Añıznama

 

«Noqtağa basıñdı ilseñ,

şığa almaysıñ…»

Şäkärim

…Älginde ğana Nayzatasqa  iegin süyegen alıp kün eñkeygen sayın qınaday qızarıp,  biik qarağaylardıñ arasınan Zuqanıñ auılına qaray nayzaday qadalıp biraz twrdı. Ädemi suret edi. Bärin bir büyirden şığa kelgen ay säulesi bwzdı. Aq pen qızıl almasa almay kilk-kilk etip biraz twrdı. Jel de soqpadı. Şöp bası da qozğalmadı. Biraq sonau-sonau jartastan irkit-irkit bop qwyılğan aq şuaq töñirekti bilep alıp edi.

Ay jarıqtıq tuıptı. Şermiip-aq twr. Aq säule jılji-jılji auıl şetindegi özenniñ üstinen, ärbir şañıraqtıñ töñireginen saumalday aqtarılıp tüsken. Üy işindegiler äldeqaşan wyqığa ketse de onıñ kirpigi ayqaspay qoyğan. Özin jaysız sezingeni sonday, «tüu, ertoqımdı jastanıp dalağa jatpağan ekenmin-au» dep bir oylap qoydı.

Aspannan aq säule tögilip twr. Altı qanat aq boz üydiñ işine kümispen küptep qoyğan siyaqtı sandıq, kebejelerdiñ süyegi jılt-jılt etedi.

Zuqa  wyıqtay almay äri-beri döñbekşip, ornınan twrdı da iığına beşpentin ile salıp, kiiz üydiñ sıqırlauığın aşa bergeni sol edi, kişi wlınıñ: «Aua-Ata, tayıma,  mingizşi…» dep wyqısırağanı  estildi. «Äy, qwlınım-ay, aynalayın, sen de at jalın tartıp minuge jararsıñ!» dep iştey oylana sırtqa şıqtı.

Qwdaydıñ qara aspanında samsağan jwldız köp eken. Tipti, kümis  tağanı  ädeyilep şegelep qoyğan siyaqtı. Jalt-jwlt etuin qaraşı. Tolğan Ay äne-mine jarılatınday şatınap-aq twr eken. Töñirek qwlaqqa wrğan tanaday.

Jeli boyı jer jürip edi, aldınan ala tazısı şıqtı. Qwyrığın bwlğaqtatıp, janına keldi de şoqiıp jerge otıra ketti. «Qansonardı añsap, qwsa bop jürsiñ-au», – dep basınan sipap edi, oynaqtap aldınan ketpey qoydı. «Äy, adalım-ay, şiböriler seniñ eneñ men wyalastarıñdı  talap öltirgende, süt aralasqan qan-qan emşekti türtinip jatır ediñ. Tipti, köziñdi  aşpağansıñ. Soltaşım  bieniñ sütimen asırap edi. Eki qar basqanda Altayda qızıl tülkiniñ bärin qınaday qırıp ediñ».

Ala tazı qwyrığın bwlğañdatıp jolın bögey berdi. «Kölge barmaşı, üyge qaytşı» degendey, üstinen attap ketse balağınan tistep, qıñsıladı dersiñ. «Mınanı keşegiler oqıtıp qoyğan ba?»  degen oy keldi. Keşe  qalıñ twman seyile bastağanda auılğa keruen kelgen.

– Anau Dihuadan  şığıp,  Jemeneyge bara jatır edik, – dedi wyğırdıñ saudageri.  – Joldan säl qiyas ketippiz, qwdayı qonaqpız. Onıñ üstine tüyeler tasırqadı, – dep teñ-teñ jükterin şeşip, auılğa erulep kelgen.

…Keruenşiler köñildi jigitter eken. Däl altıbaqan tikkendey qılıp,  eki şetinen arqan  kerip tastadı.  Üstinen jalañ ayaq jürgenderine, auzımen şoq şaynap, ot bürikkenderine auıldıñ balaları, kempir-şalı tañ qaldı. Bir şoqşa saqaldı sibe  jigiti ittermen  adamşa söylesip,  nebir alıpsoq töbetterdi däl bir erke baladay bwrañdatıp qoyatın siqırın körsetkende,  wlı  Soltan-Şärip: «Äke, mınalar tegin adam emes, wnamay twrğanı» demesi bar ma? Onıñ bwl sözin Zuqa estimegendey eleusiz qaldırğan. Onıñ üstine biıl el süri qardan jüdep şıqqan.

Sarışwnaq ayazdıñ qwşağı qattı boldı. Tebin bolmay, jılqını  say- salanıñ qarın  arşıp, üyir-üyirge bölip, iirip bağıp, äyteuir, kün közi jılt etkenge deyin jazıqtağı maldı tau-tastıñ büyirindegi şöbin ağaş kürekpen kürep, küysetpese de, küyin keltirmese de, qıs qwrsauınan aman-esen alıp şıqqan.

…Zuqa aqırın basıp köldiñ jağasına keldi. Biıl qar suı köp bolğandıqtan  arnası keñip, büyiri şığıp qalğan edi. Äskeri maşıqtanudan keyin jigittermen osında kelip tüskendi wnatatın. Suı şımır-şımır etip är-är twstan adamnıñ tınısın tarıltpay jigerin janitın bir qasieti barın ol iştey sezetin edi. Anadan tuğanday tır jalañaş şeşindi de suğa qoyıp ketti. Qwlaştap maltıdı. Süñgip şıqsa jağalauda qalğan ala tazı bir silkinip alıp ürdi-ay dersiñ…

«Bwğan ne körindi?» Osı kezde bayqap qaldı, qarañ-qwrañ etken tört adam tört bwrışta twr eken. «Bwlar kimder?» dep oylağanşa bolğan joq,  şalmanı kezek-kezek laqtırdı. Bireui oñ bilegin ilip alsa, bireui moynına oratıldı. Jağalauda twrğandar arqandı tartqanı sonşalıq, Zuqa qılqınıp demi şıqpay bara jattı. Jantäsilim bar küşin jinap, özine qaray arqandı tartıp edi, bireui suğa kümp ete tüsti. «Uh» dep demalıp alğan kezde ala tazı da qıñsılap ürdi.

Soltan-Şäriptiñ qwlağına üñgirdiñ tübinen şıqqanday ün estildi. Selk etip oyandı da ornınan atıp twrıp, eşteñe tüsinbey dalağa şıqtı. Ay süttey jarıq eken. Ol jan-jağına qaradı. Qazanbay ağası dambalşañ kölge qaray jügirip baradı eken.

Zuqa alaswrdı. Tüngi qaraqşılar da jan-jaqqa tartıp, janın qinap jatır edi.

Ala tazı aynala ürip jür. Soltan-Şäriptiñ bir bäle bolğanın işi sezdi. Janwşıra ayqay saldı.

- Tölegetay ağa! – dedi Soltan ayğaylap. – Ağa, äkem…

Qol-ayağı dirildep, dausı şıqpay qaldı.

- Ne boldı?

Soltan jalt qarasa Tölegetay ağası da jügirip keledi eken. Aydıñ

jarığı köl jağasındağı arpalıstı kündizgidey körsetip twr edi. Äp degende Qazanbay üydey bireudi tik köterip aldı da jerge ıñq etkizip tastadı. Anau bayğwstıñ bir jeri opırılıp ketti ma ıñırsığanda dausı   qattıraq  şığıp edi. Qazanbaydıñ tu sırtınan kezdikpen wrğalı jatqan kezinde ala qanşıq sekirip barıp jaudıñ bileginen oñdırmay tistep ayırılmay qoydı. Däu qara şır köbelek aynalğanda tazı it te onımen birge aynaldı. Osı kezde jügirip kele jatqan Tölegetay ekpinimen sekirip kelip qos ayaqtap keudesinen tepkende, älginde ğana Zuqağa şalma laqtırğan däudi şalqasınan tüsirdi. Bir büyirden şığa kelgen tapal törtbaq jigit jerden jılqınıñ basınday tastı köterip alıp Qazanbaydı wrğalı jatqanda Soltan-Şärip atılıp kelip arqasına qona ketti de, basın äri-beri bwrap jiberdi.  Osı kezde Zuqa da jağalauğa şığıp moynındağı arqandı sıpırıp jiberdi de loqsıp-loqsıp, tizerlep otıra ketti.

– Äy, tirimisiñ? – dedi Qazanbay.

Zuqa söyley almasa da bir dıbıs şığardı.

– Ittiñ ğana balası-ay, – dep Tölegetay Zuqanıñ aldındağı arqandı

aldı da älginde ğana Soltan moynın bwrap jıqqan däu qaranı  şimaylap-şimaylap baylap tastadı.

Ay bir sätke toqımday qara bwlttıñ arasına kirip-şığıp, qaytadan

aynaday jarqıradı.

- Zuqa, amansıñ ba? Bwl ne? Bwl ne? – degen Tölegetaydıñ swrağına

tizesinen keletin suğa otıra ketken batır äreñ degende:

– Bwlar tör-teu, – dedi üzip-üzip.

– Äne bireui, mine ekinşisi, – dedi Qazanbay.

– Qalğan ekeui qayda? – dep Tölegetay jan-jağına jaltaqtay qarasa

eşkim joq. Tipti qamıs bası da qozğalmaydı. Soltan-Şärip äkesiniñ kiimderin alıp barıp kiindire bastadı.

– Auıldı oyatıp almayıq, – dedi Zuqa aqırın ğana.

– Mına ekeuin baylap tastadıq. Öy, mınalar keruenşiler ğoy, – dedi Qazanbay.

– Qap, ättegene-ay, Soltaş balam aytqanda män bermep edik. Qap, ättegene-ay…

- Ne boldı?

- Ne boldı?, -  dep auıldan eki-üş adam kele jatır edi, Zuqa wlına

sıbırlap:

– Jäy balalar oynap jür ğoy dep qaytarıp jiberşi analardı, – dedi.

– Oynap… Oynap jürgen bala ekenbiz, – dep jerge bılş etip bir

tükirdi Qazanbay. – Soltaş, sen osı jerde qal, men olardı qaytarayın.

Soltan-Şärip äkesin kiindire bastadı. Aydıñ jarığımen bayqap qaldı, äkesiniñ arqan qiğan küre tamırı küp bolıp isip şığa kelipti. Soltan-Şärip äkesin kiindirip bolğanda Qazanbaydıñ dauısı qatqıldau şıqtı.

– Ne boldı senderge?  Tün jarımda böriniñ kötindey şulap?

Barıñdar auılğa. Zuqa ekeumiz küresip, Zuqanı jığıp kettim. «Qardıñ basın qar alar, qannıñ basın qan alar» dep ötirik külgen boldı.

