Jazuşı Talğat Keñesbaevpen swhbattastıq. Jaqında qırğız tilinen kitabı şıqqan bolatın. Negizgi swrağımız sol töñirekte edi. Onıñ üstine qazirgi ädebi process jayında pikir almasqımız kelgen. Swhbat beruşi key kezde swraqtan auıtqıp, sub'ektivti pikirin ortağa saldı. «Sodan jeñildep qalamın» – deydi özi. Onıñ üstine, «meniñ jeke pikirimdi qaldıruıñdı swraymın», – dep birneşe ret eskertti. Sayasi-ekonomikalıq közqarastarın öziniñ rwqsatımen qiıp tastadıq. Sebebi, biz ädebi äñgimelerdiñ jügin ğana arqalaymız.
Talğat Keñesbaev klassik jazuşı emes. Qatardağı qalamgerlerdiñ biri. Öziniñ aytuı boyınşa, «säl talpınsa köp jazuşını şañ qaptıradı», – eken. «Nobel' sıylığın alamın» – deydi.
Swhbat – jauınger janr. Totalitarlıq qoğam bwl janrdan qay kezde de qorqıp, tıyım salıp otırğan. Swhbatta swhbat beruşiniñ minezi, parasat-payımı tügelimen körinip twradı. Jazuşınıñ şınayı beynesi, obrazı osı swhbatta körindi ğoy dep oylaymın.  

– 1988 jılı Almatıda jastar arasında ötetin «Jiger» festivaliniñ proza nominaciyası boyınşa laureatı atanıpsız. Ol kezdegi «Jigerdiñ» laureatı bolu, ädebi ortağa moyındalumen birdey ğoy. Odan keyingi qarqınıñız ne üşin bäseñdep qaldı?

Men özimdi jazuşımın dep eseptemeymin. Biraq, birinşi kitabım şıqqanşa öte ataqqwmar boldım. Onıñ aldında meniñ ömirimde ülken bir soqqı boldı. 1988 jılı proza nominaciyası boyınşa «Jiger» festivalinde «Francuz ätiriniñ iisi» degen şığarmam arqılı laureat atandım. Negizinde ol festival'ge meni Tınıştıqbek Äbdikäkimwlı öz aqşasına alıp barğan. «Birge barayıq, körineyik», – dedi. Poeziya boyınşa Tınıştıqbek orın ala almay qaldı da, mağan renjidi. «Sen bwl jüldeni satıp aldıñ, alayaqsıñ. Seniñ kesiriñnen men orın ala almay qaldım», – dedi. Sodan jerlesterimiz, yağni Semeydiñ ösekşileri äñgimeni ilip alıp, uşıqtırdı. «Bwl ekijüzdi, bälen-tügen», – dep meni biraz jerge aparıp tastadı. Alğaşqı şığarmaşılıq jolımda osı oqiğa jüregime qattı tidi. Sosın «Bwdan bılay eşqanday sayısqa qatıspaymın, aulaq jüremin», – degen şeşimge keldim.

Uaqıt öte kele bes jıl baspanıñ söresi men cenzurasında jatqan kitabım jarıq kördi. Ol kezde memlekettik tapsırıs boyınşa är oblıstıñ basşıları wsınğan kitaptar baspağa jiberiletin edi. Semeydegi bir ağam meniñ kitabımdı 50 danamen şığaruğa tapsırıs beripti. Qanday pravosı bar deysiñ?

– «Francuz ätiriniñ iisi» attı debyuttıq şığarmañızdıñ jazılu tarihın aytıp berseñiz. Taqırıbı ädemi estiledi eken…

Twrsın Jwrtbay meni bir küni Mwhtar Mağauinge alıp kirdi. Onıñ aldında bir qızıq jağday bolğan. «Francuz ätiriniñ iisi» degen şığarma öziniki emes, onı Talğat Keñesbaevqa Rollan Seysenbaev jazıp bergen», – degen ösek şıqtı. Ol ösekti toytaru mümkin emes edi. Öytkeni, men ol kezde bar-joğı 24 jasta boldım. Qazaqtıñ körnekti aqını, şoqtığı biik qalamgeri Äbubäkir Qayran osı qauesetten meni qwtqarıp qaldı. Negizi qazaqtıñ tilin ol siyaqtı biletin, körkem oynatatın aqındar neken-sayaq. Äbubäkir ağam aqın-jazuşılarğa, jalpı jwrttıñ aldına efirge şığıp, meniñ debyuttik şığarmamnıñ qalay jazılğanın aytıp berdi. «Francuz ätiriniñ iisiniñ» alğaşqı atauı «Qara tañbalı qws» edi. Onı Twrsın Jwrtbay özgertti. Ol şığarmanıñ jazılu tarihı qalay boldı deysiñ ğoy?

