıstı sırlı än edi. “Burabay” atalatın. Älde “Abılay” nemese “Kenesarı”. Sirä, äuelgisi.

Bwl ğajayıp ändi alğaş ret on bir jasımda estippin. Men auıldıq mektepte 4-klastı bitirgende üy-işindik şağın toy boldı. 1951 jıl. Sol araq-şarap­sız, än-jır, äñgime-keñesti otırısta İliyas Däkebaev degen aqsaqal dombırağa qosıp, tolqıtıp aytqan edi. Aqsaqal dep otırmın, ol kezde qırıqqa jaña kelgen. Negizi Qarqaralıdan, biraq bizdiñ Şwbartau auda­nın­da jas kezi, 30-jıl­dardan bastap, orta därejeli, är­qi­lı qızmette bolıp, twraqtap qalğan. Er minezdi, seri kisi. Añşı, mergendigi bar. Bizdiñ qartpen ayrıq­şa sıylas. Äueli “Kökjen­detti” ayttı. Aqan seri. Sodan soñ “Burabay”. Odan äri basqa qonaqtar, basqa bir än-küyler. Men jwrt tarağan soñ ağadan (mwğalim äkem Mwqannan) swrap edim. “Mağjan, – dedi. – Sonday bir aqın bolğan. Aydalıp, atılıp ketken…”

Erjettik. Arada on bes-jiırma jıl ötsin. Ärqi­lı jağdayda, oñaşa qonaqta, jası ülken ziyalılar bas qosqanda bayağı “Burabay” aytılıp qalatın. Ünemi emes, ara-twra, özara senisken, tilektes ağayın arasında. Qayda, qaşan, tügel eske tüsiru mümkin emes. Tek bir jolğısı ğana jadımda qalıptı. Şaması 60-jıldardıñ ekinşi jarımı. Mağjan esimi qayta köterilip, bwl tarapta Qazaq universiteti, onıñ işinde tatar tekti, qazaq tildi, orıstıñ ğılım-bilimine jäne jetik professor Hayrolla Mahmwdov bastağan oqımıs­tı-pedagogtar Mağjandı aqtap aluğa ülken äreket jasap, qalamger qauımmen birlesken jiın-keş­ter ötkizip, ğılımi jurnalda arnayı maqalalar jariyalap jatqan kez. Meniñ izgi wstazım professor Beysenbay Kenje­baev­tıñ şañırağında ül­ken-kişili şäkirtteri bas qosa qalıppız. Sonda, Meñjamal jeñgemizdiñ mol dastarqanı, ärtarap beybit äñgime üstinde Temirbek Qojakeev dombıra şertip otırıp, Mağjannıñ atın atap twrıp, äygili ändi aytıp edi. Temkeñniñ jası bizden köp ülken, Bey­se­kem­niñ äuel bastan-aq sayasına alıp, köp qoldau ja­sağan şäkirtteriniñ biri, keyinde doktor, professor, tumısı Arqadan emes, oñtüs­tikten, mwnı aytıp otır­ğanım, Mağjan äniniñ tıyım zamannıñ özinde qa­zaq ziyalıları ara­sı­na keñinen tarauı. Mağjan äni. Mağjan sözi. Eşkim eşqanday kümän keltirgen emes. Jalpı jwrtqa jetpese, efirge, sahnağa şıq­pa­sa – ol Mağjan­nıñ atına deyin jabıq jatuı. Aqı­rı, KGB, Ükimet pen Partiya tarabınan mülde şı­ğa­ruğa bolmaydı degen toqtam jasaldı. Ma­ğ­jandı aq­ta­maq äreketindegi ziyalılar, bası Hayrolla Mah­mwdov bo­lıp sögis estidi, jasqaldı, qaralandı, äy­teuir birşama tınış zaman, eşkim aydauğa, türmege tüspedi.

Osıdan az ğana bwrın Säken, İliyas, Beyimbetter jariya ädebiet tarihına qaytıp oralğan, şığarmaları äuelde birtindep, keyinde tügelimen basılıp, tom-tom bolıp şığıp jatqan. Säkenniñ aqındığı ğana emes, sazger änşiligi de mälim boldı. Mäselen, “Tau işinde”. Alayda… Säkenniñ “Kökşetau” (nemese “Burabay”) degen äni bar dep eşkim de aytqan joq. Aqırı, qanşama zaman ötip, 80-jıldardıñ bası bolsa kerek, özi de Kökşetaudan şıqqan ädemi änşi qızımız Qapaş Qwlışeva bayağı, bizge, bizden bwrınğı ülkender­ge äbden mağlwm “Burabaydıñ” än-äuezin Säkenniñ “Kökşetau” poemasınıñ alğaşqı şumaqtarına qosıp, sahnadan ayta bastadı. Ärine, birden-aq halıqtıñ qwlağına jağıp, köpke taradı. Tüp törkinin biletin jwrttıñ özi Mağjan jabıq, basqa sözben bolsa da äni halqına jete bersin dep bayıptasa kerek. Biz de solay şamalappız.