– Oy, tüge, kärtayğanda senderge ne bolğan-ey? Tün jarımda alısıp-jwlısıp? Şoşıp kettik qoy, – dese, juan dauıstı bireui:

– Qazan ağa, sizdi qarañğı tünde bayqamay şapalaqpen bir tartıp

jibere jazdadım-au. Qayın ağama qolım tise wyat boldı-au, masqara bola jazdadım-au, – dedi ekinşisi  tırqılday külip.

– Bar, jatıñdar! Jığılğan küreske toymaydı degen, qazir

qwrdasımmen tağıda bir alısayın.

– Tüu, mınalarğa daua joq eken-au! – dep juan dauıs alıstay berdi.

Töñirekti bir şolıp şıqqan Tölegetay alqın-jwlqın jetip keldi:

– Ana albastılar jın ba, şaytan ba, izim-qayım joq, – dedi. – Bwlar

keruenşiler. Qazir auılımen jatqan jerinde laqşa baqırtıp sabayın, – dedi Tölegetay.

– Qoy, Töleş, tün işinde eldi dürliktirmeyik. Tañ atar, mına ekeuin

baylap oñaşa jerge aparıñdar. Qılbwraudı salıñdar. Anıqtañdar olardıñ kim ekenin, – dedi Zuqa.

Qazanbay jağalaudan tüyejapıraqtı jwlıp alıp ıñırsığannıñ auzına tıqtı. Ekinşisin qwlaq şekeden bir wrıp taldırıp tastadı.

-  Al, Tölegetay, mına ekeuin sağan tapsırdım. Biz ana keruenşilerge

barıp, äkesin tanıtayıq, – dedi Qazanbay.

– Men de baramın, – dep edi Soltan-Şärip,

– Sen üyge bar, – dedi aqırın ğana Zuqa. – Ana şeşeñ alañdap qalar.

Soltan-Şärip ün-tünsiz üyge qaray ketti. Eki iığı tömen tüsip salbırap, ökpe-nalası bar baladay aqırın ilbip basıp baradı. Sol tüni qoldarına qaru wstağan üşeui auıldı sırtınan baqılap jürip tañ atırdı…

- Keruen qozğalmaptı, biraq ana itterdiñ bir de bireui joq, jükteri

teñ-teñimen üyilip jatır. Qıbırlağan bireui bolsaşı, bäri qaşıp ketipti, – dep, küyindi Qazanbay.

Äyelder jağı bie bau basına jinala bastağanda Tölegetay Zuqağa:

– Bauırım, tünde ölip qalsañ qayter edik? – dedi şın tuıstıq

peyilimen.

– Adam ölim turalı aytpau kerek. Onı Alla ğana biledi. Allanıñ

jolındamız. Keyingi wrpaq artımızdan qwran oqıp, atımızdı aytıp jürse onda biz dwrıs ömir sürgenimiz. Ölsem qara jerdiñ qwşağına enemin. Bir närsege közim jetti, Soltaşımnıñ meniñ artımnan qwran oqitınına senemin. Adamnıñ közi tirisinde bwl da az süyeu emes.

Qazanbay osı jerde özin iştey kinäladı. Aldıñğı küni Zuqanıñ üyde otırğan jerinen özi barıp, «keruenşilerdiñ oyın-sauığın köreyik»  degeni esine tüsti. Zuqa biraz tartınşaqtağanımen, qadalıp twrıp alıp edi, dosı eriksiz kelisken. Endi Qazanbay şındap ökindi. Öytkeni keruenşilerge bara jatqanda:

– Assalaumağaleykum, ağatay! – dep aldarınan şıqqan  Soltan-Şärip

qos qoldap  jılı jüzben  amandasqan.

– Uağaleykum, balam! – dep qwşaqtağan Qazanbay onıñ qaqpaqtay iığınan qağıp-qağıp qoyğan.  –  Zuqa, qaraşı mına batırğa, aynalayın balam,  rizamın sağan. Ana jolı kökparda jaradıñ, qıranım!

– Soltaş, balam, mına keruenşilerdiñ oyını qalay? – dep Zuqa aspanğa kerilgen arqanmen äri-beri jügirip jürgen özbek jigitine küle qarap: – Adam ba,  şaytan ba mınau? Astapıralla, körmegendi köredi ekensiñ ğoy, -dedi.

– Äke, osılarğa  işim jılımay twrğanı, – degen Soltan-Şäriptiñ  qauiptene aytqan sözin estimegendey, Qazanbay aynalasına qarap ketti.

Auıldıñ qabağan itin wrşıqşa iirip, äri-beri sekirtip jürgen wyğır jigitine tañırqay qaradı. Sol sätte äkesiniñ qabağınan salqındıqtı añğarğan Soltan-Şärip iığın sol jağına bwrıp, olardıñ janınan wzay berdi.

– Öziñ aytpaqşı, körmegendi köredi ekensiñ ğoy, oy alla-ay, ittiñ tilin biletin adam boladı eken-au!

– Keruenşiler  twmanda  adasıp auıldıñ irgesine kelgesin auqattanıp,  tıñayıp alsın dep qonaq etkenmin, – dedi Zuqa.

– Estidim, – dedi Qazanbay. – Jaña Soltaş birdeñe degendey boldı ma, älde men qaqas estidim be?

– Äy, qoyşı sonı,  – dedi Zuqa. – Äke, osı Jwqiyanıñ minez-qwlqı  wnamaydı  dedi keşe. «Osını kelgen jağına keri qaytarıp jibergeniñiz dwrıs» – dep aqıl aytıp otır mağan. Oğan wnamağannıñ bärin qua bersem janımda adam qala ma meniñ?! Jwqiya wyğır bolsa da meniñ janımda jürgen jigit emes pe? Onıñ sözine erip, orıs Ivandı bezdirsem, menen pana izdep kelgen Il'hom akanı da  qusam ne boladı?..  Meniñ Zuqa atıma jarasa ma?!

– Soltaşım jaqsı, – dedi Qazanbay. – Ana jolı Aqıt  onıñ  zerektigi turalı bir twşımdı  söz  aytıp edi, – dep  kele jatır edi, jandarına  mwrttı saudager jigit kelip, sampıldap söyley bastadı:

– Mänti jeñizder, wyğır jigiti Şäräfat mänti jasap jatır edi. Dämin tatıñızdar! Til üyiredi, – dep astı-üstine tüsti. –  Zuqa ağa, jeñgey üyde me? Bir azdağan sıylığım bar edi.

– Ol ne sıylıq? – dep Zuqa gür ete tüskende, anau jalt berip, äñgimeni basqa jaqqa bwrıp, «mäntiniñ dämin tatıñızdarşı» dep iilip älek bolğan  edi…

 

* * *

…Kiiz üydiñ köleñkesinde qamşı örip otırğan Zuqa qwrıq tastam jerde bes-altı balanıñ äñgimesin ap-anıq estip otır.

– Ana jolı, – dedi böspebay Jarqın. – Eki keştiñ arasında Zuqa atam:  «Äy batır bala, tayıñdı ertte, menimen birge barasıñ» degesin, atımdı erttey sala qolıma şoqparımdı alıp, ol kisige ilesip jüre berdim. Zuqa atam sözge sarañ ğoy, jol boyı eşteñe demedi. Bir töbeni asıp tüskennen keyin astımdağı qwla tayım qwlağın qayşılap, osqırına bastadı. «Äkem-au, bwl ne?» dep qoyam. Taudan qwldilap bir üyir qasqır bizge qaray kele jatır.

– Ata! – dedim, «bılay twrıñız, men köreyin» dep, şoqpardı olay-bılay siltep, eki-üşeuin domalatıp tüsirip edim, qalğandarı qwyrıqtarın bwtına qısıp tauğa qaştı. Sonda Zuqa atam: «Äy, balam-ay, batır ekensiñ ğoy, keler jolı jorıqqa seni ğana ertem» dep mağan ayttı ğoy.

«Sen barğanda men qalam ba» dep kişkene qara bala tanauına kelip qalğan mwrın boğın oñ qolımen sol jağına bir tarttı.

Zuqa jımiıp küldi de olardıñ közine tüspey üyge kirip, şapandı jelbegey jamılıp, basına tartqan şıttı közine tüsirdi. Balalardıñ janına aqırın basıp barıp, ortada äñgimeni estip otırğandarğa bildirmey,  Jarqındı jelkeden lıp etkizip köterip ap, özenge qaray äkete berdi. Öziniñ bilgen qalmaqşa sözderin qwrap, äldene dep söyley bastadı. Jarqın bolsa tilin tartar emes, tipti qorıqqanı da bilinbeydi.

Balalar bolsa, jerden tas alıp, «qalmaqqa» jaudırıp jatır.

– Ey, quarğan qu qalmaq, bosat deymin, Zuqa atam bilse moynıñdı şildiñ moynınday ğıp bwrap aladı. Jiber deymin sağan, jekpe-jekke şıq, qazaqtıñ kim ekenin körseteyin men sağan! Jiber käne! Jigitter, qaydasıñdar?! – dep Jarqın bwlqınıp jatır. Osı kezde bağanadan Jarqınnıñ äñgimesin tıñdap otırğan bir top bala kelip, şapanınıñ eteginen tartqılay bastadı. Tumısınan balajandı Zuqa eriksiz külip jiberip edi.

Ayağı jerge tigen Jarqın qwlağına deyin qıp-qızıl bolıp ketse de:

– Oy, ata-ay, siz be ediñiz, balamen bala bolıp kettiñiz be? – dep ökpeley söyledi. Däl bir ülken adamday kesek söylep, keñirdegin qozğap twrğan Jarqınnıñ basınan sipadı.

– Äy, batırsıñ ğoy bala, nağız batırsıñ! – dedi.

– Ras pa, ata? Estidiñder me ey, jügermekter, atam meni batır dep aytqanın?

– Iä, iä, – dep är twstan miñgir-miñgir etken balalar rasında qorqıp qalıp edi. Osı kezde jandarına qozınıñ qarnına ayran qwyğan, balalar «aq apa» dep aytatın ülken kisi keldi.

– Amansıñ ba, qaynım? – dep amandastı Zuqamen.

– Amansız ba, jeñeşe? – dep Zuqa amandasıp, bıltır orıstarmen bolğan şayqasta qaza tapqan jas jigittiñ anasına iltipatpen sälemdesti.

Kögaldı jerge bir japıraq şıttı tösep jiberip, tüyinşektegi bauırsağı men qwrtın şaşıp jibergen kempir balalarğa ayran qwyıp berdi de:

– Qaynım, aq tüyeniñ qarnı jarıldı, – dep zorlana jımiğan boldı. – Süyinşi, qaynım, öziñe üyge barayın dep jatır edim, aldımen mına balalarğa  ayran berip alayın dep  bwrıldım. Şulap jürgen bwlar da mine, ağa boldı bügin! Erkek bala äkeldi kelinim! «Öli arıstannan tiri tışqan artıq» degen, qaytemiz endi, – dep bir uhilep aldı.