Bir küni jwmıstarımmen Semeyden Almatığa wşuım kerek boldı. Arman quıp jürgen kezimiz bolatın. Ol kezde Semeydiñ aeroportı qaynap jatqan ömir, qwjınağan adamğa tolı edi. Men wşatın wşaqtıñ wşu uaqıtı üş sağat keyinge şegerildi. Aua rayına baylanıstı tağı da üş sağatqa sozıldı. Sol mañda bir äyel öksip-öksip jılap otırdı. Men bardım da, «Sizge ne boldı?» – dep swradım. «Közime körinbey ket, joğal!», – dedi mağan. Sodan ne kerek, äyeldi jwbatıp, restoranğa aparıp şay berdim. Ol jılap, basınan ötken dünieni ayttı. Mağan keremet äser etti. Almatığa tañ ata bir-aq wştıq. Qar degen japalaqtap, ädemi suret salıp jauıp twrdı. Demalıs küni bolatın. Äbubäkir ağam men Külziya apay tüyeniñ örkeşinen quırdaq jasap, meni kütip aldı. Tamaq işip otırğan kezde men tereñ oyda otırdım. Ağam män-jaydı swrap, mende bir mwñ bar ekenin sezdi. Tamaq işip alğannan keyin, «Meni mazalamañızdar!», – dep män-jaydı tüsindirip, Külziya apaydıñ şälisin belime baylap alıp, bir bölmege qamalıp, kündiz-tüni jazumen aynalıstım. Onı eñ birinşi Äbubäkir Qayran oqıdı. Sodan keyin Twrsın Jwrtbay ağama apardım. Ol kisi quanıp, «Mınanı öziñ jazdıñ ba?» – dep jatır. Sodan ülken marafon bastaldı. «Bwl şığarma öziniki emes, bireu jazıp bergen» – degen aqparat eldi kezip ketti. Arada bes jıl uaqıt ötkennen keyin Mwhtar Mağauin äñgimemdi «Jwldız» jurnalına jariyaladı. Alğaşında Bekejan Tilegenov ağam bwl şığarmanıñ jurnalğa basılmaytının aytqan bolatın. «Mına ükimet twrğanda bwnı jariyalau qiın, biraz jerlerin qısqart» – dedi.

Arada biraz uaqıt ötkennen keyin qatañ sistemanıñ toñı jibi bastadı. «Jwldız» jurnalına Mwhtar Mağauin keldi. Bağıma qaray Twrsın ağa meni tikeley Mwhtar Mağauinniñ aldına alıp kirdi. Mwhañ öte jılı qabıldadı. «Men oqıp şığayın, özi şağın eken», – dedi de sağatına qarap, «Sender tüski üziliste keliñder, ekeuiñe tamaq äpereyin», – dep qaljıñdadı. Mwhañ tüste «Qalamger» kafesine keldi, sonday mañğaz. Twrsın ağa: «oqıdıñ ba?» – dep swrauğa bata almaydı, meniñ batılım onsız da jetpeydi. Wlı Mwhañ biraz ünsiz otırıp tamaqtandı, meniñ «jegenim jelim» boldı. Şığarmanıñ jazılğanına 5 jıldan asıp ketken. Mwhañ bizdi kabinetine aparıp, tartpanı aştı da meniñ şığarmamdı körsetti. Biraz jerin sızıp, özgertu engizipti. Anıq bayqadım. Mağan ol kezde şığarmanıñ jartısın alıp tastasa da, bäribir edi. «Bwni biz baspağa jalğız jibere almaymız» – dedi ol. Üstime bir şelek tastay su qwyıp jibergendey boldı. Sosın men, «Tınıştıqbektiñ öleñderin birge basayıq», – dedim. Janım şığıp baradı. Bir jağınan artımnan ergen ana ösekten qwtılu kerek boldı. Ol kisi terezege qarap biraz oylanıp twrdı da: «Biz bılay qılayıq, arnayı jastarğa bir nomer arnayıq» – dedi. Twrsın Jwrtbayğa qarap: «Sen ana jolı osınday bir ideyanı aytıp ediñ», – dedi. Twrsın ağam balaşa quanıp ketti. Sodan kabinetke Twrsınjan Şapaydı şaqırtıp alıp, män-jaydı tüsindirdi. Twrsınjan: «Bwl ülken şeşim boldı», – dep qattı quandı.

Sol jerde ayt pen toy bastalıp ketti. Jazuşılar odağınıñ ol kezdegi jwmısı öte keremet edi. Bas-ayağı 2 sağattıñ işinde Twrsın men Twrsınjan Şapay bükil jastardıñ şığarmaların jinap aldı. 1990 jılğı ataqtı 5-nomer jastardıñ şığarmasımen jarq ete qaldı. Özim şığatınımdı bildim. Biraq, qwdaydan tiliep jürdim, Tınıştıqbek şıqsa eken, – dep. Ol şıqpay qalsa tağı da ösekke qalamın ğoy. Sodan «Jwldız» jurnalına şığarmalarımız şıqqan küni «Endi eşqaşan sayısqa qatıspaymın», – dep Ertistiñ jağasında özime-özim sert berdim. Arada 20 jıl ötkennen keyin Tınıştıqbek: «Sol kezde Fariza apayğa amandaspay ötip ketippin. Sayısta jüldeden qağıluım sodan bolıptı. Sen keşir meni», -dedi. Ol jolı «Jiger» festivalin poeziya nominaciyası boyınşa büginde memlekettik sıylıqtıñ iegeri Gülnar Salıqbay ielendi. Bwl ädil bağa bolğanın uaqıttıñ özi däleldep berdi. Amal qanşa, qazir sol kezde tumağan balalar osı oqiğağa baylanıstı meni ösektep jür. Jaqında bir otırısta bir kelinşek: «Sen sol kezde Tınıştıqbektiñ jolın kesipsiñ, aferissiñ!», – dep betime bokal tolı şaraptı şaşıp jiberdi. Ärine, köpşilik aldında bwl ıñğaysız boldı. Qatınmen qatın bolam ba, ündemey ketip qaldım. Qan qısımım 230-ğa deyin köterildi. Erteñine kelip jañağı kelinşek keşirim swradı. Men küldim. «Sen ol kezde gorşokta otırğan balasıñ ğoy, poeziya men prozanı ayırasıñ ba öziñ, mwnı qaydan estidiñ?», – dedim. «Semeydiñ aytısker aqındarı ayttı», – dedi ol. Osınday qızıq oqiğalar bolğan. Men biraq Tınıştıqbek ağamdı kinälamaymın, men biletin aqın ağam bolsa, ol onday «qatın ösekti» ölip ketse de aytpaydı. Degenmen meniñ otız jılğı öseke otız auız jauap beruge qwqığım bar şığar. Qazaq aytadı ğoy: «meşkey degen jaman at», – dep. Arğı jağı tüsinikti bolar…