Aqırı, Mağjannıñ da közi aşıldı. Jwlma­la­saq ta jarıqqa şığara bastadıq. Bar bağasın tanımasaq ta, ülken twlğa ekenin moyındadıq. Eñ bastısı – wlı aqınnıñ bizge jetken bar mwrası tıyımnan arıldı, halqımen qayta tabıstı. Endi äni de özine oralar dep oylap edik. Joq. Sol beti Säkenge telinip ketipti.

Osı tayauda ğana (14.Vİİ.2011) bwğan anıq közim jetti. “Kaspionet” degen telearna bar, şeteldik jwrt­şılıqqa arnalğan. Sapası men mänisine boy­la­may-aq qoyayın. Biz tarapqa el işinen erkin jetip jatqan jalğız aqparat közi bolğan soñ ara-twra teledidardıñ tetigin bwrap qalasıñ. Säken mwrası töñireginde äñgime-swhbat jürip jatır eken. Bizge oy salğan, osı şağın maqalanı jazuğa türtki bolğan – sol habarda ärkimder tarabınan äldeneşe ret qaytalanğan bir lepes, “Säkenniñ “Kökşetau” äni” degen söz. Jöppeldeme tekseristep qarasam, osı ja­qında ğana qwrastırılıp şıqqan “Qazaqtıñ däs­tür­li 1000 äni” atalatın muzıkalıq ğalamat antologiyada da Säken atımen jür. (Bwl jolğı orındauşı – Ramazan Stam­ğaziev eken.) YAğni, Mağjan äni resmi türde Säken esimimen bar tarihqa köşti degen söz…

Biz bwl arada Säken qalay, Mağjan qalay dep salıstır­maymız. Meniñ wğı­mım­da Mağ­jan – qay twrğıdan alğanda da baqıttı adam. Önerde öz qa­lauı­men jürdi, qa­la­mın irikpedi, kökirektegi bar za­rın şığa­rıp ül­gerdi. El-jwr­tı aldın­dağı, aruaq, qwday aldın­dağı bar pa­rızın artı­ğımen öte­di. Al Sä­ken, qalay ayt­sañız da, trage­diya­lıq twlğa, ülken da­rın­dı, özgeşe minezdi bola twra, bwl­ta­lağı men bwlğa­lağın aytpayıq, erkin ğw­mır keşken mümkindik şeginde, bo­yın­­dağı ba­rın sarqa payda­la­nıp, oñımen jetkize al­ma­dı. Mäsele bwl kisilerdiñ özin­dik erekşeligi, ara sal­mağına qatıs­sız, ärkim­niñ özine tiesili mwrağa ieligi turasında. Mağjan – kompozitor emes. Säken de kompozitor emes. Bizdiñ keyingi aqın, jazu­şılar­dıñ işinde de än, küy şığarğandarı bar. Qazaqtıñ söz önerin wstağan twlğalarğa tän, ejelden kele jatqan bir erekşelik. “Burabaydan” ayrıl­ğanımen, Mağjan azaymaydı. “Kökşetaudı” teligenmen, Säken köbeymeydi. Bwlar­dıñ negizgi mwrası – än-küy emes. Biraq az ba, köp pe, ärkimniñ öz düniesi öz atında bolğanı jön.

Biz estigen, bala kezimizden jadımızğa tüygen “Burabaydıñ” än mätini bılay keletin:

“Arqada jer jetpeydi Burabayğa,

Ejelden qonıs bolğan Abılayğa.

İşinde seksen köldiñ Burabay bar,

Wqsaydı döp-döñgelek tuğan ayğa.

Arqada Burabayğa jer jetpeydi,

Eşbir jer köñildi onday terbetpeydi,

Arqada Burabayğa jer jetpese,

Qazaqta Kenekeme er jetpeydi!”

Biz estimegen, bilmegen tolığıraq, basqaşa bir nwsqası boluı da ğajap emes. Qaytkende de, auızşa, onda da jabıq-jasırın tarağan söz ğoy.