– O, bauı berik bolsın, jeñgey! Wzağınan süyindirsin, süyinşiñiz menen.

– Eee, süyinşi degen ne täyiri? Aman bolsın! Irımdap öziñe at

qoyğızıp alsam ba degen edim qırqınan keyin. Endi mine aldımnan şıqtıñ. Seniñ jolıñdı bersin! Sen siyaqtı batır bolsın!

Osındayda tınış twratın Jarqın ba:

– Apa, meniñ atımdı qoyıñız. Ömir jası wzaq boladı. Jetim bala demeseñiz, men de bir atanıñ balasımın. Men Tobıqtı, onıñ işinde Motışpın, –  dep tanauın delitti.

– Ras-ey, – dedi Zuqa onıñ ötkirligine süysine qarap. – Osı bala söz tauıp ketti, aq jeñeşe, osı batırdıñ atın qoysaq layıq bolar edi. Men sizdiñ süyinşiñizge eki qwlındı bie, eki sauın siır, jiırma qoy bereyin. Balanıñ nesibesi bolsın! Erteñ bärin jinap, wlım Soltan-Şärip aldıñızğa äkelip beredi.

– Tüu, ata-ay, ätteñ, Doğal atamnıñ  auılı alısta ğoy, mende bir üyir jılqı äkelip berer edim, – degen kezde Jarqınnıñ közine mölt-mölt etip jas kelip edi.

– Qoy, balam, onıñ ne? – dep auıldıñ bükil balası «aq apa» dep ataytın äyel adam onı bauırına bastı. Qwday bwyırtıp nemerem qırqınan şıqqan küni toy jasaymız, sonda tay jarıstı sen  bastaysıñ  Jarqınbay.

– Ras pa, aq apa? Sarbazdarım estip twrsıñdar ma? – dep balalarğa küle qarağan kezde, Jarqınnıñ közinen jas tamıp-tamıp ketip edi.

Zuqa äyel adammen jılı qoştastı da, balalardıñ basınan bir-bir sipap, auıl şetindegi körikti qızdırıp jatqan wstahanağa qaray ayañdadı. Nayman atanıñ ağayındı tört jigiti osı wstahananı wstaydı. Qılış, nayza osılardıñ qolınan şığadı.

– Assalaumağaleyküm, jigitter!

– Äää, Zuqa ağa, uağaleykümassalam, joğarı şığıñız!

– Armısız, ağa!

– Ağa, qımız işiñiz, – dep bir ülken şaramen qımız äkep bergen Äbubäkir, – Äbildäbek, batır otıratın böstek äkel, tize büksin, – dedi bauırına.

– Joq, tize bükpeymin, özderiñniñ amandıqtarıñdı bileyin degenim ğoy.

– Mine, ağa, mına qılıştı qarañız, – dedi eki közi ottay janğan Äbildäbek. – Qara tastı qaq böletin, bölseñiz de jüzi qaytpaytın almas qılış. Kelip qalğan ekensiz, sizge sıylayın.

– Oy, bauırım-au, bwnıñ ne? Men senderge aytpap pa edim? Sender jasağan är zattıñ öziniñ bağası, qwnı bar dep aytıp edim ğoy. Teginge men eşteñe almaymın.

– Batır, aşulanbañız. Biz sauda jasap jürgen sarttar emespiz, naymandarmız. Bizge pana boldıñız. Bizde de jürek, bizde de ıqılas bar.  Almasañız, inimniñ adal nietin ayaqqa bassañız tösimizdi qoltıqtap  «şüu, qaraqwyrıq» dep, elimiz Şäueşekke qaray tartıp otıramız.

Zuqa sözden tosılıp qalıp edi.

– Jigitter-au, men senderden sıylıq alayın degen oymen kelgen  joq edim. Qızıq boldı-au mınau özi?

– Batır, – dedi Äbubäkir. – Meniñ de qolımnan şıqqan bir bwyımımdı sınap köriñizşi. Mına nayza temir qwrsaudı da, taspen qaptalğan qalqandı da tesip ötedi. Sabı qayıñnan jasalıp twzğa qaynatılğan, öte ıñğaylı.  Käne, sınap köriñiz. Silteñizşi bir, qay jerge deyin wşıra aladı ekensiz, – dep wsta jigit añqılday küldi.

Jep-jeñil üşkir nayzanı qolına wstağan Zuqanıñ közi ottay jaynap ketti. Artınan ilese şıqqan nayman jigitterine rizaşılıqpen qarap, nayzanı alıp bir-eki aynaldırıp «bismillä» dep siltedi dersiñ.

Bileu-bileu bileginiñ bwlşıq etterin oynata, nayzanı qwlaştay laqtırğan kezde auada wzaq qalıqtap barıp, bwlaqtıñ arğı şetindegi töbeniñ wşına barıp dik etip qadaldı.

– O, batır! Atqa minip, qazir barıp alıp keleyin, – dedi bozbala jigit.

– Jä, – dedi közin jalt etkizgen Äbubäkir. – Bwl sağan ne, balanıñ isi me, älde tot basıp qalatın oyınşıq jasappın ba men?!

– Ağa, endi osı nayzanı bir ay jasadıñız, asılğa qızıqpaytın adam bola ma? – dep edi.

– Qısqart, – dedi Äbubäkir közi jarq-jwrq etip. Tumısınan tirliktiñ bereke-birligin ğana oylaytın Zuqa aqırın ğana:

– Äy, Äbe, mınauıñ bir üyir jılqınıñ jwmısı eken ğoy, – dep şınayı rizaşılığın bildirdi.

– Batır, berip te jatırsıñ, alıp ta jatırmız, nietiñe rahmet! Mına

jienim  bir qızdı wnatıp qalıp, üylendirsek pe degen oyımız bar edi. Aparatın qalıñ malımız joq, nesin jasırayın, temir-tersekti arqalap aparmaymız ğoy endi.

Zuqa keñkildey küldi. Onıñ bwl külkisi şınayı edi.

– Ätteñ, Qazanbay dosım da kartayıñqırap qaldı. Onı da üylendiretin

edim. Biraq, mına jieniñniñ jolı eken, ol jas, bwnı üy qılıp,  şañıraq köterip bereyik. Anau nayza qadalğan jerge otau köteremiz. Oğan deyin ırımdap, sol jerden nayzanı almayıq, – dedi.

– Alla riza bolsın, batırım! Jastarğa seniñ batañ darısın dep, qwdalıqqa dayındalamız endeşe.

Zuqanıñ keudesin şattıq kernedi. Bir qazaq ömirge kelip, bir qazaq üylenip otau tikkeli jatqanın estip, şın quanıp ketken edi.

Keşegi keruenşilerdiñ ılañı auıl arasına tarap ketken, wsta

jigitter olar turalı ırımdap swramağan. Tek batırdıñ moynın arqan qısıp kögerip qalğan jerlerine aqırın ğana köz tastağan.

– Batırğa qımız äkeliñder, – dedi Äbubäkir rizaşılıqpen.

Şara tolı qımızdı simirip salğan Zuqanıñ beline Äbdildäbek almas qılıştı bayladı. Olarmen qoştasıp, bwrılıp bara jatqan kezde, sonau tau basınan saq-saq etken pulemettiñ dausı şıqtı. Zuqa añ-tañ bop tau jaqqa qarap, sileyip ornında twrıp qaldı:

– Bwl ne?

«Bwl ne?»  dedi işki oyı üş ret qaytalap. Jauap ornına tau jañğırdı.

Taudı jañğırtqan altın şayıp jatqan qıtaylardıñ ayğayı edi. Olar oqqa wşıp, jaralısı jantalasa oybaylap jatqan dauıstarı taudan-tasqa jañğırıp, ap-anıq estildi.

– Attı äkeliñder!

– Attı äkeliñder! – degen dauıstar qattı estildi. Auıl dürlikti.

Pulemettiñ saq-saq etken dauısınan ürkip, jelidegi qwlındar şıñğıra kisinedi.

– Batır! Batır, mine at! – dep Äbdildäbek er salınbağan küreñ attı

köldeneñ  tarttı. Zuqa «Iä, aruaq!» dep qarğıp mindi. Tauğa qaray twra şaptı. Bwlaqtan qarğıp ötkende qadalıp twrğan  nayzanı ile jöneldi.

Bir büyirden Qazanbay jigittermen atqa qonıp Zuqanıñ soñınan ilesip:

– Tereñ sayğa qaray, tereñ sayğa qaray! – dep ayğaylap keledi.

Zuqa oğan jauap qatpastan, biik-biik şıñdarğa, qwz-jartastarğa qaradı.  Bir töbeden asıp tüskennen keyin aynalanı  ap-anıq kördi. Saqıldağan pulemettiñ auzınan ot şaşqandar jartastıñ ığın  panalağan eken. Altın şayıp, beyqam jürgen  qıtaylarğa ajal otın tögip jatır.

Qazanbay Zuqamen qatarlasa berdi.

– Bayqa, bayqa! – dedi. – Men aldığa tüseyin.

– Joq, – dedi Zuqa at üstinde ayğaylap. – Men aldığa tüseyin, sen jigitterdi abayla!

– Joq, men baramın, sen abayla! – dep Qazanbay atın qamşılay bastap edi, Zuqa aldığa ozıp ketti.

Pulemet saq-saq etip, Zuqanıñ aynalasına  oq jaudırıp,  onı şiliktiñ arasına bir-aq tıqtı. Qazanbay artına qarasa, tayına jaydaq mingen Jarqın şauıp kele jatır eken.

– Äy, qayt, qayt keyin! Jarqın, keyin qayt, qayt deymin men sağan!.. Jarqın bolsa  onıñ dauısın estimey, Zuqa atasınıñ soñınan Şilikti kezeñge qaray tura saldı. Saq-saq etken pulemet oğın endi Jarqınğa qaray atqıladı. Osı kezde qiya jartasqa qaray jayau jügirgen Zuqa boyın jasırıp ülgerip edi. Nayzasına süyenip tau basına tez-tez örmelep şıqtı. Şapşañ-şapşañ qimıldap, däl bir tau barısı siyaqtı tastan-tasqa sekirip, pulemetşilerdiñ töbesinen biraq şıqtı. Közi şalıp qaldı, qwz  jartastıñ tübinde tört-aq adam eken.