– Sizdi Oralhan Bökeydiñ mektebin körgen jazuşı, – dep jatadı. Ol kisi körkem şığarmalarıñızdı qalay bağaladı?

Oralhan Bökeydiñ qol astında birneşe jıl qızmet atqardım. «Aqqws» degen respublikalıq qauımdastıqtıñ Semey oblısındağı bölimşesin basqardım. Ol kisi ömirden ötkende qattı qayğırdım. Oralhan ağa ketkennen keyin 11 jıl jazu jaza almay qaldım. Eşteñe jazbadım. Men Oralhan ağa turalı köp närse ayta alamın, biraq eşteñe jaza almaymın. Ömirimde osınday eki adam bar. Onıñ ekinşisi – aqın äri talanttı rejisser Rüstem Esdäulet. Qalam wstağan azamattar biledi, erkiñnen tıs jazılmay qalatın taqırıptar boladı. Rüstem erekşe qwbılıs bolatın. Eki oblıs qosılıp «Şığıs» atanğan kezde ol öner men ädebietke jaña mentalitet äkeldi. Ätteñ, mañdayımızğa sıymadı ğoy. Rüstem turalı äñgime köp. Qazir de eptep özim jazıp jürmin. Al, Oralhan ağanı eske alğanda bir ülken ökiniş oyğa oraladı. Ol kisi wlı Ayhandı mağan qattı tapsıratın. «Köziñniñ qiığın salıp, birge aralasıñdar», – dep qayta-qayta aytatın. Qazir Ayhanmen baylanıs joq. Soğan iştey qinalamın.

Oralhan Bökey mağan: «Sen jazuşı bolasıñ, senen birdeñe şığadı», – dep eşqaşan aytqan emes. Ündemeytin. Bir küni Änuarbek Äuelbekov, Talaptan Ahmetjanov üşeumiz bil'yard oynap jürgenbiz, Oralhan ağa kelip, «Jür, äy bala, mınalar baydıñ balaları. Seniñ qarnıñ aşıp jürgen şığar. Tamaq işeyik», – dep küldi. Söytsem öziniñ oñaşa äñgimesi bar eken. Dastarhan basında mağan: «Sen kelesi nomerge bir äñgimeñdi dayında. Men alğısöz jazayın», – dedi. Öziñ bilesiñ, men qanday ösektiñ koloniyasınan şıqtım. Sosın men: «Ağa, sizdiñ janıñızda jürip, ädeyi jazdırğanday bolamın ğoy», – dedim. «Öy, ottapsıñ. El ayta beredi. Sözdi qusañ söz şığadı, siırdı qusañ boq şığadı», – dep wrsıp-wrsıp, jep otqan tamağına qasığın tars laqtırıp ketip qaldı. Qattı renjidi.

Oralhan ömiriniñ soñında jwmıs babımen Semeyge keldi. Tereşenko bastağan 50 lauazımdı adamnıñ arasında boldı. Men kütip aldım. «Ağa, süyinşi, üşinşi qızım tudı!», – dep aldında telefonmen aytqam. Tüse salısımen: «Kişkentay qalay?», – dep swradı. Men: «Endi qızıl şaqa, bügin auruhanadan şığarıp äkeldik», – dep jatırmın. Meniñ äkem jarıqtıqtı «käri jezde» deytin. Qonaqüyge kelip ornalasqannan keyin Oralhan ağa ayttı: «Tereşenko banket beredi eken, men ol banketke barmaymın, Talğattıñ üyine baram», – dedi. Joldan gül alıp, şokoladın alıp bizdiñ üyge keldik. Tünimen äñgimelesip otırdıq. Sodan äkeme: «Käri jezde siz rwqsat etiñiz, men mına jaman wlıñdı biılğı küzde Almatığa köşirip alamın», – dedi. Äkem: «Öy, ol ülken Almatıda qalay twradı. Üy-küyi joq qoy», – dedi. «Bizdiñ redakciya Lenin köşesiniñ boyınan eki bölmeli bir üy, üş bölmeli bir üy alatın boldı. Sonıñ bireuin wlıñızğa beremin. Öz janıma alıp, tärbieleymin. Mağan seniñiz», – dedi. Äkey biraz qinalıp: «Endi oylanayıq», – dep edi: «Nemene oylanatını bar, emşek emip otırğan bala emes, otızdan asqan jigit, jiber!», – dedi Orağañ. Äkeme kişkene batıldau söyledi. Odan keyin köp wzamay alıs saparğa attanıp ketti. Qazir oylaymın, egerde Oralhan ağam bolsa qanattığa qaqtırmay, twmsıqtığa şoqtırmauşı ma edi. Solay armandaymın. Ol kisiniñ qazaq ädebieti men mädenietine, dramaturgiyasına beretini köp bolatın. Oralhan Bökey tiri bolsa mülde basqa ädebiet bolar ma edi, kim bilsin?