Keyingi bir orayda än mätinin Mağjannıñ belgili şığarmalarımen salğastıra qarağanımız bar. Naq­pa-naq nwsqası joq eken. Terip qwrastırılğan. Bäl­kim, äuelden-aq Mağjannıñ özi. Zadı, keyingi bir tilektes ağayındar tarabınan. Wmıtpastıq üşin je­ñil­detip. Mine, “ Batır Bayannıñ” üyles bir şumağı:

“Arqada jer jetpeydi Burabayğa,

Bölengen bwyra sıpsıñ qarağayğa,

Bwlt qwşqan mäñgi zeñ-zeñ Kökşetauğa

Bölektau: “Oy, bauırım!” – der anadayda.

Oqjetpes nayza-qiya – qıranğa wya,

Qarasañ jannıñ şeri tarqamay ma.

Solardıñ ortasında Burabay köl,

Möp-möldir, döp-döñgelek wqsaydı ayğa.

Burabay – arqaralı jer erkesi,

Ertede qonıs bolğan Abılayğa.”

Endi “Oqjetpestiñ qiyasında”:

«Arqada Burabayğa jer jetpeydi,

Basqa jer oydı onday terbetpeydi,

Burabay köli menen Kökşetaudı

Körmeseñ, kökirekten şer ketpeydi.

Qiyasımen bwlt qwşqan Oqjetpestey

Basqa tau oydı aspanğa örletpeydi.

Arqada Burabayğa jer jetpese,

Qazaqta Kenekeme er jetpeydi.

Kökşede küñirengen Kenem qayda,

Dariğa, jüregimdi dert örteydi!..”

Mağjan şığarmaları zañ jüzinde jabıq bol­ğanımen, qoljazba kitap türinde qazaq ziyalı­ları arasında keñinen tarağanı belgili. Meniñ özimde bolğan joq, biraq alğaş ret 1965 jılı aqın Qapan ağa Satıbaldinniñ qolınan körip edim. Mä­şiñkege latınşa basılıp, ädepki kitap köleminde kesilip, mwqabalanıp, tüptelgen qalıñ bir tom. Sirä, öziniki emes, ejettes ağayındardıñ birinen oquğa alğan. Meni qızıqtırdı da, qolıma, üyge bermey qoydı. Keyinde, Mağjan halqına qaytıp oralğannan soñ, Ğılım akademiyasınıñ qatarda­ğı qızmetkeri Zikiriya İliyasov degen azamat, tabaq-qağaz köleminde, kirill-qazaqşa mäşiñkege tüsi­ri­lip, jaqsılap tüp­telgen ketpektey kitabın men basqarıp otırğan “Jwl­dız” jurnalına äkelip, wlı aqınnıñ biraz şığarma­ları­nıñ bwrmasız, kemis-ketiksiz jaña bir basılımına septesken edi. Bwl kezde bizge Mağjan atına qatıstı basqa da eskili-jañalı köşirmeler kelip tüsti. Qatar­las jürgen, jwrtşılıq köñilinde qasterlep saqtal­ğan, “Burabay” atalatın mwñdı, sırlı äuen de Mağ­jan­ğa degen halıq sağınışı­nıñ bir körinisi bola­tın. Wlı aqınnıñ atı öşken­nen soñ qırıq jıl boyı qaz-qalpında jwrtşılıq kökeyinde jüripti. Bälkim, bolaşaqtan ümit joq ker zamanda basqa bir, jariya esimge köşirilui de sol igi mwrat, mäñgige amanat talabı şığar. Qaytkende de än ölmesin degen. “Burabaydı” – “Kökşetauğa” kö­şi­­rip, sahnağa alğaş şığarğan Qapaş qarın­dasım bwl özgeşe sarınnıñ tüp törkinin naqtılap ayta alar edi. Sonday-aq, men qatarlı jäne jası bizden de ülkenirek, közi tiri bilimdar aqsaqaldar, onıñ işinde Säkendi zertteu­şilerdiñ özi, Mağjan esimin qostap şığarı anıq.

Kim qalay tartsa da, köñilde tüytkil qalmasın dep ar­nayı söz qıldıq. Mana aytqanımızday, mindet, pa­rız sanağannan. Äytpese, Mağjannıñ tereñine kim jetken…

Mwhtar MAĞAUIN, jazuşı, Memlekettik sıylıqtıñ laureatı.
Praga.
www.egemen.kz