Dalaqtap şauıp kele jatqan bala Jarqın saqıldağan pulemetke qarsı şaptı. Qolındağı tayağın sermep-sermep, äldenege kijinip keledi, onı qalqalay Qazanbay da twra şaptı. Osı kezde Jarqınnıñ mingen tayına oq tiip, mwrttay wştı.  Qazanbay qwlap jatqan jerinen Jarqındı teñge ilgendey ilip alıp, Şilikti sayğa tüsip ketti. Qazanbaydıñ artınan ergen jigitter jartastıñ basına şıqqan Zuqanıñ belgisinen keyin sol jaqqa qaray audı. Pulemettiñ oğı tastardıñ betin otpen şabaqtay bastadı. Is-ıs etken oqtıñ dausı taudı odan sayın jañğırta tüsti. Zuqanıñ közine qan toldı… Nayzanı tasqa tiredi de, tömen qaray sekirdi. Aynalıp-aynalıp kep dik etip, pulemetşilerdiñ däl töbesinen tüsti. Äueli bası aynalıp, közi qarauıtıp eşteñeni köre almay qalğan, oñ jaq qwlağınıñ tübinen ötip, barmağınıñ basın tilgilep ötken jau qılışınan keyin közi qaytadan jarq ete tüsti. Älginde ğana Äbdildäbek bergen qılışpen qauğabas orıstıñ basın şauıp tüsirdi. Dudar-dudar bası şatqalğa qwlap kete bardı. Bası joq deneden qan atqıladı dersiñ…

Ekinşi orıs pulemettiñ moynın Zuqağa qaray bwra bergende, nayzanı sermep qaldı. Däl öñeşine qadaldı. Bası şabılğan orıs jerge jığılmay, äri-beri jügirdi de gürs etip qwladı. Tastıñ arasına qorıqqanınan tığılğan üşinşi adam däu wyğır edi. Küni keşe ğana keruenimen kelgen saudager siyaqtı bolıp köringen. Qolıñdağı naganın äri-beri basqanımen, Zuqanı däl közdey almay qoydı. Tu sırtınan jetip kelgen Qazanbay onıñ üstine sekirip qona ketti. Moynın bwrap-bwrap jiberip edi, beyşara közi alayıp sılq etip jerge qwladı. Auıl jigitteri de jetip keldi… Bäriniñ közinde ürey. Qan-qan bolıp jaralanğan Zuqağa tura qaray almay özderin kinäli sanap  twrğandarı körinip twr. «Tıqır» etken dıbısqa jalt qarasa, eki tastıñ arasında qalş-qalş etip otırğan keşegi saudager qazaq eken.

– Oy, äkeñdi… – dep Qazanbay wmtılıp edi.

– Toqtay twrşı, – dedi Zuqa dausı şarşap şığıp. – Qazir, qazir, -

barmağınan aqqan qan qılıştıñ arnasımen jürip wşına deyin bardı.

- Zuqa ağa, men ğoy, men ğoy, – dedi janı mwrnınıñ wşına kelgen

saudager.

- Qazir, – dedi  Zuqa tistenip…

Eki tastıñ arasın panalağan saudager qazaqtıñ janına kelip qılıştı köterip twrdı.

– Batır sauğa, qazaqpız ğoy. Keşe jeñeşeme tükti kilem sıylap edim ğoy, janımdı qiya köriñiz. Bwnı istegen sizdiñ ata jauıñız – Jin Şurın. Eger de altın şayğan qıtaylardı qırıp tastasaq, bwnıñ bärin sizden köretin edi. Bwnı istetken anau, anau qıtay, –  dep sausağın şoşayttı. Özi dir-dir etip bwtına jiberip qoydı. Qazanbay «tüy, ittiñ ğana balası» dep jiirkenip, teris  bwrıldı da jerge bir tükirdi.

– Batır, mına hayuandı mağan beriñizşi, azaptap öltireyin, – dep ızağa bulıqqan jas jigitti Zuqa toqtattı.

– Äää, ittiñ ğana balası, – dep qılışın satqın qazaqtıñ keudesine tirep, – sen qazaqsıñ ğoy, – dedi Zuqa.

– Iä, iä, Zuqa ağa, men qazaqpın ğoy, keşe jeñgeyge arabı kilemdi äkep bergen men ğoy, tanımay qaldıñız ba? Öltirmeñizşi meni! Üyde eki balam, auru şeşem, jas äyelim bar, sauğa-sauğa… janımdı qiya köriñizşi. Keşiriñizşi, ağa, Jin Şurın mağan altın beremiz degen soñ kelisip edim.

– Sen qazaqsıñ ba?

– Iä! Iä, iä, ağa, qazaqpın, men de orta jüzbin, ağa! – dep keñkildep jıladı.

– Orta jüzden sadağa ket, ittiñ balası! Qazaqtan sadağa ket! Erkek bolmay äntek bolğır. Men seni tiri qaldıramın, – dedi Zuqa.

– Oy, Zuqa, ne aytıp twrsıñ? Sen öltirmeseñ, men öltirem, – dep Qazanbay aldığa tüsip kele jatır edi, Zuqa oğan zirk ete tüsti. «Twra twr, bwnday öziniñ halqın satqan adamğa ölim degen –  jeñil jaza».

– Ittiñ ğana balası, – dep Qazanbay bwzıp-jarıp kele jatır edi, janındağı jigitter wstap-wstap qalıstı.

– Seni öltirmeymin, ittiñ balası, – dedi Zuqa tistenip. – Ölim sağan az. Şeyit bolğan qazaqtan sadağa ket.

Zuqa qılışın köterip, eñ wşın onıñ tanauına jaqındattı. Ana bayqwstıñ qorıqqanınan eki közi qılilanıp, denesi dir-dir etti.

Almas qılış jarq etkende, onıñ tañqiğan tanauın wşırıp jiberdi.

Bağanadan qan iisin añdıp, tasta qonıp otırğan bir  qwzğın aspanğa wşqan onıñ tanauın ilip ap, tereñ sayğa qaray wşa jöneldi. Twrğandardıñ bäri tanauı qabağına deyin tübirimen sırılıp qalğan, eki közi birin-biri jeuge wmtılğanday jekswrın beyneni körip, teris aynaldı.

– Jigitter, kettik, tiispeñder mına sorlığa! – dedi Zuqa.

Qazanbay jüregi aynıp, loqsıp-loqsıp jiberdi. Jigitter tastı şaqır-şwqır basıp, Zuqanıñ soñınan erip tömen tüse berdi. Altın şayğan qıtaylardıñ basşısı äldene dep şoşına ayğaylap, bwlarğa  şäñkildey  bastadı. Qorıqqanı sonday, qol-ayağı dir-dir etedi. Bir sözin wğıp, bir sözin wqpay twrğanda,  qaydan jürgeni belgisiz Äbdikärim degen wyğır jigiti kelip, onıñ ärbir sözin audara bastadı.

– Zuqa batır, eger de siz bolmasañız bärimizdi öltirip, altınımızdı tartıp alatın edi ğoy, – degen sözderin  Äbdikärim audarğanda Zuqanıñ bası aynalıp twrsa da, tez esin jiıp:

– Jigitter, pulemetti sol jerde örtep jiberiñder, jañağı hayuanğa tiispeñder! Osıdan öltirseñder, biriñdi de ayamaymın! – dep, dausı  qattı şıqtı.

Qıtay üstindegi jeydesin jırtıp, Zuqanıñ jarasın tañğanday boldı.

– Qazanbay, – dedi aqırın ğana, – Jarqın qayda?

– Oqqa wştı, batır. Keudesinde janı bar bolatın. Şilikti sayda.

– Meni apar sonda.

Şilikti sayğa birin-biri süyep eki dos jetkende, jas bala Jarqın qansırap jatır eken.

– Zuqa ata, Zuqa ata, amansız ba? Qorqıp kettim ğoy, sizge birdeñe bola ma dep. Jaña ğana meni marqwm äke-şeşem janına şaqırıp ketti. Biraq  ölmeymin ğoy, iä. Men bügin ğana tudım emes pe iä, ata. Osı tañ ata ğana şıq keppey ömirge keldim ğoy. Jaña ğana äruaq bolğan ata-anam «bizben birge jürşi, balam, janımızda bolşı» dep şaqırdı. Men olarğa Zuqa atamnıñ tiri ekenin körsem boldı, arttarıñnan quıp jetem dedim. Men uädemde twramın, men jigitpin. Men äkem siyaqtı Alaştıñ balasımın. Alaş jolında sadağa ketemin, ata-au! Tiri ekensiz ğoy, ata, şükir…

– Tirimin, balam. Aynalayın, käne kötereyinşi.

– Ata, meni qozğamañızşı. Betiñizge, qolıñızğa ne bolğan, ata-au? Tek

sizden bir ötiniş, basıma belgi qoyğanda töte jazumen Jarqın, Tobıqtı, Motış, Doğal dep jazıp qoyıñızşı. Kişkentay Jarqınğa jarqın bolaşaq tileymin, ata-au, – degen sözderdi ap-anıq ayttı da üzilip jüre berdi. Zuqa qoldarı dir-dir etip onıñ közin alaqanımen bastı.

– Jigitter, – dedi dausı aqırın şığıp. – «Börüü balası  it bolmaydı» dep qırğızdar aytpaqşı, onıñ äkesi Alaştıñ armanın orındaymın dep Jarqınnıñ keudesine nwr qwyğan. Jap-jas balanı arulap qoyayıq. Qazanbay, qırqı, jılı, basın köteru ekeumizdiñ moynımızda.

Qazanbay tumısınan batır jigit, dosqa adal, sözine berik, öte taza adam.

Dosınıñ bir auız sözinde ülken mağına jatqanın ünsiz tüsinip, basın izedi. Keliskeni…

Olar auılğa tas qarañğısında biraq qayttı. Erteñinde besin uaqıtında auılğa birneşe attı adamdarmen Aqıt keldi. Astına mingeni – bıltır Zuqa sıylağan elik jiren. Qwyrıq-jalı tögilip twr, ömildirik, qwyısqanı kümistelgen, twrqı wzın, öte süykimdi at edi. Janına ertkeni  – aq şapan kigen, boz jorğa at mingen qasietti Albannıñ dualı auız qariyası Dürmekbay. Jas jigitter jağı aldarınan iilip, sälem berip, şılbırların qoldarına alıp, qonaqtarın qoltıqtap-qoltıqtap tüsirip edi.

- Assalaumağaleyküm!

- Uälikümassalam!

Ülkender jağı közderine jas alıp, Zuqamen qauışsa, Aqıt dosımen kürsinip qwşaqtastı.

– «Jaqsı bi auılımen köşip jüredi» degen, bwnıñ dwrıs boldı, Aqıt, – dep Zuqa onı qayta-qayta qwşaqtadı. Ülkender jağı:

– Kelin, batırıñdı Qwday saqtap qalğan eken, estip jatırmız, bar jamanşılıq osımen qalsın, – desti.