– Jazuşılar odağınan öz erkiñizben ketip qalğanıñızdı bäri biledi eken. Qara şañıraqtan ne maqsatpen kettiñiz, älde özgelerden solay erekşelengiñiz keldi me?

Ädebi orta men bäsekelestikten aulaq jürem degen principti berik wstanıp jürgen kezim edi. Bir küni Pavlodar institutınıñ aşılu saltanatına elimizdiñ tükpir-tükpirinen bir top aqın-jazuşılar keldi. Olardıñ arasında Jazuşılar odağınıñ törağası Nwrlan Orazalin bar edi. Men jalpı ol kisini qorğansız adam dep bağalaymın. Bireu aytuı mümkin: «Ol sayasatker, qolında biligi bar», – dep. Men sağan aytayın, meniñ bağam boyınşa onıñ qolında tükte joq. Sol kezdesude Nwrlan Orazalin meni odaqqa öz qolımen ötkizdi. Men qajetti qwjattardıñ birde-bireuin toltırğan emespin. Ötiniş te jazılğan joq. Biraq, sol kezde Nwrlan ağayğa riza boldım. Birde qızıq boldı. Ülken respublikadan kelgen aqın-jazuşılar Qarauılğa eki avtobus bolıp jiınğa baratın boldı. Oyımda eşteñe joq, tañerten barsam: «Odaqtıñ tiziminde joqsıñ!», – dep meni avtobustan tüsirip tastadı. Qanım basıma şaptı. Tizimdi Öskemenniñ äkimşiliginen kelgen bir jas jigit oqıp twr. Ana jaqta jazuşılar: «Ey, mınau bizdiñ Talğat qoy, sen jındısıñ ba?», – deydi. Anau boy bermedi. Taksi wstadım da arttarınan ädeyi bardım. Köpşilikke eşteñe bildirgen joqpın, biraq qanım qaynap ketti.

Sodan jazuşılarmen ile Almatığa barıp, Nwrlan ağaydıñ kabinetine kirdim. «Ağa, mınauıñız ädiletsizdik qoy. Jetim qozıday qılıp, jwrttıñ közinşe meni avtobustan tüsirip ketkeni nesi?», – dedim. «Oybay anau bolıptı, mınau bolıptı. Kim onı istep jürgen? Qıram-joyam», – dep aqtalıp jattı. Sodan bir küni jwmıstarımmen ayañdap Öskemenge barğan edim. İşki sayasatqa kirip: «Senderdiñ ötkendegi isteriñ ne?», – desem, olar: «Almatıdan Nwrlan Orazalinnen seni tizimge kirgizbesin degen hat keldi», – dedi. «Ol oppozicioner, bärimizdiñ atımızğa kir keltiredi», – dep jazıptı. Eki közim atızday boldı. Sol küni Öskemennen Almatığa wşıp kettim. Biraq, Nwrlan Orazalin qabıldamay qoydı. Mañında jürgen jigitter arqılı sälemimdi jetkizdim. Birinşi küni, ekinşi küni qabıldamadı. Sodan Semeyge qaytıp kettim. Onı Semeydegiler estip, äñgimeni odan sayın qozdırtıp, teledidar men gazetke kezek-kezek swhbattan swhbat berdi. «Bwl alqaş, naşaqor», – degen jala jabıldı. Meniñ bir aşulansam toqtamaytın ädetim bar. KTK kanalınıñ ofisine kirip: «Ey bwlarıñ ne senderdiñ?», – dep jurnalisti qwlaqşekeden otırğızdım. Sodan miliciyanıñ naryadı keldi. Olar meni tanidı eken. Aqırı eki jaq mämilege kelip, men olarğa inter'vyu beretin boldım. Sosın: «Meni kerek qılmağan odaqtan şığamın», – dedim. Basqa amal joq. Ne öliniñ, ne tiriniñ tiziminde bolmasa adam özin qalay sezinedi. Almatığa barıp Jazuşılar odağınan şığu turalı arız jazıp, Nwrlan Orazalinge bir danasın, zañgerine bir danasın tastap kettim. Sosın küttim. Pendeşilik qoy endi. Aşu qaytqannan keyin: «Bwl kisi meni qaytadan şaqıradı, äñgimelesemiz», – dep oyladım. Sodan ne boldı deysiz ğoy. Almatıdan künine on zvonok keldi. Wlıqbek Esdäuletov qoñırau şalıp meniñ «it terimdi basıma qaptadı». Neşe türli auır-auır sözder ayttı. Negizi meniñ ağam ğoy. «Wlağa, artıq kettiñ ğoy!», – demin. «Sen artıq kettiñ», – deydi. «Ana arızıñdı al», – deydi. Biraq, Wlıqbektiñ mağan wrısuğa pravosı bar. Sodan qwrmetti törağa itin-qwsın saldı ğoy. Özi jartı sağatqa qabıldasa, men bärin tüsindirip aytıp berer edim. Nwrlan ağaydıñ oyında bar bolsa, onda: «Siz basqarıp otırğan Jazuşılar odağınan şığamın», – degen tekst bar. Eger erteñ odaqtı ol basqarmaytın bolsa men qaytıp baramın.

Onıñ aldında bir Nwrlan Orazalinge qattı ökpelep qaldım. Sözimdi twspaldamay, aşıq aytayın. Nwrlan Mäukenwlı degen qazaqtıñ talanttı aqını boldı. Sol Semeyde jatqan jerimnen zvandap, şwğıl Almatığa şaqırttı. Barsam, Nwrlan dosım: «Talğat sen mağan kömektes. Biz dayındalayıq, Nwrlan Orazalin şaqırıp, mağan seni odaqqa hatşı qılamın dedi», – degeni.

Men quanıp kettim. Sodan ekeumiz jwmısımızdı beyresmi bastap, odaqqa kelgen qwrmetti qonaqtarımızdı sanatoriyge aparıp, kütip alıp jürdik. Almatınıñ köşesinde jürgen eldiñ bärin suardıq. Bizge eşkim eşteñe aytpasa da, özimizşe dauıs jinap jürmiz. Saylau bastaldı. Söytse Nwrlan Orazalin avtomattı türde Nwrlan Mäukenwlınıñ kandidattığın joyıp, ornına Talaptan Ahmetjanovtı qoydı. Sol jolı qattı renjidim. Nwrlan Orazalindi sol kezde körsem, aytatınımdı aytıp ketetin edim. Nwrlan Mäukenwlı jibermedi, ol ömirden ötkennen keyin jüregim mwz bop qaldı. Sonıñ bäri jinalıp meniñ odaqtan ketuime sebep boldı. Bir belgili aqın men äyeli sırtımnan külipti: «Talğat Keñesbaevtıñ qolınan tük kelmese de, Jazuşılar odağınan şığıp, şulatıp aydı aspannan bir-aq şığardı», – dep. Ol – nadan tüsinik. Sol kezde Nwrlan Orazalin meni 5 minutqa qabılday salğan kezde bäri basqaşa bolar ma edi. Odaqtan şığu maqtanış emes, onıñ irgetasın İliyas Jansügirov qalap ketken. Men ol odaqtıñ bılıq-şılığınan qaştım. Qazir Euraziya jazuşılar odağınıñ müşesimin.

«Alaş» sıylığına wsınılğan kezderim boldı. Jäne onı aluğa da mümkindigim bolğan. Bir küni Rayhan Mäjenova degen şığarmaşılıqtıñ janaşır adamına habarlasıp edim, ol kisi: «Sağat Äşimbaevtıñ üyindegi apayıñ qatar tüsip jatır», – dedi. «Oybay-au, apaydan wyat boladı ğoy», – dep kandidaturamdı alıp tastadım. Ol kisi bile me, bilmey me onı bilmeymin. Biraq, Rayhan anıq biledi. Rasında apaydıñ eñbegin bılay qoyğanda, Sağat Äşimbaev degen esimdi bärimiz sıylauımız kerek. Jäne ol kisi «Alaş» sıylığı tügil, «Memlekettik sıylıqqa» jäne Halıqaralıq sıylıqtarğa layıqtı adam dep bağalaymın.

– Jazuşı qoğamnıñ mwñın birinşi bolıp köredi ğoy. Tuğan jeriñiz Semeyde bolğan poligon qanşalıqtı jüregiñizdi auırttı? Körkem şığarmalarıñızda poligonnıñ qasiretin jaza aldıñız ba?

Nevada Semey bastalmay twrıp, Semey poligonı turalı eñ birinşi men aytqanmın. Onda men Jazuşılar odağınıñ erkesi bolıp jüretinmin. Sayın Mwratbekov, Qalihan Isqaq, Äkim Tarazi siyaqtı ağalar meni qattı erkeletti. Bir küni Äkim ağa mağan: «Äy bala, jür sağan tamaq alıp bereyin. Qazir seniñ jetim ağañ keledi», – dedi. Jetim ağam – Qalihan Isqaq eken. Sodan üşeumiz biraz äñgimelestik. «Eliñde ne jañalıq?», – dedi. «Äkim ağa, üydiñ janına kelip aqbökender qırılıp jatır. Poligonnıñ äserinen boldı», – dedim. «Sen osını jazıp, aytsañşı. Biz twrğanda eş närseden qorıqpa», – dedi. Sodan 1889 jılı jıl qorıtındısında men qolımdı köterip, ortağa şığıp poligon turalı aşı şındıqtı jayıp saldım. Medeu Särseke degen jazuşı ömir boyı Semeydegi Jazuşılar odağınıñ bölimşesin basqardı, biraq şi basın sındırğan joq. Onı sınadım. Ükimet bar, KGB bar. «Äy dä, Keñesbaevtı qwrtu kerek»-dep ekpindep bastadı. Meniñ eñ bir keşirmeytin närsem, Medeu Särseke kabinetine şaqırıp alıp «Seniñ Semeyde aqböken qırılğan dep aytıp jürgeniñ ötirik. Men «Nivamen» barıp bükil Degeleñ dalasın eki kün araladım. Birde bir ölip jatqan aqbökenniñ öleksesin körmedim. Bälen-tügen», – dep meni silkiledi.