– Aman bolsın, aynalayın!

– Elge jasağan jaqsılığı köp qoy.

– Ata-babası tekti adam, köktegi Qwday da, jerdegi perişte de biledi.

Babañ Nwrmwhambet wstaz bolğan, äkeñ Säbit moldanı közimiz kördi. Marqwm keñ edi ğoy, aqıldıñ keni edi ğoy.

– Qaynımnıñ jaqsılığın biz de bilemiz, – dep äñgime auanın basqa jaqqa bwrğısı kelgen jeñgesiniñ sözi de eşkimniñ ezuin tartqızbadı.

Dastarhan jasalıp, qonaqtardıñ şıntağına qos jastıq tastaldı. Eki jigit bosağadan kişigirim torpaqtay qızıl isekti äkep, törde otırğan Dürmekbay aqsaqaldan bata swradı. Aqsaqal ıqılaspen batanı jasap tastadı. Osı kezde Qızıekeniñ közi aldıñğı küni «keregi joq» degenine qaramay saudager jigittiñ tastap ketken arabı kilemine tüsti. Ornınan atıp twrıp,  ayausız keyippen buılğan kilemge qarap, kenetten qayrattanıp,  «ülkender otır eken-au» demey, tik köterip esiktiñ aldına alıp şığıp, janıp jatqan ottıñ ortasına  tastay saldı. Şıtırlap janğan qu ağaş üstine kilem tüsken kezde odan sayın lapıldap jana bastadı. Bosağadan attay bere Qızıeke jılap jiberdi.

– Sizderdiñ joldarıñızda sadaqa, – dedi Qızıeke kürsinip.

Bwnı sırttay baqılap twrğan Aqıt Qızıekege riza bolğanı sonday:

– Rahmet, aynalayın, bilgeniñ ğoy, bilgeniñ ğoy, – dep tebirene til qattı.

Äñgimeni basqa jaqqa bwrğısı kelgen Qazanbay:

– Qızıekeniñ Soltaştıñ bala kezinen bolaşaq qayın-jwrtına jinağan düniesi, küye tüsken soñ otqa jaqqanı ğoy, bar bäle osımen ketsin, – dep äueli otırğandardı küldirmek edi, biraq söz ayağı kürsinispen ayaqtalğanın özi de bayqamay qaldı. Osı kezde:

– Assalaumağaleyküm! – dep wsta Äbubäkir kirdi. Janında şımır kelgen jas jigit bar.

–       Uağaleykümassalam! – dep Zuqa ornınan atıp twrdı.

–       Äy, Aqıt, mına jigit Äbubäkir wsta – temirdi qamırşa ileytin azamat.

–       Aa, aytqansıñ, aytqansıñ. Kel, bauırım, tös qağıstırayıq.

«Şeberdiñ qolı ortaq» dep qazaq beker aytpağan. Kel, kel! – dep jılı wşıray amandastı.

Ekeui tös qağıstırdı.  Äbubäkir otıra berip, janındağı jas jigitti tanıstıra ketti:

–       Zuqa ağa, mına jigit Ayagözden kelgen Serikzat degen aqın jigit.

Semeyde Alaşordanıñ bir jiınına qatısıp, Şäkärim qajımen jaqın bolğanı üşin qızıldar qudalap, soñına tüsipti.

–       Ne deydi? – dep otırğandar ürpiip qaldı.

–       Qızıldar deysiñ be?

–       Sonau Habar asuı arqılı auılğa äreñ degende ötip, äyteuir jeti kün

degende Zuqa batırdıñ auılı qay jerde dep swray-swray bizge jetipti. Qonaq üstine qonaq bolğanımızğa ğafu etersiz! Biz keteyik.

–       Ol ne degeniñ, Äbiş-au? İzdep barıp özim de sälem beretin edim ğoy.

Alıstan kelgen eken, qoş kördim, bauırım!

Älginde ğana Zuqa bir şataqtı şığara ma dep ıñğaysızdanğan Aqıt tüsi jılıp:

–       Aynalayın, törley ğoy, jol azabın körgen ekensiñ. Bwl üy ağañnıñ

ğana emes, osı otırğan bärimizdiñ üyimiz. Bwl keşegi qajığa barğan, wstaz bolğan adamnıñ üyi. Bwl şañıraqtıñ kiesi bar. Osı üydiñ är uığında qazaqtıñ nesibesi bar, birligi bar, bauırım, – degen sözine Zuqa riza bolıp:

–       Aqıt ağañ öte dwrıs aytadı, törle, bauırım, törle, – dedi.

Zuqa men Aqıttıñ dostıq peyilin añğarıp qalğan törde otırğan Dürmekbay:

–       Meniñ Begalımday ğana bala ekensiñ, kel, meniñ oñ jağıma otır, – dep

törge şaqırdı.

Osı kezde üyge aqırın basıp Tölegetay kirdi.

-         Assalaumağaleyküm, aqsaqal!

-         Aa, Töleş, amansıñ ba, barsıñ ba, balam, – dedi Dürmekbay.

–       Aqsaqal, Begalıñız mıqtı azamat. Jieniñiz öziñizge tartıp tuğan. Oy,

ana jolğı Şäueşektegi järmeñkede küreskeni-ay! Oñınan kelgendi oñğa, solınan kelgendi solğa jambasqa alıp äy, bir laqtırdı-au! Äy, Şaqar ğoy! Äy, batır Şaqar ğoy! Şaqar…

–       Iä, äñgime ayta otır, balam, – dedi Dürmekbay Serikzatqa qarap.

–       Aqsaqal, nietiñizge rahmet. «Ülken otırıp kişi söylegennen bez»

degen, meniñ otırıp dombıra tartıp, ıñıldap än aytatın ädetim bar edi. Rwqsat etseñizder mağan sol jeñil bolar, – dep meyirlene külgen Serikzattıñ jüzine qarap Aqıt iştey riza boldı da:

–       Şırqa, bauırım, şırqa, öziñniñ ağañnıñ üyi.

Maqswtbaydıñ Serikzatı törde iluli twrğan dombıranı qolına alıp, äri-

beri şertip otırdı da aldındağı şara tolı qımızdı töñkerip tastap:

-         Habar asuı – ol qazaqtıñ qaralı asuı eken ğoy. Sol asuda meniñ de süyegim qurap qaluı kerek edi. Sol jerden şeyit bolğan jandardan meniñ janım artıq pa? Alaşım üşin şeyit bolsam, armanım ne? Biraq mağan aq ölim de bwyırmadı. Şäkärim qajı: «Äy, Serikzat, qarağım, aqıl – denege egilgen dän, suğarılsa kiredi oğan da jan, tabanıñnıñ astında adamnıñ denesi qalmasın» dep edi. Men adamnıñ qu süyeginiñ üstimen öttim ğoy. Özimdi kinäli sanaymın, – dep toqtadı.

–       Joq, bauırım, kinälama öziñdi. Osı otırğan tiri jürgen bizdiñ de kinämiz joq. Allanıñ emes, bwl qu Sovettiñ, Qızıldardıñ isi. Qazaqtıñ jeri eldiñ köziniñ qwrtı bolğan zaman bolıp twr ğoy, bauırım-au, – dep Zuqa tolqıp ketti.

Osı kezde köz jası saqalınan tamıp-tamıp tüsken Dürmekbay «Balam, basta, basta»,  – dedi aqırın ğana.

- Sol Habar asudan ötip, Jalaulınıñ twsında bir üñgirde tığılıp jatıp, ünimdi şığarmay, quraydı dombıra qılıp, iştey egilip jazğan änim edi. Hoş körersizder! – dep, Serikzat dombırasın sabalap-sabalap aldı da, dalanıñ qoñır dausına saldı.

«Basınan mwnar köşip, bwlt aunağan,

Babamnıñ qonısı edi bwl tau mağan.

Tarğıl jol jolbarıstay Tarbağatay,

Sen dese jüregimnen jır saulağan.

 

Beu, asqar beli dalamnıñ,

Erteñiñe alañmın.

Qiyanatqa qimaytın,

Bauırıñda ösken balañmın.

 

Qızıltas qıran wşqan qiya belim,

YApır-ay, qay ölşemge siyar ediñ.

Maylışat – er Qabanbay tuın tikken,

Wltıma qwttı meken, wyam ediñ!

 

Dastarğan basında otırğandar teñizdey tolqıdı. Ertistey egildi.

Serikzattıñ dausın sırtta otırıp estigen auıl adamdarı:

–       Apır-au, bizdiñ auıldı aytıp jatır ğoy.

–       Bizdiñ taudı aytıp jatır ma?

–       Ne deydi, ata-qonısımdı aytıp jatır ma? – dep, bwlar otırğan kiiz üyge jaqınday tüsti. Jüzin jas juğan Qızıeke sırtqa şığıp ketip,  betin bir judı da, qazan-oşaq basında jürgen kelinderden quırdaq dayın bolğanın estip tabaqqa salğıza berdi.

-          Aqsaqal, eldiñ ağasısız, isi Albanğa ğana emes, bükil qazaqqa qadirli adamsız. Meniñ äkemniñ közin kördiñiz, äkeñ ölse de, äkeñdi körgen ölmesin degen. Men sizge wzaq ğwmır tileymin, aqsaqal!

-         Rahmet, rahmet balam! Bek rizamın, – dedi Dürmekbay.

-         Äy, Zuqa, ekeumiz äkege bala boldıq, şeşege pana boldıq. Osı Dürmekbay aqsaqalğa ne bolamız sonda? – dedi Aqıt külimsirey. Onıñ bwl sözi äşeyin dostıq, qazaqi köñil edi. Onı tüsine qoyğan Zuqa:

-         Bwl kisilerge bäle emes, bala bolamız da. Seni bilmeymin, Aqıt,

menimen Qazanbay ekeumiz bäle bolamız-au, osı, -dep küldi.

-         E, şirkin, – dep küldi Dürmekbay. – Qanı taza, tegi tüzu Albanda bir söz bar,  «teksizden qorıq» degen. Al, ekeuiñniñ dostığıña, işinara tuıstıqtarıña bek rizamın. Balam, altı Alaştıñ balası Aqıt pen Zuqaday bolsın dep tileymin.

-         Äumin, äumin! – dep, otırğandar qauqıldasıp qaldı.

Osı kezde dastarhan basında otırğan aq jaulıqtı äyelder qozğalaqtap qalıp edi, işinen Qauiya apa şığıp:

- Qaynım-au, jüdep qalıpsıñ ğoy, – dedi aqırın ğana. Bäri ünsiz qaldı.