Öte qiın jağdayğa tap boldım. Bärin kördik. Ötti-ketti. Qazir Medeu Särseke poligon turalı ülken-ülken kitaptar jazıp jür. Şükir, onısı meni moyındağanı dep esepteymin. Qanşa renjisem de Medeu ağaydıñ eñbekşildigin, sovet däuirinde Qanış Sätbaev üşin ädiletsizdik körip, soğan qaramastan Mäskeuden «JZL» seriyası boyınşa kitap şığardı. Endi täuelsizdik twsında bwl kisiniñ eñbegin elep «Memlekettik sıylıqtı» beruge boladı ğoy.

Özim poligonnıñ arasında öskendikten, ol turalı köp äñgime aytıp bere alamın. Erterekte 1984 jılı «Qara şeñgel» degen povest' jazğanmın. Sodan äkem jarıqtıq: «Balam, osını jariyalamay-aq qoyşı», – dep aldı da, otqa örtep jiberdi. Biraq, ekinşi danası, üşinşi danası bar. Elimniñ tragediyasın jazıp, kerek joq pa, – dep te oylap qoyamın. Meniñ Ike degen atam Şäkärim Qwdayberdiwlımen tuğan qwda bolğan. Sol kisi Alaşordağa demeuşilik jasap otırğan eken. Sol üşin ol kisini Sovet ükimeti qudalap, Qıtayğa qaşıp ketken. Wstazım Qayım Mwhamedhanov «Sağan sol turalı materialdar bereyin, sen jazşı», – dedi. Men bala kezimde äkemdi tıñdamay östim. Meniñ ömirge keluimniñ özi ülken tragediya. Poligonnıñ kesirinen meniñ aldımdağı 4 ağam şetinep ketken. Sol üşin atam meni erke qılıp ösirdi. Ike atam turalı biraz derekter jinap jürgen kezimde äkem: «Sen bwl taqırıpqa barma. Qız-qırqınıñdı jazıp jüre ber. Mına ükimet tübiñe jetedi. Men senen ayırılğım kelmeydi», – dep ötingennen keyin ol turalı jazudan bas tarttım.

Meni auılda «Jındı bala» dep atadı. «Jındı» degen ataqqa qalay ie boldıñ, – deysiñ ğoy? Auıldağı äkemniñ qwrdası Toqay degen ağam Qarabas degen jerde mağan mıltıq atudı üyretti. Sodan men mergen bala atandım. Sonday mıqtı atatın edim. Bizdiñ auılda är jwma sayın tañertegi toğızğa on bes minut qalğan kezde poligonnıñ vertoleti kelip, jarılıs jasaydı. Onı özderi «Çernaya pyatnica» dep aytadı. Bir küni jer qattı silkindi, bükil jılqılar qozğaldı. Stolbınıñ basındağı qarlığaştar bir sätte jerge qwlap tüsti. Mısıqtar olardı tistep alıp, qaşıp jür. Gazdıñ iisi alıp ketti. El poligonğa lağınet aytıp jattı. Kelesi jwma küni «mel'kaşka» mıltıqtı oqtap alıp, jarılıs jasaytındardı tosıp otırdım. Sodan vertoletti tarsıldatıp attım. Täp-täuir atuşı edim, vertolet qwlamay qaldı (küldi). Atqannan keyin auıldıñ kisileri jügirip kelip, qolımdağını atılmağan bir mıltıqqa auıstırıp aldı. Sodan soldattar qaumalap kelip bizdiñ üydi qorşadı. Meni wstap alıp, qwlaqşekeden otırğızdı. Auıldıñ kisileri jılap, meni qwtqarıp qaldı. Mektepte oqitın kezim ğoy.

– Öziñizden keyingi qalamgerlerdiñ ayaq-alısına köñiliñiz tola ma?

Qazir jastar ädebieti ösip kele jatır. Bir ağamız jas aqındarğa «Cunami» dep köpşik qoyıptı. Cunami degen ne ekenin bilesiñ be? Ol bükil daladağı näjisti, jaman zattardı äkelip bir qalanı joyıp jiberedi. Esi dwrıs adam cunamige teñey me? Abay atamız aytqan, «tolqın» degen söz de ädemi ğoy. Onı äserlep, özi elpildep twrğan balağa «cunami» bol deudiñ ne keregi bar? Adamdı maqtap-maqtap ağaş atqa teris miñgizip qwrtuğa boladı. «Cunami» degeniñizdiñ atınıñ özi jamanşılıqtı şaqırıp twr. Onı qasietti qazaq ädebietine äkelip teñeuge bolmaydı. Bwl wltına janı aşitın adamnıñ sözi emes. Esi dwrıs adam bwl sözime dau aytpas. Jön-josıqsız maqtau qauipti dert. Qazir bäri modernizm dep şulap ketti. Tüsiniksiz tilde jazu beleñ aldı. Artı ne boların eşkim bilmeydi.

– Jazuşı retinde qanday jetistikke qol jetkizemin dep oylaysız?

Öziñ körip otırsıñ, meniñ qolım insul't alğannan keyin qalam wstauğa jaramay qaldı. Men jazu jazar aldında halıqtıñ arasına bazarğa barıp bes-altı sağat oylanıp, ärli-berli jüre beremin. Adamdarmen söylesemin. Äbden dayın bolğan soñ üyge qaytamın. Sodan keyin üydegi jwbayıma auızşa aytıp otıramın, ol kisi jazadı. Qazir öz atımdı jazatın därejeden de qalıp qoydım.

Meniñ tağdırıma ılği birinşi bolu jazılğan. Poligondı Oljas Süleymenovtan bwrın men aytqanmın. Mümkin bireu küler, biraq şındığı osı. Nobel' sıylığın da aqın-jazuşılardıñ arasınan birinşi bolıp men alamın. Ol 70-ke kelgen kezimde boluı mümkin. Äli uaqıt bar. Jaqsılap dayındalamın.

– Sonda qay şığarmañız üşin alasız?

Bir şığarmanı şimaylap jürgenime 17 jıl boldı. Biraq, ayına 2-3 betin jırtıp otıramın. Abay atamnıñ aruağı qoldasa, Nobel' sıylığın alamın. Biraq ol şığarmanıñ basında Talğat Keñesbaev degen avtor bolmaydı. Bälkim Taymas dep qoyarmın. Eger Nobel' sıylığın alıp jatsam, özime velosiped satıp alamın.

– Sizdi kim wsınadı? Onıñ üstine Jazuşılar odağınan şığıp kettiñiz…

Meni wyğır diasporası wsınatın şığar dep oylaymın. Solardan bir jaqsılıq keletinin sezemin. Olar biraz äñgimemdi audardı. Bir küni bazar aralap jürgenmin. Örik satıp twrğan wyğırdıñ şalı menen közin almay, qarap twrdı.

-  Şal ne boldı, sizge qarızbın ba? – dedim.

-  Sizdi qaydan kördim?-deydi.

-  Teledidardan körgen şığarsıñ dedim äzil-şıñı aralas.

-  A, dwrıs aytasıñ dedi.

-  Seniñ «Wyğır avazi» jurnalına «Qolşatırsız jigit» degen äñgimeñ şıqtı ğoy. Suretiñdi sol jerden körgem, – dedi.

Wyğır halqınıñ ädebietti jaqsı köretinin sonda bildim. Odan keyin tağı bir küni änşi Erkin Şükiman ekeumiz kafege barıp tamaqtandıq. Maqtanış bolmasın. Wyğırdıñ ülken äyeli lağman dayındap jatır eken. Erkin orısşanı taza söyleydi. Älgi äyelge: «Mınau klassik jazuşı», – dep meni maqtay jöneldi. Tamaq işip bolıp, qolımdı juıp twrsam ana äyel artımnan jetip kelip, meniñ şıqqan äñgimelerimdi mazmwndap aytıp berdi. Şınımdı aytsam sol wyğırlardan dämetip qaldım. Nobel'ge wsınsa, solar wsınadı dep oylaymın. Qazaqtardan qayır joq. Bwl sözimdi oqımaq tügil, bireu sırtınan estise, «mınau jındı ma», – dep aytatın şığar. Anau jolı osı qazaqqa renjimin dep ölip qala jazdadım. Däuletkerey Käpwlı degen talanttı bauırım mağan tünniñ işinde qoñırau şalıp: «Talaptan Ahmetjanovtı öltirgen sensiñ», – dep jala japtı. On eki kün ornımnan twra almay qaldım. Däuletkereydiñ söytip nege aytqanın men tüsinbedim. Esimdi jinap, eki aptadan keyin män-jaydı bileyin dep habarlasqanımda: «Sen Wlıqbek Esdäuletke tiistiñ. Onda neñ bar», – dep äñgimeni basqa arnağa bwrıp jiberdi. Biraq, Däuletkereydi jamanşılıqqa qimaymın.

– Juırda qırğız tiline kitabıñız audarılıp, twsauın kesip keldiñiz. Qırğızdıñ qazirgi ädebi procesi qalay jürip jatır eken?

Däuren Quat degen qalamger bar. Men auırıp jatqan kezimde köñilimdi swrap üyge keldi. Jwbayımnan meniñ jazğandarımnıñ barlığın swrap alıp, Qırğızstandağı Aydarbek Sarmanbek degen audarmaşığa zvandap, män-jaydı tüsindirdi. Sodan ol meniñ şığarmamdı audarıp, qırğız tilinde şığardı. Qırğızstanğa baruımnıñ avtorı Dauren Quat boldı. Qazir endi türik, tatar, äzirbayjan tilderinde kitaptarım şığayın dep jatır. Qırğızdar şığarmadı «şoñ-şoñ» dep qoyadı. Bayğazı dep qolıma 200 kitap berdi.