Osı kezde Zuqa ötkir közimen ağası Tölegetaydı şaqırdı. «Ne aytasıñ?»  dep edi aqırın ğana. Zuqa  «semiz bir tay bolsa»  dep sıbır etti. Ağası basın izedi de üyden eleusiz şığıp ketti.

Quırdaq pen bal qımız işip, qonaqtar biraz es jinağan soñ, jastar jağı otırğandardıñ qoldarına qwmğanmen su qwyıp, qızmet qılıp jatqanda eki dos Zuqa men Aqıt töbe basına şıqtı. Oñaşa äñgimelesip twr.

–       Zuqa, dosım-au, aytşı, sağan ne kerek? Ne jetpeydi sağan? Babañ da, äkeñ

de wstaz bolğan adamdar. Şäkirtke däris bergen, ne bolğan sağan jaralı arıstanday alaswrıp? El aman, jwrt tınışta öziñe jau izdep.

–       Men be? – dep Zuqa közi jarq ete tüsti. – Men be osını jasağan?

–       Seniñ qareketiñdi imansızdıñ qareketi demeymin. Sen batır adamsıñ.

Batır añğal boladı. Abayla, qızbalanba. Men sağan eliñdi qorğama dep aytıp twrğan joqpın. Men sağan abayla dep twrmın. Gomandinniñ sayasatın sen tüzey almaysıñ, bwl eldiñ öz zañı bar!

–       Ketsin bizdiñ ör Altaydan! Tabanın jaltıratsın!

–       Eee, qayran ör Altay, men qayteyin biigiñdi degen ğoy. Ekeumiz maltıp

körmegen teñizdiñ tübinde jatır ğoy köp sır, Gomandinniñ qwytırqı sayasatı. Ey, añğal dosım-ay! «Qwyrığı joq, jalı joq,  jılan qaytip kün körer» degen babamızdıñ sözi bar ğoy. Jelge qarsı şaptırmaydı ğoy mwsılman balası.

–       Adam balası eşqaşan qolına beker qaru wstamaydı. Al, jaulasqanmen

jaulasu, jaudı jeñu adamnıñ bastı parızı dep bilemin, – dedi Zuqa.

– Islam ağamızdıñ balası Ospanğa bergen batañdı ülken tanımdıq jol dep bilemin. Seniki erlik. Öziñnen keyin bolmasın degen jaman nietten ada ekeniñdi körsetedi. Seniki kemeñgerlik.

–       Eee, Aqıt-au, qalam wstağan aldımda şäkirtim bolsa, jım-jırt jüre

beretin edim ğoy. Men ädiletsizdikke tözbeymin.

–       Bilem, bilem! Qazaqtıñ dalası keñ edi ğoy… Mına töbe bizdiki edi.

–       Künderdiñ küninde jattıñ tabanı tie me dep qorqamın. Meniñ de üreylenetinim osı…

-         Iä, iä, dwrıs aytasıñ, dosım! Endigi ümit anau Mañğıstau dalasındağı pir Bekettiñ ömirin, Bayanauıl jotasındağı Mäşhür-Jüsiptiñ, Şıñğıstaudağı Abay ağamızdıñ asıl sözderin qazaq balası boyına siñire ala ma? Osı meniñ oyım. Biz soğan ülgeremiz be? Älimsaqtan mwsılmandığımızdı saqtay alamız ba? Qabanbay atamızdıñ qazaqqa osınşama jer alıp bergendegi armanın jas wrpaq «bir jeñnen qol, bir jağadan bas şığarıp»,  bereke-birlik ornata ala ma? – dedi Aqıt kürsinip.

–       Iä, Aqıt-au, meniñ de oyım sol. Keşegi han Keneniñ bası qayda? Sol bastıñ işindegi armanı qayda? Alaştıñ ardaqtısı, meniñ töl qwrdasım Älihan Bökeyhannıñ qazaqtıñ bolaşağın oylağanı qayda? Kimniñ qanjığasında ketti? Osı qazaqtıñ mıqtılarınıñ armanın orındaytın wrpaq tärbieley alamız ba?  Küresker bolmasaq ta solardıñ keudesine bir dän ege alamız ba? Men jatsam-twrsam sonı oylaymın, dosım-au. Qazaqtıñ basına üyirilgen  bwlt seyile me? Aytşı. Bwl swraqtı sen qoysañ, men jauap bere  almaytınımdı bilemin… Öytkeni eşkim qazaqtıñ swrağına jauap bere almaytın zaman keldi.

Ekeui bir sätke ünsiz qaldı. Ünsizdikti Zuqa bwzdı.

–       Aqıt-au, – dedi dosınıñ iığın qapsıra qwşaqtap. – Seniñ jüregiñ  qazaqtıñ keñ dalası siyaqtı. Sol dalanı kimder bizdiñ qolımızdan tartıp almaq? Qızımızdı küñ,  wlımızdı qwl etpek? Bolaşağımız ne boladı? Mına jaqtan orıs, mına jaqtan qısıq köz eki ökpeden  qısıp bara ma dep qorqamın.  Solay bolğan künde de qoy ekeş qoy da bauızdar aldında twyağın bir serpidi ğoy. Küñ äyelden qwl bala tuatının ärbir qazaqtıñ balası bilse eken deymin.

Osı kezde astındağı jorğasın taypaltqan Qazanbay keldi.

–       Äy, ekeuiñe ne boldı-ey? Dauıstarıñ qattı şığıp jatır ğoy, – dep

attan tüsti. – Jigitter bir semiz taydı jetektep  keldi. Asau eken,  qızıl may bolmay twrğanda  barayıq. Obal boladı.

–       Oy, Dürmekbay aqsaqal bar emes pe? – dedi Zuqa.

–       Ol aqsaqal bırıldap wyıqtap jatır. Jüzge kelu oñay deymisiñ, – dedi

Qazanbay.

–       Şarşağan-au qariya.. Aqıt, sen ber batanı, – dedi Zuqa.

Üşeui ayañdap auılğa kelgende, jigitter büyiri toq qızıl taydıñ ayağın buıp jatır edi.  Aqıt eki qolın aldığa sozıp bata bere bastağan kezde, bir jel tolqıp onıñ dauısın estirtpey jiberdi. Tek bir auız sözin ğana mañında twrğandar estip qaldı: «Qazağımnıñ birligi bolsın! Äumin!». Zuqanıñ kökjal  jigitteri apaş-qwpaş qimıldap, äp-sätte taydı jäukemdep, terisin esik aldındağı  arbanıñ  üstine twzdap, jayıp tastadı. Aqıt üyge kirmey,  olardıñ är qimılın  ünsiz baqılap twrdı. Közinde quanış bar edi. «Şükir, osı jastarım aman bolsa,  elim de, jerim de, keñ dalam da aman bolar» dep iştey oyladı.

Paluan Mwqan degen jigit kelip:

–       Ağalar, mınanı äkem marqwm bala kezimde şikidey asatuşı edi, –  dep telşeniñ mayınan bir-bir kesip alıp, – asañızdarşı, –dedi.

–       Päli, – dedi Aqıt keñkildey külip. – Bizdiñ jigitter qazaqtıñ jönin biledi eken-au, ä, Zuqa?!

–       Ooy, Aqıt-au, bwl sonau Buırşınnıñ  jigiti, Jädik, onıñ işinde Bayğara atanıñ wrpağı. Jauırını jer iiskemegen paluan.

–       Twlpardıñ twrısınan, swñqardıñ  qanat qağısınan belgili ğoy.

Körinip twr ğoy, Zuqa, bwl bauırımızdıñ paluan ekeni, – dedi Aqıt.

Dürmekbaydıñ wyqısı qanğan kezde, jas et bılqıp pisip edi.

Bağanağıday emes, Dürmekbay köñildenip jan-jağına meyirlene qarap: «As alıñdar, qaraqtarım, as alıñdar!» dep, jastarğa bir-bir asatıp qoydı.

–       Aqsaqal! – dedi şette otırğan bir jas jigit. – Bayağıda sizdiñ bala kezden birge ösken dosıñız Keñesjan aqsaqal öz janazasın özi şığarar aldında «Keñes ağa, ne armanıñız bar?» degende, «Adam balasında arman köp qoy, men jasarımdı jasadım, asarımdı asadım. Nemere-şöberelerim at jalın tartıp mindi. Qwdayğa şükir, armanım orındaldı. Bir-aq armanım bar, artımda Dürmekbay qalıp bara jatır» depti, –  degen kezde otırğan jastar mırs-mırs küldi.

Jastardıñ kületin de jöni bar edi. «Otız tisten şıqqan söz otız rulı elge taraydı» degen, Dürmekbay men Keñesjannıñ arasındağı qaljıñ elge kökjaylauğa jayılğan qalıñ jılqıday kisinep ketip edi.

Dürmekbay jağı Keñesjannıñ balalarına «senderdiñ atalarıñ naşar, bizdiñ atamız köp jasadı» dese, Keñesjannıñ balaları «senderdiñ Dürmekbay äkeleriñ bizdiñ äkemizden bir müşel jas kişi eken» dep, auıl arasına söz jarastırıp, bala balamen, küyeu küyeumen, kelin kelinmen qaljıñdasıp jatatın.

–       Eee, qaraqtarım-ay, Keñesjan keñ edi ğoy. Özgege ölim tilemeytin,

özine ömir tileytin adam edi. Eli men jerin oylağan keñ adam bolatın. Mıqtı añşı, qwralaydı közge atqan mergen edi ğoy.., – dedi Dürmekbay.

Jaña ğana mırs-mırs külgen jastar jağı wyalıp tömen qaradı. Eki qariyanıñ eki düniede dostığın saqtap qalğanına Zuqa iştey qattı riza boldı. Äyeli  Qızıeke jaqqa qarap,  közimen «beri kel» degendey belgi berdi. Qızıeke –  tekti eldiñ qızı. Dünieniñ betine qarap qızıqpaytın adam, bar tilegi eriniñ üstinde.Ol lıp etip onıñ janına keldi. Zuqa sıbır etti. «Aqsaqalğa  şapan». Qızıeke üyden aqırın bildirtpey şığıp ketti de, äp-sätte küyeuiniñ oñ tizesine taman  mwqiyat büktelgen  şapandı eleusiz ğana  äkep qoydı. Bwl şapan oqalı edi. Bıltır köktemde sonau Ürimşiniñ järmeñkesinen qwlındı bieniñ qwnın berip alğan-tın. Börki qwndızben kömkerilgen, jağası bwlğınnan tigilgen maqpal şapan edi.

–       Aqsaqal! – dedi ornınan twrıp. – Eldiñ ülkenisiz, auılımızğa köpten kelmep ediñiz, mınau şapan sizge, -  dep, törde otırğan Dürmekbaydıñ iığına japtı. Dürmekbay Zuqanıñ şekesinen tömen qaray  sızıp ötken qılış izin körip, jüregi şım etti de, dauısın qırnap:

–       Aman bol, qarağım!   «Alğan jomart pa, bergen jomart pa?» degen  söz bar bizdiñ qazaqta. Seniñ auılıñdı, amandığıñdı körip, käri köñilime quat bergen, bizge jol bastap kelgen Aqıt balamnıñ iığına jabayın.  Şırağım Aqıt, iığıñda tozsın osı şapan!  Jasıñ, ğwmırıñ wzaq bolsın! Kemeñgersiñ! Ekeuiñniñ dostığıña  sızat tüspesin, – dep, Aqıttıñ iığına jauıp, basına börkin kigizdi de, Zuqa men Aqıttı qatar qwşaqtadı. – Aman bolıñdar, qaraqtarım, eldiñ iesi de, kiesi de osı sendersiñder! – dedi.

Dastarhan basında otırğandar tolqıp ketti.  Zuqa otıra bergende, paluan Mwqanğa janıma kel degendey işara jasadı. «Auıldağı täy-täy basqan baladan, tayğa minip jürgenderine  deyin jina, esiktiñ aldına äkel, aqsaqaldan bata swraymız», – dep aqırın  ğana ayttı. Mwqan eki büktetilip, esiktiñ sıqırlauığınan bildirtpey şığıp ketti.

Qonaqtar et jep, sorpa işip toğın basıp qalğan kezde, ekindi uaqıtıbolıp qalğan edi.

–       Aqsaqal, – dedi Zuqa, – jaña siz Aqıt ekeuimizge dostıqtarıñ berekeli bolsın dediñiz. Rahmet! Alla riza bolsın! Ağayın aman bolsın, dostıq mağan öte qımbat. Qazaqtıñ qırıq ruınan meniñ auılıma pana izdep kelgen adamdar ösip-önip jatır. Solardıñ wrpaqtarına bata beriñiz. Esik aldında jastar jinalıp twr.

–       Äp, bärekeldi, Zuqa batırım-au, bwnıñ bilgendik. Tekti atanıñ balasısıñ ğoy. Meniñ batamda ne twr? Biraq sen meniñ jasımnıñ ülkendigin sıylap twrsıñ-au. Jol Aqıttiki edi ğoy.

-         Joğa, aqsaqal. Alban degen qasietti eldiñ ülkenisiz, bar dep aspaysız, joq dep tozbaysız. Jastarğa ülgisiz, sizden bata almağan wrpaq kimnen bata aladı?

-         Aytqanıñ jön, Zuqa balam. Jol Aqıttiki bolsın, bilim men parasattıñ keni osı balam ğoy.

–       Ata-au, – dedi Aqıt erkeley söylep, – meni qartayta berdiñiz ğoy.

–       Äy, Aqıt balam, kärilik nadandıq emes, – qasiet, jastıñ nadanınan saqtasın Qwday. Al, sen ğwlamasıñ, Zuqa batırım ekeuiñ kemeñgersiñder. Sender aman bolıñdar! – dedi Dürmekbay.

Altı qanat ülken üyden Dürmekbaydı Aqıt pen Zuqa qoltıqtap şığarğan kezde:

–       Ata! Ata!

–       Ata, bata!

–       Ata, bata! – dep şu-şu etti balalar.

Aqıt qolın kötergende bäri basıla qaldı.  Jım-jırt. Bäriniñ közinde ümit otı oyanıp, jaynap sala berip edi.

–       Al, balalar, atalarıñnıñ batasın tıñdañdar!

Dürmekbay «Äumin!» dep qolın jaydı da, balalardıñ közderine qarap bir sät twrıp qaldı.

Äumin deseñ mine, bata -

Qwlınnan twlpar,

Balapannan swñqar.

Twsau keserden azamat,

Bilekten küş,

Jürekten niet,

Saumaldan susın,

Aspannan kün,

Jerden jomarttıq,

Tünnen jwldız bolsın, senderge!

Aman bolıñdar, qazaqtarım,

Birlikteriñ men tirlikteriñ bir bolsın!

Ru-ruğa bölinbey,

Jüz-jüzge jiliktenbey,

 Bir qazaq bolıñdar, qwlındarım!

Äumin!

 

–       Äumin!

–       Äumin!

–       Äumin!

Äyelder jağı şaşu şaşqan kezde, bala bitken şu-şu etip auıldı märe-säre qıldı.

 

* * *

 

Ay jarıq edi.

Süttey jarıq edi.

Tündigi aşıq,

Altı qanat aq üydiñ işi ondıq şam şanbasa da jap-jarıq edi.

Jap-jarıq edi…

 

* * *

Erteñinde qonaqtar qaytuğa ıñğaylanğanımen, Zuqa är närseni sıltauratıp bögey berip edi. Besin namaz uaqıtında Zuqa olardı dastarhan basınan twrğızdı.  Döñ astındağı  äskeri maşıq ötkizetin jerge jüz jastağı Dürmekbaydı äueli eki jigit qoltığınan jetektep kele jatır edi, qariya äri-beri şapqılap etterin qızdırıp jürgen sarbazdardı körip ana ekeuiniñ qolın qağıp tastap, özi şiraq qimıldap ayağın tez-tez basıp jüre berdi dersiñ…  Jan-jağına «oy, bärekeldi» dep  külimdey qarap, «Aqsaqal, atqa miniñiz» degenge qaramay:

–       Oy, batırlarım-ay, bar ekensiñder ğoy! – dep öñeşin sozıp-sozıp qoyadı. Tipti aldına paluan kelse kürese ketetindey ıñğayı bar. Şiraq.

Oyulı ülken tekemetti töbe basına jayıp tört jorğa atpen auıldan tabaq-tabaq jılqınıñ eti men bal qımızdı jayau jürginşilerden bwrın jetkizdi. Auır-auır qws jastıqtar tastalıp, bäri äzirlenip qoyılğan eken.

–       Äy, Zuqa, sen bağanadan sözdi nege sozıp otır deymin? Mına qwrmetti körsetpek oyıñ bar eken ğoy, – dep keñkildey küldi Aqıt.

–       Aqa, barımız da, narımız da osı endi. Ädeyi maqtan üşin körseteyi degen joqpın, besinnen keyin jigitterdiñ «ne bel keter, ne beldik üziler» deytinderi bar edi. Soğan twspa-tws kelip qaldıñızdar, ayıp etpessizder, – dedi Zuqa.

–       Päli, o ne degeniñ? Seniñ sarbazdarıñnıñ äskeri şeberligin körsek nesi ayıp eken? «Saqtıqta qorlıq joq» degen, -  dep Aqıt tau jaqqa qaradı.

Onıñ büytken minezin Zuqa keşe ekeuara äñgimeni juıp-şayğanın iştey sezdi. Dosınıñ köregendigine riza bolğandığı sonday:

–       Aqa-au, öziñ aytpaqşı, saqtanğandı kim jek körsin? Köziñe tüsken sarbaz bolsa, qolıñnan qaqpaymın. Auılıña köşirip, aldına malın salıp otauın köterip beremin. Aytqanım aytqan. Sağan salmaq salmaymın.

–       Batırım-au, seniñ eki söylemeytiniñdi bilemin ğoy, seniñ sarbazdarıñ bükil Altayğa, qala berdi qalıñ qazaqqa pana boladı. Mağan sarbaz emes, bala şäkirt berseñ bolar edi.

–       Oy, päli-ay, balapandı wyadan wşıru oñay deymisiñ? Bwğanası qatpağan balalardı sağan bersem onda meniñ kim bolğanım? Alsañ äbden ısılğan sarbazdardı al. Sen bala oqıta almaydı degenim emes, erteñ mına qalıñ jwrt «tentek Zuqa, bwzaqı Zuqa balalarğa qaramay, şäkirtterin auıl-auılğa bäsiredey taratıp jatır» degen äñgimege qalarmın. Onıñ üstine balapandı wyadan taratpaydı, wşıradı ğoy.

Osı kezde jandarına jorğasın taypaltıp kelgen Tölegetay jası ülken

bolsa da eldiñ közinşe inisi Zuqağa:

–       Batırım, äsker dayın. Maşıqtı bastay bereyik pe? – dedi. Bağanadan

delebesi qozıp kele jatqan Dürmekbay:

–       Basta, balam, basta! – dep ayqaylap jiberdi. Tölegetay jımiıp Zuqağa qarap edi, ol közimen Aqıt jaqtı ımdadı.

–       Wstaz ağa, – dedi Tölegetay Aqıtqa qarap. – Siz ne deysiz?

–       Ne deyin, äkemiz Dürmekbaydı demin alıp otıratın bir jerge otırğızsañdarşı, tüge, – dep jorta aşulanğan boldı.

Dürmekbay bolsa ıñğaysızdanıp:

–       Äy, qaraqtarım-ay, özderiñ biliñder. «Külseñ – kärige kül» dep, meniki jay ğoy, – dep sözdiñ ayağın jwtıp qoydı.

Olar töbege kelip tekemettiñ üstine jayğastı. Äkelgen qws jastıqtar qonaqtardıñ şıntağına tastaldı. Alma ağaştan ädemilep oyılğan ülken keselerge toltırılıp qımız qwyıldı.

Äueli Zuqa bata swrayın dedi de, bwl wrıs maşığı ekenin esine tüsirip oyındağısın aytpay qaldı. Esik pen tördey jalı tögilgen jorğa mingen Tölegetay jigitterdi eki topqa bölip audarıspaq oyının bastap jiberdi. Bwl audarıspaq dep atalğanımen, osı töñirekte köp eşkim körmegen oyın bolıp şıqtı. At üstinen wrşıqşa iirilip jerge tüsip, jügirip barıp ekinşi attıñ artına sekirip minip jerge audarıp tastau bir qarağan kisige qızıq bolğanmen kez-kelgen adamnıñ boyına qorqınış üyiretin oyın eken.

–       Arasında orıs, tatar, özbek köp eken, – dedi otırğandardıñ biri.

Bwl sözdi estigenmen, Zuqa män bermedi. Esil-derti sarbazdardıñ amandığı, astına mingen attardıñ ayağı şort sınbasın degen oydıñ jeteginde otır edi. Tölegetay dabıl qağatın jigitke belgi berdi. Düñgirlep dabıl qağıldı. Dala dür silkindi. Tau-tas jañğırdı.

–       Iä, aruaq!

–       Aruaq! – desip, ayqwş-wyqış jebeler atılıp, nayzalar şanşılıp jattı.

–       Abılay! Abılay! Abılay! – dedi Tölegetay.