Qırğızdıñ ädebieti bizge qarağanda köş ilgeri. Olar topqa qwrılmaydı. Biz siyaqtı ruğa bölinbeydi. Wlttıq dünie jasaydı. Olar ädebietti talqılağan kezde birin-biri şaynap jeydi. Öz közimmen körgenimdi aytıp otırmın. Qazir şıqqannan keyin bir-birimen atısa ma, şabısa ma, -dep oylap qalasıñ. Joq, sırtqa şıqqan soñ dos. Olarda öz-özderin ötirik maqtatıp, sıylıqqa wmtılu degen joq. Olarğa eñ bastısı wlttıq ädebiet kerek.

– Kitap oquğa uaqıtıñız bar ma? Qazir qanday qalamgerlerdi oqıp jürsiz?

Mwhtar Äuezov, Oralhan Bökey, Rahımjan Otarbaev sındı qalamgerlerdi jii oqimın. Älem ädebietin oqımaymın. Onıñ mağan tükke keregi joq. Mağan kezinde Oralhan Bökey: «Seniñ tiliñ öte jwtañ, sondıqtan qazaqtıñ fol'klorın oqı», – dep aytqan. Men sol kisiniñ aytqanın orındamay jürmin. Mağan Tolstoydı oqığanşa, Beyimbetti oqığanım jaqsı äser etedi. Mağan tüsinikti. Sayın Mwratbekovtiñ «Qalau» degen äñgimesin oqısañ, Anton Çehovtıñ bes tomdığın oqığıñ kelmey qaladı. Men oqırman emespin, jazuşımın. Sosın köpirtip söyleytin adamdardı jek köremin. Minbege şığıp alıp Tolstoy, Şiller, Gete, Heminguey dep bösedi. Ol – darınsız adamdardıñ qaruı. Beyimbettiñ «Qara şeleginiñ» qasında olardıñ şığarması tükke twrmaydı. Qazaq ädebietiniñ özi qazir europalıq ädebiet bolıp ketti. Bizge fol'klordı oqu kerek. Bilimdi köteretin iıq boladı, kötermeytin iıq boladı. Ömirden ötken Talasbek Äsemqwlovtıñ iığı keñ edi, swmdıq bilimdi bolatın. Ätteñ, marqwmnıñ «Memlekettik sıylıqtı» almay qalğanı qınjıltadı.

– Ädebietti neden qwtqaru kerek?

Ädebietti şoudan qwtqaru kerek. Öytkeni, şou bar jerde ataq-dañq, aqşa boladı. Daqpırt boladı. Daqpırttıñ tübi ne bolatının bilesiñ. Ärine, önerdiñ basqa salasına şou kerek. Ädebiet sabırlıqtı wnatadı. Äuezov «Kinämşil boyjetkendi» jazğan kezde şou boldı dep oylaymın. Odan keyin Mwhañ «Abay jolı» men «Qaraş-qaraş oqiğasın» jazdı. Müldem basqa arnağa bwrılıp ketti.

– Erterekte jazılğan, biraq jarıqqa şıqpay qalğan şığarmalarıñız bar ma? Bar bolsa, ne üşin şıqpay jür?

Aqın Esenqwl Jaqıppen köp aralasa almadım. Äbubäkir Qayran meni Wzınağaşqa ertip apardı. Bir jwmaday sol üyde atqa minip, tau-tastı aralap, jürdik. Sonda öziniñ anasınıñ basqa wlt ekenin közimmen kördim. Osı turalı «Sarı ala qazdıñ köz jası» degen äñgime jazdım. Sol jazbamdı Almatığa kele jatıp, avtobusta wmıtıp ketippin. Endi qay jerden şığadı eken, – dep kütip jürmin.

– Jazuşı retinde qoğamnan qanday qwrmet kördiñiz? Osı küni jazuşınıñ jağdayın oylaytın adamdar bar ma?

Men 11 jıl üyde jwmıssız otırdım. 11 jılda respublikanıñ tükpir-tükpirine tegin bardım. Ol Semeydiñ jigitteriniñ arqası. Semeydiñ märt jigitteri meni qattı qoldadı. Sonda olardıñ mağan qoyğan bir-aq talabı boldı. Meniñ ädebietten ketpeuim edi. Otbasım Astanada boldı da, 3 jıl Semeyde jalğız twrdım. Bir kün üyden tamaq istep körmeppin. Barlıq şığınımdı solar köterdi. Semeylik jigitterdiñ alaqanında boldım. Men özimdi äzirge jazuşı sezinbeymin. Endi bes jıldan keyin aman bolsam, jazuşı bolatın şığarmın.

Semeydiñ jigitteri salıp bergen Ertistiñ jağasında ülken sayajayım boldı. Sonıñ işinde ülken kitaphanam bar edi. Astanağa keterde Semeydiñ jastarına kitaptarımdı sıylıqqa berip kettim.

Auırğannan beri marqwm atamnıñ aytıp ketken ösietin köp oylaymın. «Balam jaqsınıñ jolın kespe, odan jamannıñ jolı wzarmaydı», -dep edi…

-  Äñgimeñizge köp rahmet!

Swhbattasqan Bağlan Orazalı

adebiportal.kz