–       Qarakerey Qabanbay! – dedi äskerler.

–       Qanjığalı Bögenbay! – dedi Tölegetay.

–       Şapıraştı Naurızbay! – dedi äskerler.

–       Şaqşaqwlı Jänibek! – dedi Tölegetay.

–       Batır Bayan! – dedi äskerler.

–       Abılay! Abılay! Abılay! – dep Tölegetay jorğasın taypaltıp şeñber jasap ortağa kep twra qaldı.

–       Er Jänibek! – dep wrandattı Dürmekbay. Äskerler:

–       Er Jänibek! Er Jänibek! Er Jänibek!

–       Alaş! – dedi Zuqa ornınan atıp twrıp.

–       Alaş! Alaş! Alaş! – dep, bar äsker qaz-qatar tizilip tu köterdi.

–       Batırlardıñ wrpağı, bar ekensiñder! – dep Dürmekbay orınan atıp twrıp, qolın kökke köterip. – Alaşım bir bolıñdar! Batır bolsañdar Alatauday, Alaş bolsañdar Älihanday bolıñdar, äumin! – dep, betin sipadı.

–       Äumin!

–       Äumin!

–       Äumin! – desip, aynala wran köterip ketti. Olardıñ dauısın

jartastar qağıp alıp, «Äumin! Äumin! Äumin!» dep, ör Altaydı jañğırtıp ala jöneldi.

Otırğandar endi qızu äñgimege kiristi:

–       Anau jigit batır eken!

–       Anau jigit aylaker eken!

–       Anau jigit nağız joyan eken! – desip jattı. Şulağan jwrttı Aqıt oñ qolın köterip tınıştaldırdı:

–       Qwdayğa mıñ da bir rahmet, qazağımnıñ birligin körsettiñder,

jigitter! Allağa şın madaq, Allağa şın qwrmet, Allağa şın tağzım! Rizamın Alla qazaqqa Zuqaday batır bergeniñe!

–       Zuqa!

–       Zuqa!

–       Zuqa! – dep sarbazdar şulap ketti. «Qoyıñdar» degendey Zuqa olarğa

küle qolın köterdi. Jüz şaqtı sarbaz meymandar otırğan töbege kelip qol berisip amandastı. Bağana ğana jigerlenip otırğan Dürmekbay şarşap, jötelip qalıp edi, janındağı jigitterdiñ biri tostağanmen qımız wsına qoyıp, aqsaqaldı tınıştandırdı. Qazanbay kelip Zuqanıñ qwlağına äldene dep sıbırladı. Ol bolsa aqırın jımiıp basın izep-izep qoydı. Olar otırğan jerge elu küzelgen tay, jiırma qwlındı bie, bir üyir öñkey küreñ baytaldı eki jılqışı dürildetip aydap äkeldi.

–       Aqıt! – dedi Zuqa dausı sañq-sañq etip. – Mınau seniñ auılıña bergen sıyım, azırqanba.

–       Oybay-au, Zuqa, mınauıñ ne? Men senen eşteñe swramap edim ğoy, tipti

dämetken de emespin, öziñ bilesiñ meniñ minezimdi de, – dep Aqıt qıp-qızıl bolıp ketti. – Almaymın.

–       Jä, dostım, ol seniñ jeke basıña emes, elu tay şäkirtteriñe, jiırma qwlındı bie solardıñ susını, bir üyir küreñ baytal biılğı soğım bolsın. Qolımdı qaqpa. Töbedegi basımdı tömenge süyreme. Dosım emessiñ be?!

Biıl qıstan jüdep şıqqan  auılıñnıñ jağdayın jaqsı biletin Dürmekbay özin öte sabırlı wstadı da:

–       Qarağım, Aqıt, auılımızğa berip twrğan nesibege rahmet aytayıq.

Bwl jas wrpaqtıñ ırısı ğoy. Zuqanıñ äkesi Säbit seni oqıtıp edi. Säbittiñ äkesi Nwrmwhamed mağan wstaz bolıp edi. Şeginerge jer qalmay twr, arqalap aparmaymız, twyaqtı mal ğoy, aydasaq auılğa özderi barar. Jastar quanar. Jetilmey twrğandar jetiler. Jaña ğana öziñ ayttıñ ğoy, Allağa rahmet Zuqanı qazaqqa bergen dep. Sol Alla bergen qazaqtıñ qolın qaqpa, balam, – dedi.

Eki dos qattı qwşaqtastı. Keşki salqınmen auılına köñildenip qaytıp

bara jattı…

* * *

…Jıljıp jıldar, jürip joldar qısqardı. Zuqanıñ auılınan nebir qiınşılıqtar, nebir dauıldar, qwyındar, borandar, jaymaşuaq künder ötti.

* * *

Jelden jüyrik uaqıt zımırap ötip edi. Qara Ertispen ömir ağıp edi.

 

* * *

-         Aq jeñeşem kelip twr, – dedi Qızıeke.

Qwran  audarıp otırğan Zuqa «qazir» degendey işara tanıtıp, törge barıp maldas qwrıp otırdı. Kigiz esikti aqırın köterip, bala kötergen kempirmen birge wlı men kelini kirdi. Kelin bosağa jaqta qalıp, jas jigit:

–       Assalaumağaleyküm, batır äke! – dep, qos qoldap amandastı.

Qızıkeniñ janındağı otırğan jas kelinşek:

–       Äke, amansız ba?! – dep basın izep keudesin qolına qoydı.

«Bar bol!» dep işara bildirgen Zuqa mwrtı tebindegen jas jigitke üñile qarap:

–       Ou, Jarqınbısıñ? – dedi.

–       Iä, äke! – dedi dausı sañq-sañq etken jas jigit.

–       Mınau sol Jarqınıñnıñ küşigi bir jasqa keldi. «Öli arıstannan

tiri tışqan artıq» degen. Aumağan atası emes pe? – dep kürsindi äyel.

«Bwlar qalay tez ösken?» dep Zuqa iştey oyladı da:

– Iä, jeñeşe, ne bwyımtayıñız bar? Ayta otırıñız, – dedi.

–       Batır qaynım-au, eldiñ bwyımtayına üyrenip qalıpsıñ ğoy, aqıldasayın dep keldim. Batañdı ber jastarğa, zaman osılardiki. «Bilikti birdi jığar, bilimdi mıñdı jığar» degen atam qazaq. Aqıttıñ auılına oquğa ekeuin birdey attandırmaqpın. Al, mına balapanımdı bauırıma basıp, bwnı da öziñ siyaqtı batır ğıp şığarsam deymin. Bir qazaqtıñ balasın tärbieleytin aqılım da, küş- jigerim de jetedi. Tek mına balalar qatarınan qalmasın, oqısın, rwqsat et! Batañdı ber!

Zuqa oylanıp otırıp qaldı da:

–       Eee, oğan da talay zaman ötipti-au. Armanşıl Alaştıñ Jarqını oqqa wşqan küni tuıp edi-au osı Jarqın. Qaraşı, mine, uaqıttıñ zımırağanın. Azamat bolıp qalıptı.

Osıdan eki jıl bwrın osı eki  jastıñ nekelerin de qiıp edi. Bile bilse kelin bala mına wldan bes jas ülkendigi bar jauınger jigittiñ jesiri bolatın. Sonda aq jeñgesiniñ aytqanı ğoy: «Jesirdi elmen teñestiretin sıñarı ğana.  Meniñ nemerem azamat boldı. Közimniñ tirisinde üylendireyin dep rwqsat swrap otırmın» dep.

–       Al, qoldarıñdı jayıñdar! – dedi Zuqa.  Batır bolsañdar Qabanbayday bolıñdar!  Aman bolıñdar!  Jaqsı wstazğa şäkirt boluğa bararsıñdar. Qazaq dalasın bilektiñ küşimen ğana emes, bilimmen saqtaytın zaman kele jatır. Oqıñdar! Jetiliñder! Qanat qağıñdar! Qazaqtıñ dalası keñ. Äumin! – dep Zuqa betin sipadı.

–       Äumin! – dep eki jas ta, aq ana da:

–       Aytqanıñız kelsin! – dep betterin sipadı.

 

* * *

 

…Jıljıp jıldar, jürip joldar qısqardı. Zuqanıñ auılınan nebir qiınşılıqtar, nebir dauıldar, qwyındar, borandar, jaymaşuaq künder ötip edi. Qamşınıñ sabı sındı, qılıştıñ jüzi qayırıldı. Köz jası köl boldı. Qan su bolıp aqtı.

Biraq.

Biraq.

Ör Altay şökpedi.

Tek küñirendi.

Küñirendi…

 

 

* * *

 

Zuqa wzaq jol jürdi.

Jol tım-tım wzaq edi.

Şarşamadı.

Onıñ atın qazaqtıñ är auılı, är tau-tası, är özen-ormanı «Zuqa-Zuqa» dep aytumen boldı. Ol Taklamakan şöli, Tibet, Gimalay, Kaşmir, Türkiya jerinde de aqırındap aytıla bastadı.

* * *

…Jıljıp jıldar, jürip joldar qısqardı. Zuqanıñ auılınan nebir qiınşılıqtar, nebir dauıldar, qwyındar, borandar, jaymaşuaq künder ötti.

* * *

Zuqa ör Altaydıñ basında twr. Zuqanıñ ruhın Jin Şurın öltire almap edi. Öltirmek tügili sındıra almadı. Sındırmaq tügili iilte almap edi. Zuqa oğan iilmey ketti. Öytkeni Zuqa äldeqaşan Jwldızğa aynalıp ketken bolatın.

Közge türtse eşteñe körinbeytin qarañğılıq. Eşqanday dauıs ta joq. Aysız qara aspanda bir jarıq jwldız jarqırap twr edi. Bwl erekşe jwldız edi. Sol Jwldız qara tünde  wzaq-wzaq jol jürip, Taklamakan şöli, Tibet, Auğanstan, Iran, Irak, Resey, Moñğoliya, Gimalay, Kaşmir, Türkiya, Qıtay jerleri arqılı aqırın jılji-jılji Wlıtaudıñ jerin basıp ötip, Esildiñ ağısımen Arqadağı Qaraötkel jerine de jetti.

Sol bir zamanda Zuqa qazaqtıñ qarañğı tüniniñ jarıq Jwldızı bolğan edi.

P.S: Al büginde wrpağınıñ adal nietiniñ, tektiliginiñ, bar bolğanınıñ arqasında eldiñ mäñgilik jarıq jwldızına aynaldı.  Bir jağadan bas, bir jeñnen qol şığarğan bereke-birliktiñ arqasında täuelsiz eldiñ ruhani batırına aynaldı.

Batır wrpağı qay ğasırda da tekti…

Abai.kz